Buitenpost (6000 Einwohner) ist schon lange kein ausschließlich agrarisches Straßendorf mehr. Straße und Bahn von Leeuwarden nach Groningen prägten und prägen das Bild von Buitenpost seit dem 19. Jh. Vorher war Buitenpost eine Station der Postkutschen zwischen den beiden Provinzhauptstädten. Auch übers Wasser war Buitenpost immer gut zu erreichen (Buitenpostervaart und Kolonelsdiep). Die heute größte Ortschaft der Gemeinde Achtkarspelen wurde bereits 1827 wichtigster Ort der Region. Das frühere Gemeindehaus (Voorstraat) 1827) wurde 1892 um eine Etage erhöht. Adlige und Patrizier besaßen rundum das Gemeindehaus vornehme Wohnungen mit Ausstrahlung: die Familiensitze der Herbrandas und Jeltingas sowie der Scheltingas; letztere hatten sich gar ein kleines Schloss mit Gracht erbauen lassen. Am Sitz der Familie Boelen, aus der sich häufig die Gemeindevorsteher rekrutierten, entstand nach dem Krieg ein Dorfpark. Das benachbarte Apartmentgebäude ist nach dieser Familie benannt. Das zuletzt gebaute Gebäude dieser Art, die Jeltingastate (1877) ist seit 1999 Teil des neuen Hauses der Gemeindeverwaltung. Das benachbarte Lutkepost mit einer alten Molkerei wurde nach 1945 eingemeindet.

Bürgerhäuser entstanden Ende des 19. Jh. vor allem rund um den Bahnhof von Buitenpost. Erst später folgten Arbeiterwohnungen (Herbrandastraat), heute ein Wohngegend für Senioren. Im Westen von Buitenpost entstand einer Stützpunkt der Militärpolizei; die Heidedörfer rundum Buitenpost waren nicht immer die ruhigsten.

Die spät-romanische Kirche des Ortes (Kerkstraat) wurde 1446 gebaut. Ein Giebelstein informiert darüber, dass die Kirche 1613 nach dem Brand von 1594 wieder neu gebaut worden ist. Der Kirchturm stammt allerdings aus der Zeit um 1200 und bestimmt auch heute noch die Silhouette von Buitenpost. Die Bänke im Innern geben noch Zeugnis der wohlhabenden Familien von Buitenpost; sechs große Kästen mit den Familienwappen erinnern zusätzlich an die Herbrandas, Jeltingas und Scheltingas. Die Kanzel mit kupfernem Pult und Taufbeckenhalter datieren aus dem Jahr 1769.

In Buitenpost ist der größte botanische Kräutergarten des Landes. Buitenpost hat auch im nationalen und internationalen Fußball einen Namen: Wer ins Klubheim der Voetbal Verenigung kommt sieht die Vereinswimpel der grroßen Klubs, die hier bereits im Sommer Saisonvorbereitungsspiele absolvierten: Valencia, Barcelona, Ajax, PSV und viele andere.

Scharsterbrug (800 Einwohner) entstand im 18. Jh. als entlegener Ortsteil von Ouwsterhaule und Ouwster-Nijega bei den Scharren (Scharren sind gemeinschaftliche Weiden der örtlichen Viehbauern) auf der Kreuzung von Straße und Kanal, dem Scharster Rijn, der für den Torfabstich gebaut worden war. Hier sollte auch eine Zollbrücke errichtet werden: die Scharsterbrug. Aus dem Pfad wurde später eine Verbindungsstraße zwischen Haskerland und Doniawerstal. Zum Ende des 19. Jh. entstand die auch heute noch weithin sichtbare Molkerei Maatschappij Hollandia. Die Fabrik wurde ausgebaut und wechselte mehrere Male den Besitzer (u. a. Nestle von 1929 bis 2002).

Am Hollandiaweg, lange Zeit die einzige Straße von Scharsterbrug, stehen charakteristische Arbeiterwohnungen aus dem 20. Jh., die nach einer Renovierung trotz einiger Neubaugebiete das Dorfbild bestimmen. Am Ortsausgang in Richtung Sint Nicolaasga steht die 1914 vom Sneeker Architekten Geert Stapensea gebaute reformierte Kirche im Stile des von der Amsterdamer Börse bekannten Architekten Berlage; die dekoorative Keramik stammt vom Leiderdorper Künstler Willem Brouwer. Bekannte Einwohner von Scharsterbrug sind der Schauspieler Seven de Jong und die frühere Eisschnelllaufwelt- und Europameisterin Tonny de Jong, die mit ihren Erfolgen den Siegeszug des Klappschlittschuhs 1997 im niederländischen Nationalsport einleitete.

Rijs, hoek Marderleane/Leiseleane: Villa 'Mooi Gaasterland' Villa 'Mooi Gaasterland' werd in 1912 gebouwd in opdracht van de in `s Gravenhage gevestigde 'Maatschappij Gaasterland' als woonhuis met kantoor voor haar administrateur. Het ontwerp voor de imposante villa was van de Haagse architect M.J. v.d. Schilden, die onder meer elementen van de chaletstijl en de vernieuwingsstijl toepaste. De maatschappij had eerder een groot deel van de bossen in de omgeving van Rijs aangekocht van Jhr. van Swinderen en vervolgens deels gerooid om het hout naar Duitsland te kunnen verkopen. De landerijen werden deels verpacht. Na de liquidatie van de maatschappij in 1924 vestigde de Utrechtse 'Diocesane bond der Katholieke Arbeiders Beweging' er een koloniehuis. In die tijd werd achter de villa een kapel gebouwd.

De kerk is in de tweede helft van de 12de eeuw van tufsteen op een van de twee terpen van Jelsum gebouwd. De noordelijke muur laat het beste de rijke romaanse stijl zien. In tufsteen zijn twee registers van rondboogfriezen aangebracht, de onderste van iets groter formaat dan de andere. Tussen de friezen zijn moeten en andere sporen van kleine rondboogvensters zichtbaar. Het oostelijke is eerst naar beneden verlengd en daarna met bakstenen siermetselwerk gedicht. In deze muur zitten twee spitsboognissen met ingangen, waarvan één is dichtgezet. Oostelijker zit een laag, breed en licht spitsbogig spoor van een ingang of kleine aanbouw, gevuld met kepervormig metselwerk. Het zuidelijke muurwerk heeft in de muurdammen tussen de ingebroken gotische vensters ook nog stukken van het kleine rondboogfries, maar restanten van het andere fries geeft het nauwelijks prijs. Aan de westzijde staat de ingang in een geprofileerde spitsboognis die rechthoekig is omkaderd. Het vijfzijdig gesloten koor is in de 15de eeuw in baksteen toegevoegd. Het heeft spitsboogvensters en in de blinde sluitmuur een groot rondbogig met klein formaat baksteen dichtgezet spoor. De slanke bakstenen toren uit de 13de eeuw heeft korfbogige galmgaten en in de oostelijke geveltop klimmende nissen. Het laatgotische tongewelf bezit rozetten in de sluitingen met voorstellingen van de passie-attributen en boven het koor van de gekroonde Christus. De kerk- en herenbanken dateren voor een deel nog uit de 16de en 17de eeuw. Eén heeft gotische briefpanelen. De preekstoel is in 1703 door timmerman Jan Aukes gemaakt en staat in een doophek. In de vloer ligt een grote collectie gebeeldhouwde zerken, waaronder één door Benedictus Gerbrandtsz. (1547) en de zerk voor de theoloog en bijgeloofbestrijder Balthasar Bekker die in 1764 overleed. Het orgel is in 1834 gebouwd door L.J. en J. van Dam met gebruikmaking van kas en pijpwerk van een vorig instrument uit de vroege 18de eeuw. Maar er zijn waarschijnlijk ook onderdelen van het toen geveilde orgel uit de Galileërkerk in Leeuwarden hergebruikt.

Birdaard (Friesisch: Burdaard) liegt am Dokkumer Ee, die Wasserverbindung zwischen Leeuwarden, der friesischen Provinzhauptstadt, und Dokkum, nördlichste Stadt der Niederlande. Das Dorf, in dem heute etwa 1100 Einwohner leben, entstand einige Jahrhunderte vor der Zeitrechung als Terpdorf. Es gewann an Bedeutung, als der Wasserweg für die Region immer wichtiger wurde.

Auch heute passieren in der Sommersaison noch immer mehr als 10.000 Schiffe das Dokkumer Ee bei Birdaard. An der Südseite, später auch an der Nordseiteließen sich Handwerker und Händler nieder. Die Brücke war nicht so einfach zu überqueren; bis ins 20. Jh. musste man Zoll bezahlen, wenn man das Ee überqueren wollte. Die alte Dorfkirche wurde 1851 neu gebaut; daneben entstand auch das Pastorat.

Die große Säge- und Korn-Windmühle im Nordosten von Birdaard (De Zwaluw aus dem Jahr 1875) wurde nach einem Brand wiederaufgebaut und ist auch heute noch in Betrieb. Die landwirtschaftliche Kooperative De Eendracht (gegründet 1916) schrammte 2003 an der Pleite vorbei.

Scherpenzeel (400 Einwohner) dokumentiert mit dem Denkmal am Pieter Stuyvesantweg, dass der Vater des New-York-Gründers in Dorf am Padsloot als Prediger gewirkt hat. Stuyvesant selber wurde im östlich gelegenen Dorf Peperga geboren, wuchs in Scherpenzeel auf. Auf der ionischen Säule thront ein Modell eines Segelschiffs.

Zum ersten Mal wurde das Dorf 1245 in Quellen erwähnt. Im 18. Jh. gab es am Bogen des Padsloot einige Häuser, eine Kirche mit Spitzturm. Hier wurde noch im 19. Jh. viel Torf abgegraben. Heute ist das Dorf eine eineinhalb Kilometer von Häusern umsäumte Straße. Schon von weitem sichtbar ist die Saalkirche aus dem Jahr 1788, die 1860 ausgebaut wurde. Ein mit vielen Details versehener Kirchturm entstand 1879

Schiermonnikoog, Badweg 43: recreatiewoning Eén van de eerste zomerwoningen op Schiermonnikoog was het recreatiehuisje 'Enno' uit 1917. Dit huisje is net als de andere oudere recreatiewoningen gebouwd aan de Badweg, de enige verharde weg van het dorp die naar de zee leidt. De eerste zomerwoningen werden niet in het duingebied geplaatst, want dat was toen uitsluitend jachtgebied. Behalve door zijn ouderdom en oorspronkelijkheid is 'Enno' ook bijzonder om het materiaal waaruit het bestaat: asbestcementplaten en beton.

De Petruskerk is een gaaf en compleet laat-romaans kerkje van rode baksteen dat fraai gelegen is op een hoge zandrug in de kern van het dorp Jistrum. Het schip en het halfrond gesloten koor dateren uit het midden van de 13de eeuw en de toren aan de westzijde is nog iets ouder, van ongeveer 1230. Het muurwerk is aan de bovenzijde rondom versierd met kepervormige friezen en tegen de hoeken van het schip staan steunbeer-achtige uitmetselingen. De noordmuur heeft in de hoge zone twee kleine rondboogvensters. Beneden staan twee dichtgemetselde ingangen. De westelijke is eenvoudig segmentvormig gesloten. De andere poort staat in een nis met een geprofileerde, licht spitsbogige vorm, tot kapitelen behakte baksteen en kepervormig sierwerk in de boogtrommel. Bij het koor zit een rechthoekig venstertje in een vierkante nis, waarschijnlijk een hagioscoop. De zuidelijke muur laat een vergelijkbare indeling zien, maar hier zijn twee grote spitsboogvensters ingebroken. Alleen aan de westzijde staat een klein romaans venster. Het spoor van de dichtgemetselde spitsbogige ingang is minder fraai afgewerkt. Bij het koor zit ook aan deze zijde een hagioscoop. Het koor heeft vijf regelmatig geplaatste rondboogvensters. De slanke zadeldaktoren met rondbogige ingang gaat ongeveer tot de naald van het dak ongeleed op. Daarboven worden licht verdiepte velden tussen hoekpenanten bekroond door rondboogfriezen. De galmgaten zijn spitsbogig. De geveltoppen met pinakels zijn met kepervormig metselmozaïek gevuld. Het schip is gedekt door romano-gotische koepelgewelven. In elke travee komen acht ronde ribben samen in een ring. In de westelijke travee met de orgelgalerij hebben de ribben een vierkante doorsnede. Het stemmige interieur heeft aan de noordzijde vaste banken en verder staan er losse knopstoelen. De preekstoel, zonder klankbord, staat aan de noordzijde tegen de gordelboog naar het koor. Hij dateert uit het derde kwart van de 17de eeuw en heeft gegroefde hoekpilasters en toogpanelen. Bij de preekstoel staat een vrij moderne doopvont met reliëfs. Op de orgelgalerij met balustrade staat een recent orgel.

Buren ist ein Dorf mit klarer Struktur. Das Dorf hat wenig Baumgrün, die Silhouette ist eigentlich kaum markant. Früher sah man Buren als Teil von Nes an. Am Ende des 18. Jahrhunderts hieß es noch: “Im Osten des Friedhofs (von Nes) gibt es ein Viertel mit mehr als 70 Häusern, die zu Nes gehören und von Menschen bewohnt werden, die den katholischen Gottesdienst in Nes besuchen.“

Heute ist Buren ein selbstständiges Dorf. Die alte Schule wurde nach 1950 zum Hotel De Klok umgebaut und erweitert; es ist heute wegen des Fehlens einer Kirche der Mittelpunkt von Buren. Der ursprünglich landwirtschaftliche Charakter des Viertels hat sich in ein Dorf verändert, das auf den Dienstleistungssektor und Touristen orientiert ist. Die etwas ältere Bebauung liegt vereinzelt an Pfaden und Wegen.

Während des 20. Jh. hat sich der bebaute Teil des Dorfes weiter ausgedehnt. Am Ende des Hoofdweg ist ein Platz entstanden, der als Kern des Dorfes gesehen werden kann. Am Beginn dieser Straße steht ein Bauernhof, heute das Landwirtschafts- und Strandräubermuseum. Der Bauernhof ist ein charakteristischer Ameländer Bauernhof, von denen es einige in Burgen gibt. Einer der am besten erhaltenen steht am Strandweg 33. Das Baujahr 1890 lässt erahnen, dass es sich nicht um ein ganz altes Gebäude handelt. Das Mauerwerk besteht aus kleinen gelben Steinen. Charakteristisch der hohe Seiteneingang der Scheune mit Seitenflügel. Es handelt sich um einen ausgebauten Eingang mit hölzernem Satteldach, sodass Heuwagen durchfahren konnten.

Das Dorf wurde nach dem Zweiten Weltkrieg an der Nordseite durch Wohnungsbau erweitert, zuerst am Strandweg, später am Paasduinweg und am Hazeweg. 1987 entstanden am Paasduinweg und an der Meester Oudstraat Reihen von beeindruckenden Holzwohnungen nach schwedischem Vorbild, die verschiedenfarbig auch in Nes und vor allem in Hollum gebaut wurden.

Das östlichste Dorf der Insel Ameland zählt heute etwa 700 Einwohner. Im Zentrum des Ortes steht eine Statue einer knochigen alten Frau, die eine Laterne in ihrer Hand hält. Diese alte Frau ist Rixt van het Oerd (sprich: „urt“), auch die Hexe von Het Oerd genannt. Het Oerd ist das weite Dünengebiet östlich von Buren. Rixt van het Oerd ist die tragische Hauptperson in der berühmtesten Sage von Ameland.

Danach lebte die alte Frau Rixt mit ihrem Sohn Sjoerd in einer kleinen armseligen Hütte und lebte vom Sammeln des von der Flut angeschwemmten Strandguts. Ihr Sohn wollte wie sein Vater zur See, und so musste die alte Rixt ihn ziehen lassen. Als ihr Sohn sie kaum noch besuchen kam und auch das Strandgut immer weniger wurde, hatte sie einen Plan. Sie befestigte bei schwerem Sturm eine Laterne auf der Oerd-Düne und lockte damit Schiffe auf die unsichere Strandbank vor Ameland. Und machte immer reiche Beute. Das ging so weiter, bis sie eines Morgens neben einem gestrandeten Schiff die Lieche eines Mannes fand – ihr Sohn Sjoerd. Seitdem soll man sie bei schwerem Sturm am Het Oerd rufen hören: „Sjoerd – Sjoerd“.

Schettens (300 Einwohner), gelegen am Marne-Arm, muss bereits sehr früh bewohnt gewesen sein. Von Beginn bestand Schettens aus einigen Häusern und Bauernhöfen nahe der Kirche und verstreut liegenden Einzelhäusern. Das Dorf hat nun eher einen Charakter wie ein Straßendorf, lang gestreckt. Im 19. Jh. begann, man die zum Teil abgegrabene Kirchenterpe zu schützen. Die Abgrabungen wurden fortgesetzt, die Terp ist aber größtenteils noch erkennbar wegen der mäandernden Witmarsumervaart.

Heute fallen die um 1900 entstandenen Bürgerhäuser auf, bestehend aus rosafarbenen und grauen Sandsteinen. Im östlichen Teil des Dorfes erhebt sich die frühere Kirche der Streng Reformierten (1907).

Auf der Terp hat ursprünglich eine mittelalterliche Kirche mit Sattelturmdach gestanden. Die 19865 von Grund auf renovierte Kirche besitzt möglicherweise noch altes Mauerwerk. Der 1816 (oder 1819) abgerissene Kirchturm wurde durch einen Holzturm ersetzt; erst 1877 baute man wieder einen steinernen Turm nach dem Entwurf des Architekten Jan van Reenen. Die Kanzel der alten Kirche wurde wieder eingebaut. Grabsärge bilden seit dem 16. und 17. Jh. einen Teil, des Bodens der Kirche. Die einst mächtige Familie der Osinga hat sich hier verewigt. Pieter Claes Antiek hat die beiden beeindruckendsten 1621 in Stein gehauen: Särge mit den lebensgroßen Porträts von Sybrand van Osinga und Atke van Aggema.

Im Südosten des Dorfes lag Osingastate, im 18. Jh. abgerissen und durch einen Bauernhof ersetzt, der wiederum 1982 durch einen Brand verwüstet wurde. Im neu errichteten Hof erinnern einige Kunstwerke an die früheren Besitzer: Reliefsteine mit Jagdszenen.

Princessehof Het Princessehof dankt zijn naam aan prinses Maria Louise van Hessen Kassel, weduwe van de vroeg gestorven stadhouder Johan Willem Friso. Zij betrok dit gebouw in 1731, nadat zij het stadhouderlijk hof, waar haar zoon zich had gevestigd, verliet. De prinses kocht daarom de oude L-vormige adellijke woning het Camminghahuis en het daaraan grenzende gebouw met een brede gevel achter een voorplein aan. De 15de eeuwse stins, voorzien van een toren met een ui-vormige koepel, bezit een unieke spiltrap, een kelder en verschillende zalen. In 1584 betrok stadhouder Willem Lodewijk het pand. Het aangrenzende rechthoekige gebouw met een pilastergevel en een rijke ornamentiek van guirlandes, engelenkopjes en duivenkapitelen, moet omstreeks 1660 opgetrokken zijn. Na de aankoop liet Maria Louise het complex door de hofarchitect Anthony Coulon, een leerling van Daniël Marot, verbouwen. Hij voegde aan de brede gevel een mezzanine of halve verdieping toe en creëerde een nieuwe hoofdingang onder in de stinstoren. Coulons grootste ingreep was de toevoeging van het pand aan de westzijde in 1742. Zo ontstond een stadspaleis naar Frans voorbeeld, waarbij hoofdgebouw en de twee vleugels een voorplein insloten. Het gebouw bevatte veel voorname vertrekken waarvan één, de eetkamer, met goudleer en gestuct plafond, nog steeds als stijlkamer te bezichtigen is. In het gebouw is sinds 1916 het keramiekmuseum het Princessehof gevestigd. Toegankelijkheid: Het hele jaar geopend van dinsdag t/m zondag, 11.00-17.00 uur.

Noard 5: woonhuis Dicht bij het marktplein, aan de hoofdstraat van Workum ligt het pand Noard 5. De hoofdstraat van Workum bestaat uit twee huizenrijen aan weerszijden van de in 1875 gedempte Wijmerts, die in verbinding stond met de Zuiderzee. De bewonersgeschiedenis van het huis is niet verder bekend dan 1749. De gevelsteen geeft echter aan dat het in 1663 gebouwd is. In 1792 werd het huis verkocht aan Daniel Bonifatius de Haer,die sinds 1785 eigenaar van het buurpand Noard 3 was. Hij gebruikte Noard 5 als koetshuis, stal en knechtenwoning bij zijn woonhuis, hetgeen met een ingrijpende verbouwing gepaard ging. Tot 1933 was het pand in gebruik als koetshuis. De gevel vertoont een merkwaardige combinatie van een trapgevel en een gevelindeling door middel van pilasters. De pilasters zijn zeer rijk gedecoreerd met gebeeldhouwde festoenen welke geleverd werden door een beeldhouwer uit Leeuwarden. In 1792 werden grote staldeuren in de gevel geplaatst die tijdens de restauratie van 1985 weer werden verwijderd. De middelste pilasters werden aangeheeld maar niet voorzien van beeldhouwwerk zodat het verschil tussen oud en nieuw zichtbaar is. Meer informatie over dit pand vind u hier.

De aan Sint-Radboud gewijde kerk staat op de terprest, een hoog door bomen en struiken omzoomd kerkhof. De grotendeels van tufsteen gebouwde kerk met toren bestaat uit het schip dat dateert uit de vroege 12de eeuw met een lang, rondgesloten koor en een toren die aan het einde van deze 12de eeuw tot stand kwam. Het algemene beeld is vrij zuiver romaans. Het muurwerk van schip en koor worden bekroond door een bloklijst. Het schip heeft aan beide zijden hooggeplaatste, kleine rondboogvensters, maar meer naar het oosten zijn grote gotische spitsboogvensters ingebroken, aan de noordzijde twee, aan de zuidzijde drie. Aan beide zijden zijn dichtgezette diepe nissen van vroegere ingangen te zien. In de 17de eeuw zijn veel westelijker twee nieuwe ingangen gemaakt: poorten, geflankeerd door pilasters met natuurstenen neggen en bekroond door driehoekige frontons. Aan de zuidzijde staan nabij de koorsluiting laag nog twee rondboogvensters, waarvan één is dichtgezet, kennelijk hagioscopen. In de halfronde koorsluiting staan drie vrij grote rondboogvensters. De toren is het symbool voor Jorwert geworden, vooral omdat hij na de instorting (1951) en de daaropvolgende herbouw aanleiding was tot het houden van een jaarlijks openluchtspel. De toren is aan het einde van de 12de eeuw verrezen in tufsteen met grote spaarvelden en keperfriezen in verschillende variaties. Aan het begin van de 13de eeuw is er een vierde, bakstenen geleding toegevoegd. Die heeft steeds twee galmgaten met gepaarde openingen voorzien van een zuil van roze Bremer zandsteen. De geveltoppen van het zadeldak zijn van klimmende nissen voorzien, de grote is versierd met vlechtmozaïek. Onder het 16de-eeuwse houten tongewelf staat fraai meubilair. Een preekstoel met klank bord uit het midden van de 17de eeuw, een drievoudige overhuifde herenbank en een kleiner exemplaar met een rondboogbalustrade uit dezelfde tijd, beide voorzien van blakers. In de vloer ligt een keur aan fraaie gebeeldhouwde zerken, waaronder exemplaren van de meesters Benedictus Gerbrandtsz. en Pieter Dircks. Het orgel is in het laatste jaar van de 18de eeuw gebouwd door Albertus van Gruisen. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Burgwerd hat enge Bindungen zur Bolswardertrekvaart und liegt im Süden des Tjaard van Aylvapolder. Hier am Sjungadijk hat sich eine kleine Ortschaft entwickelt. Auch das Hemert-Viertel im Westen zählt noch zu Burgwerd (240 Einwohner). Der Ortskern ist auf den Wasserweg gerichtet. Wohnhäuser und Betriebe liegen am Wasser, die alte Dorfkirche und das große Pastorat auf Terpresten am Kloosterweg. Burgwerd hat sich nicht wie so viele friesische Dörfer rund um die Kirche entwickelt, sondern lebt von und am Wasser.

Diesseits und jenseits des Kanals sind Kirchengemeinden zu Haus: die katholische Kapelle aus der Nachkriegszeit, die Architetk Arjen Witteveen entwarf, sowie die reformierte Kirche, die ursprünglich aus dem 12. Jh. stammt. Das gotische Gebäude wurde 1762 von Claes Bockes Balck umgebaut. Im Kircheninnern sind Kanzel und Kirchenbänke sowie Taufbecken und eine Orgelfront aus dem Jahr 1735 sehenswert. Der große Grabstein erinnert an die Familie Ockinga, die 1550 den Handwerksmeister Vincent Lucas mit der Fertigung beauftragte. Die Orgel entstand in der Werkstatt von Michael Schwartzburg. Yttje Buwalda machte sie der Kirche zum Geschenk, nachdem all ihre sechs gestorben waren.

Das Dorf auf der Watteninsel Schiermonnikoog (heute mit knapp 1000 Einwohnern) wird auch Oosterburen genannt: ein Haufendorf, das seinen Namen den Zisterzienser-Mönchen verdankt. Vom Kloster Klaarkamp aus hatten sie in ihren grauen Kutten auf der Insel eine Außenstelle eingerichtet. Nachdem ein früheres Dorf auf der Insel während der Weihnachtsflut von 1717 weggespült und vernichtet worden war, wurde Oosterburen im 18. Jh. gegründet. Die Sandsabspülungen waren im Laufe der Jahrhunderte so massiv geworden, dass Schiermonnikoog förmlich Richtung Osten wanderte und mit einem Teil sogar Groninger Grundgebiet streifte. 2005 gab es sogar ein Abkommen zwischen der Provinz Groningen und Friesland; danach gehört Schiermonnikoog auf jeden Fall zu Friesland.

Die Insel war bereits seit 1638 im Besitz der Familie Stachouwer. 1726 wurden Rathaus, Gericht und Poststelle gegründet und gebaut – Gebäude, die das Zentrum des neuen Dorfes bildeten Teile des bekanntesten Schiermonnikooger Hotels, Hotel van der Werff, stammen noch aus dieser Zeit. 1762 wurde eine Kirche gebaut, die 1866 durch eine neue ersetzt wurde; der Turm stammt aus dem Jahr 1908. Drei Straßen in West-Ost-Richtung bestimmen die Dorfstruktur: Middenstreek, Langestreek und Noorderstreek. Hier findet man noch viele der charakteristischen alten Inselhäuser aus dem 18. Jh. Die heutige Jugendherberge, Huis Rijsbergen, wurde 1757 von der Famile Stachouwer gebaut und 1860 so umgebaut, wie es sich heute dem Besucher präsentiert. Das Rathaus an der Nieuwestreek stammt aus dem Jahr 1857.

Im nordwestlichen Dünengebiet steht der 44 Meter hohe Leuchtturm, gebaut 1854, der inzwischen nicht mehr bemannt ist. Ein 1880 gebauter Leuchtturm im Norden des Dorfes von Schiermonnikoog war von 1950 bis 1992 Wasserturm der Insel.

Während Texel und Ameland die beiden Inseln, die hauptsächlich von deutschen Touristen besucht werden, hat Schiermonnikoog eigentlich noch viel mehr mit Deutschland zu tun. Der Name Schiermonnikoog taucht zum ersten Mal in einer Urkunde des holländischen Grafen Philipp der Gute auf (1440). Nach dem Verkauf der Insel für 18.151 Gulden an die Familie Johan Stachouwer aus Amsterdam blieb sie eine Erbherrschaft. 1859 wurde die Insel an den Juristen John Eric Banck. Banck begann einen Fährdienst mit dem Ziel, Schiermonnikoog zu einem Seebad auszubauen.

1887 wurde ein Badhotel gebaut. Graf Hartwig von Bernstorff-Wehningen kaufte 1892 die Insel, um daraus einen vornehmen Badeort zu machen; es blieb allerdings bei den Plänen. Acht Jahre später sollte ein anderer Deutscher die Insel kaufen. Der Münchner mit Namen Schiff. Weil, wie sich herausstellte, Bernstorff nicht die gesamte Insel besaß, platzte der Verkauf. 1906 verkauft von Bernstorff die Insel an seinen Sohn. G.E.A. Graf von Bernstorff, der die Bepflanzungen auf der Insel fortsetzen ließ. Auch finanzierte er den ersten Fähranleger (1925-1927) mit. Graf Becholt Eugen von Bernstorff erbte die Insel 1939 von seinem Vater und musste die Insel nach der deutschen Besatzungszeit (die auf Schiermonnikoog erst am 11. Juni 1945 endete) an die niederländische Regierung abtreten.

Versuche, sich auf juristischem Wege die Besitzrechte zurückzuholen scheiterten immer wieder, obwohl es auch auf niederländischer Seite Gutachten gibt, die den Bernstorffs Recht gaben. Bis zu ihrem Tod im März 2007 besuchte Gräfin Ursula von Bernstorff, Witwe von Graf Becholt Eugen von Bernstorff, die Insel zweimal pro Jahr und logierte in „ihrem“ Hotel, dem Hotel van der Werff.

Dokkum, Bronlaan 12: Bonifatiuskapel De bouw van de katholieke kerk, gewijd aan de H. Martinus en de HH. Bonifatius en Gezellen in 1871, resulteerde in een opleving van de devotie voor de Dokkumer martelaren. In 1925 werd de Bonifaciusstichting opgericht, met als doel om van Dokkum weer een echte bedevaartplaats te maken. Nog in hetzelfde jaar werd een omvangrijk processiepark aangelegd door de kwekerij T.O. Bosgra uit Burgum. Negen jaar later kwam de neo-romaanse openluchtkapel tot stand naar ontwerp van H.W. Valk uit `s-Hertogenbosch. De firma Bredase Betonbouw, die in 1933 ook de restauratie van de parochiekerk had uitgevoerd, bouwde de kapel. Deze kapel werd opgetrokken in groot formaat baksteen van de steenfabriek Schenkenschans bij Leeuwarden. Het grondplan bestaat uit een halve cirkel met ruim 2000 zitplaatsen voor de pelgrims, waarlangs een processiegang is gesitueerd, die wordt onderbroken door de toegangspartij en het priesterkoor, die in elkaars verlengde liggen.

In het kleine, afgelegen dorp staat de dorpskerk op een terprestant. In de 13de eeuw zal er al een kerk hebben gestaan, want toen in 1557 een nieuwe kerk werd opgetrokken gebeurde dat met bouwmateriaal van het vorige gebouw. De toren werd in het midden van de 18de eeuw, 1752, vernieuwd. Daarna zijn kerk en toren nog verschillende malen aangepakt; het schip kreeg bijvoorbeeld een bepleistering. Kerk en toren ondergingen in 1978 en 1987 restauraties. Het slechts elf meter diepe schip heeft een vierzijdige sluiting. Het muurwerk is voor het grootste deel gemetseld van hergebruikte kloostermoppen. In 1858 is de kerk bij het vernieuwen van de kap en het aanbrengen van het tongewelf enigszins verhoogd met klein formaat baksteen. De noordelijke muur is gesloten, op een rechthoekig venster ter verlichting van de consistoriekamer na. De zuidelijke muur bevat de korfbogige ingang in een rondbogige nis en is geopend met vier brede spitsboog-vensters met fraai geprofileerde dagkanten die gepleisterd zijn tot lijstwerk. Ook aan de zuidzijde van de sluiting zit zo’n venster; de andere zijden van de koorsluiting kregen kleine rechthoekige vensters. De zadeldaktoren is ongeveer voor de helft opgetrokken van oud materiaal en daarboven van rode baksteen van een klein formaat. Dat beeld is bij de restauratie van 1987 hersteld; alleen de oostelijke gevel behield een pleisterlaag. De kerkzaal wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf met trekbalken met korbelen op muurstijlen. De 19de-eeuwse preekstoel met klankbord staat binnen een doophek in de koorsluiting. Hij heeft gietijzeren paneelvullingen op de kuip. In de zuidelijke sluitwand zit de fraai omlijste piscina. Tegen de noordwand zijn drie grote, rijk gesneden rouwkassen van de familie Bergsma gehangen die de ruimte sterk overheersen. Op de kerkbanken staan blakers; de kerk wordt niet elektrisch verlicht. Voor de westelijke sluitgevel met geschilderde draperie staat een 19de-eeuws kabinetorgel van de gebroeders Adema. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Als das alte Terpdorf Burum mit seinen heute etwa 600 Einwohnern im Jahre 1408 zum ersten Mal urkundlich erwähnt wird, hatten die Bewohner von Burum ihre Kirche schon an das benachbarte Gerkesklooster abgegeben. Abgeben müssen: Dieses Kloster hatte seit Beginn des 14. Jh. das Burumerland eingedeicht und verschiedene, dem Kloster unterstehende Bauernhöfe gebaut. Das Kloster hatte die Macht in Burum und bestimmte sogar die Dorfrichter. Erst mit der Reformation war diese Klosterherrlichkeit zu Ende.

Im Süden des Dorfes gab es das Zisterzienser-Frauenkloster. Die Ortschaft hat sich um die Kirche herum entwickelt, die 1784 gebaut wurde. Während die Kirche äußerlich einen sehr einfachen Eindruck macht, beeindrucken im Innern Mobiliar, Taufbecken neun Doppel-Bänke für die Honoratiorenfamilien (17./18. Jh.).

Darüber hinaus sind altes und neues Pastorat (Uithof) sehenswert. Eine Windmühle wird für Burum bereits 1694 vermeldet; die heutige ist aus dem Jahr 1787 und wurde mehrfach umgebaut.

Von weit sichtbar ist jedoch das Große Ohr It Grutte Ear, Satelittenschüsseln von der Firma Xantic. Daneben befindet sich Satelittenbodenstation des Verteidigungsministerium.

Schraard (180 Einwohner) ist ein Terpdorf nahe des früheren Marne-Arms und wird 1270 zum ersten Mal in Quellen erwähnt: Scadawerth. Die um das Dorf mäandernde Schradervaart sorgte für gute Wasserverbindungen vom und zum Dorf. In Schraard ist die Kirche nicht auf der radial angelegten Terp gebaut, sondern am südwestlichen Rand. So kam es, dass der Kirchenchor zum Dorfkern gerichtet ist. Südlicher und östlicher Terprand sind am dichtesten bebaut. Im 18. und 19. Jh. war Schraard in Friesland ein Handelsplatz für Heu.

Im Nordosten errichtete 1889 die Streng Reformierten ihre Kirche. Im westlichen Teil des Dorfes liegen einige markante Bauernhöfe, die den Übergang zur Weidelandschaft markieren. Die Wohnbebauung orientierte sich über die Jahrhunderte hinweg in Richtung Kanal Schraardervaart. 1988 erhielt Schraard den Status der zu schützenden Dorfansicht.

Im Mittelalter war Schraard so etwas wie ein Wallfahrtsort; Pilger wollten das Hostienwunder sehen; von einer blutenden Hostie lassen sich allerdings keine Belege finden. Die Kirche datiert zum größten Teil aus der spätromanischen Periode, wurde mit gelben Klostersteinen errichtet, ebenso wie der Turm. Das Kirchenmobiliar stammt aus dem 17. Jh. Renaissance-Kanzel, Taufbecken, Kollektenbehälter und Altarbänke bilden ein harmonisches Ensemble. Die Holzschnitzereien in zehn Kirchenbänken aus der Zeit von 1565 sind unter Kennern echte Juwelen.

Binnenhaven 4, 5, 6: Lemstersluis Bij Koninklijk Besluit 92 (1884-1885) werd de provincie aangespoord de haven van Lemmer te verbeteren. De 'Handleiding tot Kennis der Waterbouwkunde', bestemd voor de kadetten der Genie van de Koninklijke Militaire Akademie, werd door G.J. van den Bergh, de toenmalige Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, als maatstaf voor het ontwerp opgelegd aan de hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaatsdienst S.J. Vermaas. Uit de bijbehorende platenatlas blijkt dat de in 1888 gebouwde Lemstersluis is ontworpen naar voorbeeld van Franse en Belgische sluizen. De architectuur van het wachthuisje en het peilschaalhuisje op de sluishoofden, alsmede van de woningen aan de sluiskolk is geïnspireerd op de vormtaal van de Hollandse renaissance. Ze zijn onder meer versierd met fraaie plaquettes waarop symbolische motieven. Deze geëmailleerde lavaplaten werden vervaardigd door E. Gillet in Parijs.

Het dorp Katlijk is in de late middeleeuwen ontstaan en de kerk is omstreeks 1525 op een hoog kerkhof gebouwd in de laatgotische stijl. Het is een van de oudste kerkgebouwen in deze vanouds dun bevolkte omgeving. Er kwam geen toren bij, die kon de gemeenschap zich waarschijnlijk niet permitteren. Wanneer er een klokkenstoel bij de kerk is geplaatst – gebeurtenissen van vreugde en verdriet moesten immers wel met klokgelui worden aangekondigd – is niet bekend. De in de 17de eeuw vernieuwde westelijke gevel heeft aan de ene zijde een overhoeks geplaatste steunbeer, aan de andere kant een hoekpenant. Tegen de gevel staan ook twee steunberen en in het muurvak ertussen staat een rondboogvenster. Op de overgang naar de geveltop loopt een eenvoudig fries en de geveltop is met beitelingen afgewerkt en kreeg schouders. De zuidelijke en noordelijke muren zijn in zes traveeën verdeeld door stevige steunberen. Om en om staan in de vakken grote rondboogvensters. Deze zijn pas in de 18de eeuw aangebracht. Er kunnen eerst meer vensters hebben gezeten, getuige de tweeledige nissen die in de sluitmuur in het koor en in de eerste en derde travee van de noordmuur zitten. In beide muren zitten in de vijfde travee grote rechthoekige nissen met afgeronde bovenhoeken. Aan beide zijden hebben in de tweede travee ingangen gezeten. Aan de zuidzijde is de moet zichtbaar, aan de noordzijde bovendien resten van een geprofileerd rechthoekig kader. Het koor is driezijdig gesloten. In de sluitmuur is naast de genoemde nis ook het spoor van een klein dichtgezet venster te zien. De vrij lage kerkruimte is gedekt met een houten tongewelf met trekbalken op consoles. De 17de-eeuwse preekstoel met klankbord is van een klassiek model met een kuip met gegroefde hoekzuilen en getoogde panelen ertussen. Tegen de pui onder de orgelgalerij staan twee overhuifde en door driehoekige frontons bekroonde kerkbanken. Op de galerij staat een klein orgeltje, in 1982 gebouwd door Mense de Ruiter uit Groningen. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Cornjum (500 Einwohner) entstand als Terpdorf vor Beginn unserer Zeitrechnung. Die Cornjumervaart verbindet das Dorf mit dem Dokkumer Ee. Im Nordosten prunkt seit dem Mittelalter das Martenahuis, 1584 mit vielen Flügeln neu- und umgebaut worden. Nach dem Abriss 1899 erhielt der Architect W.C. de Groot den Auftrag, es neu zu errichten. Es wurde ein Miniaturschloss im Renaissancestil. Die Martenastate ist ein L-förmiges eingeschossiges Wohnhaus mit verschnörkelten Treppengiebeln. Schilde tragende Löwen und der Zwiebelturm sind die Reminiszenzen an die Zeit des 17. Jh. Das Schloss ist von Wasser umgeben. Der angelegte Park soll vom Gartenbauarchitekten Roodbaard stammen. 1955 hat man das 1620 gefertigte barocke Eingangsportal des Landschaftshauses von Leeuwarden in Cornjum auf dem Gelände der Martenastate installiert.

Die Reformierte Kirche (Architekt F. Brouwer, 1873) steht auf der Stelle der früheren mittelalterlichen Sint-Nicolaaskerk. Das Interieur ist größtenteils noch aus dem 17. Jahrhundert.

Das alte Terpdorf Sexbierum (1800 Einwohner) war in früheren Jahrhunderten das Dorf der Familie Liauckama. Ihr Herrensitz stand im Norden des Dorfes: Gelände und Eingangsportal trifft man noch an. Liauckamastate war einer der größten Herrensitze Frieslands. 1824 wurde das Schloss abgerissen; an gleicher Stelle baute man 1862 einen großen Kopf-Hals-Bauernhof. Über dem Graben thront das mächtige Tor, das 1604 gebaut wurde und dessen Ursprünge wahrscheinlich noch weiter zurückgehen. Kolstersteine und gelbe Mauerblöcke formten das Tor mit vielen Einbuchtungen für Tauben; die Adeligen hielten Tauben für die Mistproduktion und den Verzehr.

Etwas weiter östlich erhebt sich das nicht ganz so große Lutmastate, ein sehr schöner Bauernhof mit Vorbau aus dem Jahr 1870, In Richtung Osten fällt die Getreidemühle De Korenaar (1868) auf sowie die Pyramide Aelous, heute ein technologisches Informationszentrum, in seiner Entstehungszeit in den 80er-Jahren des 20. Jh. ursprünglich als Windpark geplant. Die Adelenstraat mit vielen imposanten Bauten aus der Zeit zwischen den Weltkriegen führt ins Dorfzentrum mit dem Cafe-Restaurant De Harmonie im Mittelpunkt. Ein Blickfang das Gotteshaus der Streng Reformierten Kirchengemeinde, 1927 im Stil der Amsterdamer Schule erbaut.

Das Zentrum von Sexbierum dominiert jedoch die Reformierte Kirche. Schon im Mittelalter stand hier eine dem Heiligen Sixtus geweihtes Bethaus. Der Kirchturm ist ähnlich wie die aus dem 13. Jh. stammende Kirche, wurde aber 1904 ummantelt. Das Kircheninnere stammt aus der Werkstatt von Johannes Georg Hempel (1768): Kanzel, Taufbeckenhalterung, Texttafeln. Orgelwand und die Kirchenbänke stammen aus dem 17. Jh.

Bekanntester Einwohner von Sexbierum ist Tjerk Hiddes de Vries (1622-1666), friesischer Asdmiral im 17. Jh., dem Goldenen Jahrhundert der Niederlande.

Heremastate In het verlengde van Midstraat ligt Heremastate, midden in een park. Tot 1581 stond hier een stins. Na afbraak werd hier in 1589 een schans tegen de Spanjaarden opgeworpen. Omstreeks 1625 werd er een eenvoudige state gebouwd, genoemd naar een voorouder van de eigenaar Barthold Tjaerda van Starckenborg, Habel van Herema. Na de komst van het geslacht Vegilin van Claerbergen, volgden verbouwingen. Omstreeks 1708 is een vleugel met een zaal aan de oude state aangebouwd. Het interieur werd kort hierna gewijzigd in de toen modieuze Lodewijk XIV-stijl. De familie besteedde veel aandacht aan de tuin. In de 18de eeuw is een prachtig barok park met een grand canal en een mooie lindelaan aangelegd. Het hoogtepunt vormde en vormt nog steeds de genoemde berg. Ooit stond hier een uitkijktoren. Het park is heringericht door L.P. Roodbaard in de landschapsstijl maar met behoud van bovengenoemde barok elementen. De state is omstreeks 1848 verbouwd waarbij de middenpartij vervangen werd door een hoge gevel in neo-classicistische stijl. In deze vorm werd het gebouw in het begin van de 20ste eeuw als sanatorium gebruikt. Daarna werd de state grotendeels gesloopt en in 1924 door een eenvoudige villa vervangen. In 1940 verkocht jhr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen, de laatste burgemeester uit dit geslacht, het huis en het park aan de gemeente Haskerland, nu Skarsterlân. In het nieuw gebouwde gemeentehuis, zijn nog onderdelen van de zaal met Lodewijk XIV-interieur en de villa opgenomen. Toegankelijkheid: Gemeentehuis Skarsterlân. Beperkt toegankelijk. Park opengesteld,

Gemaalweg 1: Ir.D.F. Woudagemaal Het indrukwekkende stoomgemaal 'ir. D.F.Wouda' was bij de bouw in 1920 het grootste stoomgemaal ter wereld. Het gemaal is genoemd naar ir. D.F.Wouda, toentertijd hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat. Het gemaal is gebouwd in een strakke, Berlagiaanse baksteenstijl en bestaat uit een langgerekt machinehuis, een ketelhuis, een schoorsteen en een werkplaats/smederij. De machinehal met zijn indrukwekkende machinepark oogt als een 'technische kathedraal'. Direct in het oog vallen de vier imposante Jaffastoommachines met vliegwielen, die elk twee centrifugaalpompen aandrijven. Per minuut kan ca. 4000 m3 water worden weggepompt. Sinds 1968 wordt het gemaal niet meer op kolen, maar op olie gestookt. Sinds de bouw van het moderne elektrische gemaal 'hoogland' bij Stavoren heeft het Woudagemaal een reservefunctie. De laatste jaren is het gemaal regelmatig bij hoog waterstanden in Frieslands boezem weer in bedrijf. In 1998 heeft dit unieke technische monument de status van Unesco-monument gekregen. Op de website van het Woudagemaal vindt u informatie over de openingstijden - red.

De Laurentiuskerk is in de 11de eeuw van tufsteen gebouwd, het stollingsgesteente dat voor de herontdekking van het bakken van steen uit klei uit het Eifelgebergte naar stapelmarkten in Deventer en Utrecht werd gebracht en vanuit de kustgebieden daar werd opgehaald. Boven de met kleine gele steen vernieuwde noordelijke ingangspartij is een raadselachtig timpaan opgenomen. Het is vervaardigd van roze Bremer zandsteen en draagt in reliëf de voorstelling van ranken die uit de mond van een masker ontspruiten. Over de betekenis is veel gespeculeerd en ook de ouderdom is niet zeker: 11de tot 13de eeuw. De kern van de kerk dateert als een van de weinige gebouwen in Friesland uit de terpentijd, de tijd dat er nog geen dijken waren aangelegd. Die kern is het beste aan de noordelijke muur af te lezen. Daar zijn grote spaarbogen in het metselwerk aangebracht. Vijf bogen zijn compleet en één is doorbroken door de nieuwe ingang met het oeroude timpaan. In drie bogen zijn kleine rondboogvensters met gele kloostermoppen dichtgemetseld. Ten oosten van deze vakken met spaarnissen is het tufsteen muurwerk vlak verwerkt maar wel afgesloten met een rondboogfries van in reliëf gehakte steen. Mogelijk is dit een 11de-eeuws koorgedeelte, maar het kan ook een verlenging van het schip zijn. De zuidelijke muur, grotendeels vernieuwd en beklampt met kleine gele steen, bevat in de muurdammen tussen de rondboogvensters flinke velden tufsteen. In het tweede veld zit een klein fragment van een grote rondboog; in het derde een compleet, klein, romaans venster dat is dichtgemetseld. De kerk is vrij spoedig na de bouw verhoogd met geel moppenmateriaal en mogelijk ook verlengd. Het huidige koor met een vijfzijdige sluiting met onversneden slanke steunberen met ezelsruggen kwam in de 13de eeuw tot stand. Er zitten sporen van brede, licht spitsbogige vensters, vrij jonge rondboogvensters en in de nu blinde sluiting hebben ook openingen gezeten. Buiten en binnen zijn er bewijzen voor. De kerkruimte wordt overdekt door een houten tongewelf met trekbalken op muurstijlen en in plaats van korbelen zijn er grote consoles met een versiering van rolwerk. Op de keerzijde van een bord met de twaalf Artikelen des Geloofs staat vermeld dat het interieur en inventaris in 1695 in opdracht van Tjaerd van Aylva zijn vernieuwd. Daarmee is een van de rijkste kerken met een protestantse inrichting van Friesland totstandgekomen. Het middelpunt is de preekstoel met schroefvormige trappaal en klankbord binnen het doophek met getordeerde balusters. De kuip heeft gewrongen en omrankte hoekzuilen en op de panelen fijn gesneden voorstellingen van Adam en Eva verleid door de slang, de offerande van Abraham, de droom van Jacob, de oprichting van de slang door Mozes en de genezing van de kreupelgeborenen door Petrus en Paulus. De herenbank tegenover de preekstoel heeft getordeerde balusters in de voorbank en de overhuiving rust op gewrongen en omrankte zuilen en heeft een bekroning met rolwerk aan weerszijden van de wapens Tiara en Heemstra. De koorafscheiding met balus-ters kreeg eenzelfde bekroning maar dan met een Tiengebodenbord. De mannenbanken parallel aan de noordgevel zijn gesloten en hebben gedraaide knoppen. De open vrouwenbanken dwars op de zuidwand hebben ook knoppen en de wangen zijn fraai gesneden in renaissancevormen: boven gegroefde bases zitten toogpanelen met schelpen, waaronder verschillende bloemenvazen zijn verbeeld. Ze zijn ongetwijfeld gesneden door eenzelfde meester als die in het nabijgelegen Achlum die de datering van 1653 dragen. In Kimswerd hebben sommige banken initialen, onder meer F.W., A.E., R.L., V.D.M. en P.W. zijn mogelijk van de eigenaars van de banken en van de opdrachtgever van de vernieuwing: T.V.A, Tjaerd van Aylva. Het orgel is in 1858 gebouwd door Willem Hardorff; de kas heeft twee bazuinstekende engelen en ter bekroning de personificaties van Geloof, Hoop en Liefde. In het koor liggen enkele gebeeldhouwde grafzerken waaronder twee voor de familie van Heemstra door de Harlinger meester Jacob Lous. Van een excellente originaliteit is die met een afbeelding van een door colonnades omvatte paleistuin in perspectief, in de trant van de voorbeeldboeken van Hans Vredeman de Vries.

De Blesse is een streekdorp dat als buurt bij het watertje Blesse al op de grietenijkaart van Weststellingwerf in de atlas van Schotanus staat aangegeven. Het hoort dan nog tot het dorp Blesdijke. In het noorden, nabij de Linde, heeft stadhouder Willem Lodewijk aan het einde van de 16de eeuw een schans aangelegd. De sporen zijn nog lang in het landschap zichtbaar geweest, maar nu niet meer te onderscheiden. Nadat in 1828 de landweg van Wolvega naar het zuiden – deels langs het watertje Blesse – onderdeel werd van de rijksstraatweg van Leeuwarden naar Zwolle, breidde de buurt zich uit en overvleugelde deze geleidelijk het oorspronkelijke dorp. Jaarlijks werden er twee koeien- en paardenmarkten gehouden, wat het oerdorp Blesdijke nooit had bereikt. Op de kaart in de atlas van Eekhoff uit 1850 lijkt het groeiproces nog maar net op gang te zijn gekomen. Achter de bebouwing langs de straatweg staat wel een korenmolen aangegeven. Het is molen De Mars die in 1834 is gebouwd. Op een bakstenen onderbouw met stelling rijst de met riet gedekte achtkante romp op. Het wiekenkruis is in 1927 verwijderd. De molen is gerestaureerd waarbij gebruik is gemaakt van onderdelen van een uit 1877 daterende molen van Zwarte Haan. Er is geen kerk gekomen, maar omstreeks 1880 is aan de Steenwijkerweg wel een hervormde kapel gebouwd: een eenvoudig, helemaal bepleisterd zaaltje. De weerszijden van de Steenwijkerweg zijn vooral vanaf het einde van de 19de eeuw vrij dichtbebouwd geraakt met burger- en arbeiderswoningen en enkele bedrijfspanden, waaronder een café. Al vrij vroeg kwam aan de Steenwijkerweg in 1921 nabij de provinciegrens een reeks woningwetwoningen tot stand. Aan de oostzijde is na de Tweede Wereldoorlog achter de lintbebouwing een nieuwe wijk ontwikkeld, een wijk met vrij veel volkshuisvesting. De Blesse heeft de karakteristiek van langgerekt streekdorp overigens niet verloren. Het moederdorp Blesdijke heeft deze ontwikkeling niet gekend waardoor De Blesse het ging overvleugelen.

Das Haufendorf Sibrandabuorren (400 Einwohner) liegt östlich des früheren (niederländischen) Mittelmeers und ist eins der früheren Dörfer in de Legean (flaches Land), der flach gelegene südwestliche Teil der Gemeinde Rauwerderhem. Im Mittelpunkt die Kirche mit der umliegenden Bebauung; südlich der Kirche liegt das Viertel mit der ältesten Bebauung. Durch die Ausbreitung entlang der Dorfstraße wurde Sibrandabuorren so etwas wie ein Straßendorf.

Kirche und Turm stammen aus dem 19. Jh., die frühere Martinus-Kirche wurde bereits im 18. Jh. abgerissen. Das heutige Gebäude ist eine Saalkirche mit Fensterfächern und Rundbogenfenstern. Auf dem vorderen Giebel befindet sich der Holzturm. Nahe der Kirche steht das Dorfcafé, zwischen Kirche und Brücke fällt das vornehme Haus auf mit großem Garten und Teich, das Zuhause des Dorfarztes.

Oranjewoud, Koningin Julianaweg 73: landhuis 'klein Jagtlust' Noot van de redactie Klein Jagtlust is één van de lokaties van de tweede editie van het Kamermuziekfestival Landgoedconcerten Oranjewoud, 24 tot en met 26 mei 2013. Voor meer informatie: zie onze Cultuuragenda of kijk op www.festivaloranjewoud.nl Het landhuis 'Klein Jagtlust' is in 1856 in opdracht van de familie Heringa Cats gebouwd naar ontwerp van de destijds bekende Leeuwarder architect Jacob Izaäks Douma. Het werd verbouwd in 1867 en 1876. De aanleg van de tuin werd in handen gegeven van Johann Nicolaas Heinrich Meijer. Zoals bij de meeste buitens hoorden ook bij 'Klein Jagtlust' verschillende dienstwoningen, die waarschijnlijk eveneens door Douma zijn ontworpen. De tuinmanswoning (Koningin julianalaan 75) werd al vóór 1876 gebouwd; de geveltop is voorzien van fraai houtnijwerk, dat in ajour is uitgevoerd. De kassen aan weerszijden van de woning zijn in 1899 afgebroken. De rentmeesterswoning bij 'Klein Jagtlust' (Koningin Julianaweg 71) dateert van 1870. Onder de eenvoudige daklijst zijn versieringen aangebracht. Boven de deur bevindt zich een eenvoudig medaillon.

Appelscha, Vaart NZ 149: Damsluis In het kader van de 'Verbetering van den Binnenlandschen Waterstaat' zijn alle sluizen in de Compagnonsvaarten in de negentiende eeuw vernieuwd en voorzien van een bijbehorende, gestandaardiseerde sluiswachterswoningen. Toen in 1894 de vaarwegen in Drenthe en Friesland werden gekoppeld, wat mede ten doel had de afwatering vanuit Drenthe te verbeteren, werd de dam op de grens van de beide provincies doorgraven. In de sluiswachterswoning bevindt zich een tegeltableau met berijmd opschrift dat hieraan herinnert: '(...) Waar eeuwen was de Drentsche scheid, En doorvaart werd gemist, Was `t Frieslands wil en haar beleid, Die `t lot des dams beslistt (...)'. De rinketten op de sluishoofden dienden ertoe om de afstroming te laten plaatsvinden zonder te schutten.

Kollum heeft een kleinstedelijk karakter wat te danken is aan de bloei in de 17de en 18de eeuw. Dat het daarvoor ook goed ging met de hoofdplaats van Kollumerland laat de grote, aan Martinus gewijde kerk zien. Van de op een ruim kerkhof gelegen tufstenen kerk uit de vroege 12de eeuw resteert na de vernieuwing vóór de helft van de 15de eeuw niets meer; wel zijn van de vroeg 13de-eeuwse toren nog aanzienlijke gedeelten in tufsteen overgebleven. Er zitten hier en daar venstersleuven in en beneden is het tufsteenwerk gerepareerd met rode baksteen. De toren is in de 15de eeuw in baksteen verhoogd waarbij aan noord- en westzijde gepaarde galmgaten in rondboognissen kwamen. Ze zijn dichtgemetseld en aan de zuidzijde kwam op die plaats de uurwerkplaat. Bij reparaties na blikseminslag in 1661 is de kloeke toren nog eens met kleine baksteen verhoogd, van nieuwe geprofileerde, spitsbogige galmgaten voorzien en naar ontwerp van Bonne Alberts kreeg de toren een zeer hoge, ingesnoerde spits. In de toren hangen klokken van Johan Schonenborch (1526) en Hans Falck (1618). Vanaf het tweede kwart van de 15de eeuw werd de kerk vernieuwd. Het begon met de bouw van een vijfzijdig gesloten koor en werd meteen gevolgd door de bouw van het schip in een eenduidige architectonische uitdrukking, waardoor de overgang van schip en koor niet zichtbaar is. In totaal zijn schip en koor zeven traveeën met de meerzijdige sluiting diep. Aan de noordzijde is gelijktijdig een vijf traveeën diepe zijbeuk gebouwd. In de koorsluiting staan hoge gotische spitsboogvensters met vorktracering tussen hoge tweemaal versneden steunberen. In het schip heeft nog één venster dezelfde vorm, maar de andere vensters zijn in 1840 vergroot en verbreed. Ook hier staan ze in alle traveeën die door tweemaal versneden steunberen zijn te tellen. In de noordbeuk staan eveneens grote vensters die uiteraard minder hoog zijn. De steunberen zijn hier waarschijnlijk in 1608 tegen de gevel geplaatst, mogelijk omdat toen het gewelf in de zijbeuk is vervangen door een vlakke houten zoldering. Ten oosten van de zijbeuk is in 1853 een consistoriekamer tegen de kerk gezet. Het ruime schip heeft inwendig een zeven traveeën tellende overwelving met kruisribben. De koorsluiting bezit een straalgewelf. De zijbeuk is naar het schip geopend met lage spitsbogige scheibogen die op stevige, ronde, gemetselde kolommen met smalle lijstkapitelen rusten. In de muren van het koor staat onder de vensters een reeks van vrij diepe korfbogige nissen. In 1882 waren al schilderingen op de gewelven en de noordwand ontdekt. Tijdens de restauratie van 1962-’69 waarbij nogal wat onderdelen van de kerk werden vernieuwd, zijn deze 15de-eeuwse schilderingen blootgelegd en geconserveerd. Er zijn veel florale versieringen en rozetten in vrolijke kleuren te zien maar ook betekenisvolle voorstellingen. Zo zien we in de zesde travee in de sluitsteen het gelaat van Christus en daaromheen de eenhoorn, een springend hert, een pot met planten waarop een uiltje en in de zevende travee de symbolen van de evangelisten. Op andere gewelfschelpen zien we fragmenten van Maria in stralenkrans, Sint-Maarten te paard, maar ook de vraatzucht. In een der nissen van de noordwand is een grote voorstelling van Sint-Christoffel met Kind te zien. De in 1692 gedateerde preekstoel met klankbord staat in een dooptuin met balusters en bezit een kuip met getordeerde hoekzuilen en sierlijk snijwerk in de panelen. In het schip staan tegenwoordig losse stoelen, maar de belangrijke families hebben hier ook hun meubilair achtergelaten. Dat zijn de banken van Jeltinga en van Aysma uit 1617, die van Rosema en De Schepper uit 1680, de overhuifde bank van Fogelsangh uit het einde van de 17de eeuw en die van Rinse uit 1692, banken voor de families De Wendt (1768; van de machtige Eyso de Wendt hangt hier ook een grote rouwkas uit 1780), Van Heemstra, Wibrandi en Feitsma en een rectorenbank van de Latijnse school. Deze en andere families lieten hun sporen ook na met gebeeldhouwde zerken in de kerkvloer, onder welke een exemplaar gehouwen door Pieter Claesz. (1615). Het orgel is in 1841 gebouwd door Willem van Gruisen.

De Valom, ein Straßen- und Wasserdorf mit heute an die 270 Einwohnern, darf sich erst seit 1974 Dorf nennen. Zuvor gehörte der nördliche Teil zu Murmerwoude, der südliche zu Zwaagwesteinde gerechnet.

De Valom entstand im Zusammenhang mit der Torfgewinnung im Süden der Dokkumer Wälder und entwickelte sich am nördlichen Ufer der Valomstervaart. Obwohl in der zweiten Hälfte des 17. Jh. der größte Teil des Moorgebiets noch nicht abgebaut worden war, beschreibt das Buch De Tegenwoordige Staat van Friesland schon Ende des 18. Jh., dass man im Viertel de Valom 20 Häuser an Valomstervaart. Zwar sei der Torfabbau längst Vergangenheit, doch man ernähre sich inzwischen vom Getreideanbau.

Heute finden sich in der Nähe der Kreuzung zu Veenwouden und Damwoude Bürgerhäuser und Arbeiterwohnungen. In der Vergangenheit sollte in De Valom auch eine Schleuse gebaut werden, diese Pläne mussten aber wegen Geldmangels wieder ad acta gelegt werden.

Valom hat die Bedeutung: Stelle, an der eine Schiff über Land gezogen wird (im Niederländischen auch: overtoom).

Sijbrandahuis (50 Einwohner) ist ein kleines, relativ junges Dorf im bereits eingedeichten Friesland; es musste also nicht mehr auf einem Wohnhügel errichtet werden. Eine Kirche, viel Weideland und verstreut liegende Bauernhöfe am Ee machen das Dorf aus. Mit dem Stülp-Bauernhof Starkenborgh nordöstlich der Kirche begann die Geschichte von Sijbrandahuis. Im Mittelalter gab es hier ein monumentales Haus Sterkenburg, damals im Besitz der Familie Tjaarda aus dem benachbarten Rinsumageest. Später entwickelte sich nach einer Hochzeit der bedeutende Familienzweig Tjarda van Stakenborgh.

An derselben Stelle steht seit dem Jahr 1868 der Stülp-Bauernhof mit einem unterkellerten Vorbau. Wahrscheinlich haben die Tjardas die Kirche als zum Bauernhof gehörige Kapelle gegründet. Dagegen ist es unwahrscheinlich, dass die Kapelle eine Ausstelle des einen Kilometer entfernten Zisterzienserklosters war.

Die Kirche muss etwa um 1300 im romano-gotischen Stil gebaut worden sein. Das Fenster über dem Kirchenchor verweist auf den Baustil, der Restaurationsarbeiten der vergangenen Jahrhunderte gut überstanden hat. Im Boden der Kirche hat man weitere Belege dafür gefunden, dass die Kirche zu dieser Zeit gebaut worden ist. Vermutlich hat diese Kirche allerdings nie einen Turm besessen.

Vom vor 1163 gegründeten Kloster Klaarkamp im Westen von Sijbrandahuis gibt es keine Zeugnisse mehr; es wurde sehr schnell nach der Reformation (1580) abgerissen. Auch das frühere Klaarkampstermeer gibt es nicht mehr, es wurde zum größten Teil eingepoldert. Die Klaarkamper Mühle steht im Süden des früheren Sees.

Molenweg 55: Penninga's Molen Penninga's Molen is een korenmolen die sinds 1900 in Joure staat.De molen, destijds De Jonge Dolfijn genaamd, werd oorspronkelijk in 1692 als papiermolen in Westzaan gebouwd voor Jelis Hendricksz. de Vries, die datzelfde jaar overleed. Tot ongeveer 1717 werd de molen ook wel De Gekroonde Handschaaf genoemd, mogelijk vanwege het houtzagersverleden van de toenmalige eigenaar. Na in handen te zijn geweest van verschillende eigenaren werd de molen in 1781 omgebouwd tot een gerstpelmolen. Na plaatsing van een koppel maalstenen in 1869 werd de molen ook gebruikt voor het malen van rijst- en koffiedoppen. Drie jaar later komt de molen wederom in andere handen, waarna hij als foeragemolen wordt gebruikt. In Westzaan stond hij ten oosten van het dorp. Het pad leidend naar de molen heette Koperenbergsepad, naar de naam die de molen in de volksmond had: De Koperen Berg. Volgens vertellingen zou de opdrachtgever namelijk ruzie hebben gekregen met de bouwer, waarna hij enkel in kleingeld betaalde oftewel een berg koperen munten. Vandaag de dag is de naam van dit pad de Jonge Dolfijnstraat, die zich aan de noordkant van de begraafplaats bevindt. In de laatste decennia van de 19e eeuw raakte de molen in verval. Zo ontstond er in 1875 een kleine brand en sloeg in 1892 de bliksem in, waarna grote schade ontstond. Hierdoor was het voor molenaar Auke Penninga mogelijk om de molen te kopen en naar Joure te laten verschepen. In juni 1900 werd de molen uit elkaar gehaald en werden de onderdelen per zeilpraam over de Zuiderzee naar Friesland vervoerd, waar de molen herbouwd werd.

Sint Jacobiparochie, Oudebildtdijk: 'De Spitsroeden' 'De Spitsroeden' is de naam van een rijtje huizen aan de Oudebildtdijk onder St.Jacobiparochie. De huizen staan op zogenaamde 'rollings'. Deze rollings werden gemaakt in 1641 toen de Oudebildtdijk werd afgegraven om de rijweg te verbreden. Deze in oorsprong zeer oude huizen waren vroeger zogenaamde rug-aan-rug woningen. Aan de achterkant was een zelfde aantal woningen (kamers) als aan de voorzijde.

De kerk is aan het begin van de 13de eeuw gebouwd tegen een iets oudere toren en zij kreeg in de 15de eeuw een nieuw koor met een driezijdige sluiting. Een middeleeuwse kerk op de heide is opmerkelijk. De kerk is in 1888 van de ondergang gered. De peetvader van de monumentenzorg, Victor de Stuers, schreef de betrokken architect Jurjen Bruns vanuit het Boheemse kuuroord Mariënbad in een rapport: ‘Deze kerk … verdient in zijn oorspronkelijk karakter hersteld en onderhouden te worden, iets wat zonder veel moeite noch kosten kan geschieden.’ Het gebouw vertoont sporen uit allerlei perioden en heeft vooral een gotisch karakter gekregen. Hoewel ook de zadeldaktoren vaak is hersteld en gerestaureerd doet deze toch romaans aan. Hij gaat oversneden op en in de muren staan enkele venstersleuven. Bovenin zitten kleine, rondbogige galmgaten. Het schip is aan beide zijden geopend met spitsboogvensters met vorktraceringen; de voorkerk heeft één (noord) en twee (zuid) smalle spitse vensters. In de noordelijke muur staat een fraaie gotische ingang met een schuifdeur(!) onder een segmentboog in een geprofileerde spitsboognis die in de boogtrommel een beeldnisje heeft. De nis wordt voor het grootste deel omvat door een rechthoekig kader dat aan de zijkanten bestaat uit getordeerd gevormde baksteenstaven en gedekt wordt door een consolevormige lijst van baksteen. Aan de zuidzijde heeft ook een segmentvormige ingang gezeten die half dicht is gemaakt tot een venster en even oostelijker is ook nog een rondbogig spoor te zien van een oudere dichtgemetselde ingang. Het koor heeft aan beide zijden spitsboogvensters tussen onversneden steunberen en een sluiting met een ingang en twee vensters. Eén venster kreeg op eind 19de-eeuwse wijze een decoratieve en kleurige invulling, wat vooral van binnen, achter de preekstoel, is te ervaren. Onder het hoekige tongewelf (1888) met aardige gesjabloneerde ornamenten is de kerk ingetogen ingericht met warmrood geschilderde banken. Tegen de koorsluiting staat de combinatie van preekstoel (omstreeks 1800) en orgel, in 1904 gebouwd door Bakker & Timmenga.

Haule entstand wahrscheinlich als Haufendorf im späten Mittelalter Norden der Tsjonger zwischen Hoornsterzwaag, Donkerbroek und Veenhuizen und weiter Richtung Drenthe, eine alte Niederlassung in einem wenig besiedelten Gebiet. Der Torfabstich veränderte die Situation ab Mitte des 18. Jh. Ab 1756 begann die Drachtster Compagnie mit dem Graben der Haulerwijkstervaart. Dort entstand ein neues Wohngebiet, das sich von Haule selbstständig machte. Daraus wurde später Haulerwijk und das Dorf Waskemeer: gewissermaßen Kind und Enkelkind von Haule, das allerdings agrarisch blieb. Die Bebauung verdichtete sich am Ende des 19. Jh. 1851 baute man eine Schule in Haule, die 1921 vergrößert und nach dem Zweiten Weltkrieg durch eine neue ersetzt wurde. Im östlichen Teil des Dorfes entstand 1854 eine neue Kirche (H.J. Noorman) mit von drei Seiten umgebenen Kirchenchor und einem Dachreiter auf dem Frontgiebel. 600 Einwohner zählte Haule, dessen Name vom niederländischen hoofd stammt, was darauf verweist, das Haule über das allgemein flach liegende Moorgebiet herausragte.

Das alte Straßendorf Siegerswoude (heute knapp 900 Einwohner), grenzt mit seinem Viertel Voorwerk an die Provinz Groningen. Im Mittelalter stand hier eine Außenstelle des Klosters Smalle Ee. Am Zollweg entstand im 16. Jh. eine Schanze, am nördlichen Binnenweg gab es zwar kaum Häuser, dafür aber die Kirche des Ortes. Die Bakkeveensevaart (17. Jh.) führte von Drachten aus durch Siegerswoude. Ansonsten gehörten hauptsächlich Moorgebiete zu Siegerswoude. Durch die Torfgewinnung erhielt der Ort einen großen Impuls, so dass sich das frühere Viertel Frieschepalen selbstständig weiterentwickelte; im Süden wurde Bakkeveen zum eigenständigen Dorf.

Siegerswoude ist heute eine Ansammlung von Bauernhöfen. Die frühere Voorwerksbrug über die Bakkeveensevaart wurde durch einen Damm ersetzt; seit alters her findet man hier aber noch das Dorfcafé. Der Kirchbau wurde am Ende des 19., Jh. zum Binnenweg umgesiedelt, eine einfache turmlose Saalkirche mit Rundbogenfenstern. Aus alten Baumaterialien (16. Jh.) wurde auf dem benachbarten Friedhof das Leichenhäuschen errichtet.

Akkrum, Ljouwerterdyk 26: Coopersburg Folkert Flarmensz. Kuipers emigreerde naar de Verenigde Staten waar hij zich onder de naam Frank Cooper liet naturaliseren tot Amerikaan. De succesvolle zakenman stichtte vervolgens in Akkrum een tehuis voor ouden van dagen en zieken. Het gebouw met 22 kamerwoninkjes, elk met een eigen voordeur, een serre en een topgevel, werd door de gemeentearchitect F. Hoekstra ontworpen en in 1900 aanbesteed aan W.D. Booijenga uit Metslawier. Op 8 mei 1901 vond de opening plaats. In het hogere middendeel met de entree is de regentenkamer ingericht. In de torenachtige verhoging op het middendeel staat een groot bassin waarin het water werd opgeslagen voor de fontein in de vijver voor het huis. De lommerrijke wandeltuin werd aangelegd door G.W.Westra uit Hardegarijp.

Joure, De Merk: openbaar uurwerk met rustbanken Ter gelegenheid van het zilveren ambtsjubileum van burgemeester jhr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen bood de burgerij hem in 1935 als geschenk een rustbank met uurwerk aan. Deze zogenaamde Vegelinsbank is een markeringspunt op het plein en dient tevens om het verblijf er te veraangenamen. De kolom wordt bekroond door een uurwerk in een koperen omlijsting. Gemetselde bloembakken vormen de rug van rustbanken, zowel voor en achter, als aan weerszijden van de kolom.

De kerk is schilderachtig gelegen op een verhoogd kerkhof aan de rand van een bosachtig gebied. De omstreeks 1300 van grote, gemêleerd rode kloostermoppen gebouwde kerk is torenloos. Voor de in 1750 door Johan Borchardt gegoten luidklok staat ten zuid-westen van de kerk een houten klokkenstoel met schilddak. De noordelijke en zuidelijke gevels zijn in zeven traveeën verdeeld door grote, vrij diepe en tot de grond toe doorlopende spitsbogige nissen tussen penanten. In deze nissen staan aan elke zijde drie, later aangebrachte rondboogvensters. De oorspronkelijke vorm van de vensters is te zien in de vijfde travee in de zuidmuur. Daar is een stoer omlijst spitsboogvenster dichtgemetseld. Sommige andere nissen hebben een verhaal. De meest westelijke aan weerszijden zijn incompleet en daardoor wordt verondersteld dat de kerk is ingekort. In de derde travee, ook weer aan beide zijden, is de nis smaller en zijn de sporen te zien van segmentvormig gedekte ingangen in spitsboognissen, waarbij de boogtrommels zijn gevuld met kepervormig metselmozaïek. Deze nissen hebben steviger penanten dan de andere. Bij de oostelijke travee, maar dan alleen aan de zuidzijde, staan ook steviger penanten en daar zijn flauwe sporen te ontdekken van de dichtgemetselde kooringang, de priesteringang. De rechte koorsluiting is van 1620 (jaarankers) en er staan twee kleine rondboogvensters in. Een ander venster is dichtgemetseld, evenals een kleintje in de geveltop. De noordmuur komt grotendeels overeen met de zuidmuur maar zonder de priesterpoort en het dichtgezette gotische venster. De westgevel is vernieuwd en vertoont ook een reeks spitsboognissen. Het interieur wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf met trekbalken. De bij de jongste restauratie aangetroffen fragmenten van een wandbekroning in de vorm van een spitsbogenreeks zijn aanleiding geweest om deze langs beide wanden te reconstrueren. De preekstoel dateert met het van balusters voorziene doophek en de lezenaar uit de eerste helft van de 17de eeuw, het klankbord is jonger. De kuip heeft gegroefde hoekzuilen en toogpanelen. Het orgel is in 1935 gebouwd door de firma Bakker & Timmenga.

De Hoeve is een klein en jong streekdorp bij een driesprong van wegen. Op de grietenijkaart van Weststellingwerf in de atlas van Schotanus uit 1716 staat het dorp nog niet vermeld. Wel zijn op de heide ten zuiden van de Linde twee kleine boerennederzettingen getekend: Westerhoeven en Oosterhoeven. Bij de laatste zijn twee plassen of vennen aangegeven met de naam ‘De Meer’. In de Tegenwoordige Staat van Friesland uit 1788 kreeg De Hoeve geen eigen vermelding, maar werd het even genoemd onder het dorp Vinkega: ‘Onder dit Dorp … behooren de buurtjes Wester-Hoeve en Ooster-Hoeve, niet verre van de Linde. Van dit Dorp Vinkega loopt een rydweg door de landen naar Oldeholtpade, door een Wad in de Linde; doch deeze weg wordt sedert lang niet meer gebruikt.’ Op de genoemde kaart staat het wad door de Linde aangegeven. Het pad dat er naartoe leidt, ten westen van de nog bestaande Noordwoldervaart, is in het landschap niet meer terug te vinden. Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff is te zien dat een jaar eerder het Oosterhoevermeer is drooggelegd. De Hoeve ligt op een zandrug van bijna drie meter hoogte die naar het oosten doorloopt en hoger wordt, maar voorbij het vroegere Oosterhoeven, waar nu onder meer de boerderijen Stellingenhoeve en Welgelegen liggen, een inzinking kent, de droogmakerij van ruim anderhalve eeuw geleden. Liep voorheen de verbinding met de omliggende dorpen totaal anders, nu meandert de verbindingsweg tussen de belangrijkste plaatsen van Weststellingwerf, Wolvega en Noordwolde, om De Hoeve heen. De huidige hoofdstraat van west naar oost, de Jokweg, is ook vrij jong, al staat hij op de Eekhoff-kaart al aangegeven. Aan deze weg staat de oudste bebouwing van het dorp. Die is niet ouder dan uit de eeuwwisselingsperiode rond 1900. Het voormalige café aan de driesprong en ernaast een dubbele arbeiderswoning zijn van omstreeks 1920. Even verder staat de hervormde kerk eveneens uit omstreeks 1920, een vriendelijk ogende, rechtgesloten zaalkerk met een opengewerkte geveltoren.

Sint Nicolaasga mit seinen 3500 Einwohnern ist ein Straßendorf, das entlang eines Weges auf einem relativ hohen Sandrücken entstanden ist, Teil von sogenannten Gaasten, die im Mittelalter entstanden sind. Gaasten sind hohe Lehm- und Sandgründe, die sich vor 135.000 Jahren in der Eiszeit gebildet haben. Auf einer der frühesten bekannten Landkarten (Schotanus 1718) gibt es noch kaum Besiedlung an der in Ost-Westrichtung ausgerichteten Straße zu sehen, dafür aber umso mehr am Weg, der in Richtung Süden nach Lemmer führt: Wohnhäuser und Bauernhöfe an der mit Bäumen bepflanzten Straße. Hinter der Kreuzung steht die Kirche am Lijkweg. Im Norden des Dorfes ist Bauland, im Süden Weidefelder.

Während der zweiten Hälfte des 19. Jh. Und im 20. Jh. ist Sint Nicolaasga stark gewachsen. Die Kirche am Omloop aus dem Jahr 1721, deren Gläubige vor allem Katholiken waren, die man 1788 noch als sehr verfallen charakterisierte, ist doch erhalten geblieben. Es ist eine dreiseitig geschlossene Saalkirche mit niedrigem Giebelturm mit offener Kuppel. Im Turm eine Glocke, die von Steven Butendiic im 1467 gegossen wurde und aus dem nahen Legemeer stammt.

Die Katholiken von Sint Nic haben 1885 eine neogotische Kirche bauen lassen, die seitdem die Silhouette des Dorfzentrums dominiert. Eine Kreuzbasilika, die vom friesischen Architekten Jan Doedes van de Weide, ein Schüler des berühmten Architekten Pierre Hendrik Cuypers Rijksmuseum Amsterdam, Hauptbahnhof Amsterdam), entworfen wurde mit von drei Seiten umgebenem Chor und einer Taufkapelle.

Der enorme Turm hat vier Teile, einen Umlauf und eine schlanke Spitze und wird durch einen Treppenturm abgeschlossen. Die Kirche besitzt ein prächtiges neogotisches Interieur mit entsprechendem Mobiliar und einem Haupotaltar (1897); das Kreuz stammt aus dem Jahr 1907. Eine Reihe der Glasmalereien wurde 1897 gefertigt von Ydema. Hinter der Kirche entstand 1933 nach einem Entwurf von Huitema eine große Lourdesgrotte.

Am Dreieck in der Dorfmitte gibt es zwei Cafés, darüber hinaus sieht man im Dorf eine eher diskrete Bebauung. Im Osten ließ Bürgermeister Rengers 1871 nahe dem Viertel Huis ter Heide seinen Landsitz Bosschoord bauen, der 1909 umgebaut wurde. Ein wenig weiter steht die Villa Doniastate (Neues Bauen).

1904 wurde Wilhelminaoord gegründet. Initiatorinnen waren vier Jungfern aus dem Haus Eysinga. Sie stellten ihr Leben in den Dienst der Menschenfreundlichkeit und Nächstenliebe. Der Landsitz wurde zum Refugium für überarbeitete Frauen und lag in einem Wald, den 1845 der spätere Bürgermeister von Leemsterland, Van Beyma thoe Kingma, auf dem kargen Sandboden anlegen ließ. Das Haus erhielt seinen Namen nach der Mutter der vier Fräulein. Wilhelminaoord ist ein durch Architekt Hendrik Kramer entworfener Flügelbau im lebendigen Landhausstil. Die Gärten legten die vier Jungfern mithilfe ihres Bruders selbst an.

Arum, Van Sytzamaweg 15: De Gekroonde Leeuw Jacob de Rapper W.A.-zoon metselde in 1876 de gedenksteen in de zijgevel van de statige herberg met stalling. De herberg was tevens halteplaats langs de tramlijn Harlingen-Bolsward, die in 1881 was aangelegd. Het blokvormig gebouw bestaat uit twee bouwlagen, gescheiden door een cordonlijst. Op de verdieping is de bovenzaal aangebracht met een verglaasde gietijzeren serre, die op een gietijzeren kolom rust. De middenrisaliet wordt geaccentueerd door de bepleistering over beide bouwlagen met schijnvoegen en een bekroning met een gedrukt, klein fronton. Op zware consoles boven de ingang rust een monumentaal balkon.

Joure, Geelgietersstraat 6: geelgieterijfabriek Keverling In 1854 stichtte P.S. Keverling aan de Overspitting, de vroegere vaarverbinding tussen Joure en Heerenveen, de Metaalwarenfabriek/Geelgieterij 'Keverling'. De stichting van het bedrijÍ viel in de periode waarin de Jouster klokkenindustrie haar hoogtepunt kende. De geel- of kopergieters leverden niet alleen halffabrikaten voor de Friese klokken en koperen onderdelen voor zadelmakers en scheepsbouwers, maar ook hang- en sluitwerk, kandelaars, kloppers en dergelijke. Het bedrijf werd zowel in 1911 als in 1954 uitgebreid en heeft tegenwoordig een museale functie. Het meest opvallende gebouw binnen het complex vormt het in 1911 opgerichte gebouw met een verhoogde middenbeuk. Op de voorgevel staan de jaartallen 1854 en 1911. Het interieur bevat nog onderdelen van de oorspronkelijke inrichting, waaronder ovens en machinerieën. Het gebouw is tegenwoordig onderdeel van Museum Joure - red.

De in de middeleeuwen aan Sint-Victor gewijde kerk vertoont de kenmerken van de late gotiek en dus de 15de eeuw, maar helemaal zeker is dat niet. In de kern kan zij ouder zijn. Het schip en het koor zijn al sinds mensenheugenis gepleisterd, waardoor het niet mogelijk is het bouwmateriaal en de bouwsporen te bestuderen. De bepleistering is in 1854 of 1874 aangebracht en in een geschrift van daarvóór wordt beweerd dat het muurwerk tufsteen bevat. Het is een natuursteensoort die tot ongeveer 1200 werd gebruikt en daarna nog wel voor hergebruik werd aangewend. Niet alleen de spitsboog-vensters – die kunnen ook veel later nog zijn aangebracht – maar vooral de massawerking wijst in de richting van de gotiek. De toren is jong, de gedenksteen vertelt dat hij in 1885 is gebouwd. Het is een toren van drie geledingen, met spaarvelden met keperfriezen en een ingesnoerde spits. Het schip en koor zijn geblokt gestukadoord. Aan de westzijde van de zuidelijke muur staat de korfbogige ingang met daarboven een klein venster. Verder zijn er spitsboogvensters. De noordmuur is vrijwel blind. In de vijfzijdige koorsluiting staan twee grote vensters. In de sluitmuur resteert nog een kop van zo’n venster, die met de daaronder staande ingang herinneren aan de grote kraak die daar zat om het vele volk te kunnen bergen dat op een orthodox predikant afkwam. De kerkruimte wordt gedekt door een van verf vrijgemaakt houten tongewelf met trekbalken met korbeelstellen op stijlen die ook vrij van verf zijn. Nabij het orgel is in 1989 op de muur een belangrijk fragment van een schildering met Sint-Christoffel met Kind uit omstreeks 1500 gevonden. De schildering is gerestaureerd. De preekstoel met klankbord, gegroefde hoekzuilen en gekorniste panelen op de kuip, dateert uit de 17de eeuw. De deels geverfde, overhuifde herenbanken zijn ook in die eeuw (1644 en 1655) vervaardigd. Ze hebben beide een kuifstuk waarin familiewapens zijn verwerkt. Het orgel op de westgalerij is in 1856 gebouwd door Willem Hardorff.

De Knipe entstand an beiden Seiten der Schoterlandse Compagnonsvaart im 17. Jh. im Gefolge der Torfgewinnung.

In der Anfangszeit führten die Menschen dort ein karges Leben. De Knipe besteht ursprünglich aus zwei Teilen am Engpass des Kanals: Benedenknipe und Bovenknipe, etwa Unter- und Obenknipe. Seit 1970 heißen beide Wohnviertel De Knipe (friesisch).

Im Westen von Benedenknipe gab es bei Veensluis ein Wohnviertel mit einem kleinen jüdischen Friedhof; hier entstand auch die Molkerei ’t Meer. Im Osten steht die Reformierte Kirche. 1967 wurde der westliche Teil der Compagnonsvaart.

In Bovenknipe steht die Wiedertäuferkirche aus dem Jahr 1856, in der Glockenwand Elemente aus dem Jahr 1751. 1881 wurde die Straßenbahn von Heerenveen nach Drachten angelegt; die Linie gibt es seit 1947 nicht mehr. Bekannteste – ehemalige – Bewohnerin von De Knipe ist die Wiedertäuferin Anne Zernike (Amsterdam, 30 April 1887 - Amersfoort, 1972), die 1911 die erste weibliche Priesterin in den Niederlanden war.

Sintjohannesga (1100 Einwohner) ist ein Straßendorf mittelalterlichen Ursprungs auf einer Entwässerungsachse, die von nordöstlicher in südöstlicher Richtung verläuft und die auch an Rotstergaast und Rohel angrenzt. Auf der Schotanus-Karte aus dem Jahr 1718 ist zu erkennen, dass der größte Teil der Bebauung im der Straße zu finden ist. Die Kirche stand damals außerhalb des Kerns. Zu dieser Zeit wurde in den Moorgebieten Torf abgebaut. Nach der Einpolderung und der Kultivierung der Region wuchs Sintjohannesga immer mehr in Richtung des alten Kerns. Die jüngsten Wohngebiete liegen auch tief im eingepolderten Land. In Sintjohannesga gab es viele Bäcker.

Die alte Mühle am Hoge Dijk (1857) und das Schöpfwerk De Grie im Baustil des Jahres 1931 stellten sicher, dass das Land auch trocken blieb. Die Dorfkirche aus dem Jahr 1864 wurde nach einem Brand 1963 durch ein modernes Kirchengebäude ersetzt.

Drachten, Burgemeester Wuiteweg 162: klooster Karmel Het aan de rand van Drachten gelegen klooster Karmel van Maria Middelares van alle Genaden werd gesticht door de beschouwende orde van de ongeschoeide carmelitessen. De bouw begon in 1936; geleidelijk vond in de jaren 1946 en 1954-1955 uitbreiding plaats naar het oorspronkelijk concept van de architect A. Witteveen uit Leeuwarden, dat was opgezet in de trant van de Delftse School. Het klooster heeft een carrévormig grondplan met een kruisgang rond een besloten kloosterhof. Binnen het ommuurde terrein dat als sier- en groentetuin werd gebruikt, was een gedeelte afgezonderd als laatste rustplaats voor overleden nonnen. In 1993 werd deze laatste moniale vestiging in Friesland opgeheven.

Leeuwarden, Perkswaltje: Nieuw Sint-Anthony Gasthuis Met gasthuizen worden in Fryslân altijd hofjes bedoeld, met name voor het collectief wonen van ouden van dagen. De geschiedenis van het Sint-Anthony Gasthuis gaat terug tot de vijftiende eeuw. Tussen 1862 et 1864 werd een nieuw gesticht gerealiseerd naar ontwerp van Frederik Stoett. Aan de Groeneweg verrees een reeks kamerwoningen, bestaande uit één bouwlaag met een kap parallel aan de weg. Aan het Perkswaltje zijn haaks daarop vleugels geplaatst, die worden afgesloten door blokvormige kopwoningen van twee bouwlagen. De neo-classicistische kopwoningen zien er uit als deftige herenhuizen. Op deze wijze werd in de architectuur het standsverschil van de bewoners uitgedrukt, respectievelijk de mingegoede ouden van dagen, de bejaarden van de beschaafde stand die 'buiten staat' waren geraakt en de bejaarden van de beschaafde stand, die zich hadden ingekocht. In de kunststenen bekroning van de middentraveeën van de kopwoningen zijn de namen en de wapens aangebracht van de families die de instelling in het verleden in belangrijke mate hadden gesteund: Burmania, Minnema, Auckama en Wiarda. Aan het Schoenmakersperk kwam in de jaren 1909-1910 de Julianavleugel tot stand. Deze is ontworpen in neo-renaissancestiil door W.C. de Groot uit Leeuwarden.

De Jacobijnerkerk is eind 13de eeuw gebouwd als kloosterkerk bij het in het midden van die eeuw gestichte dominicanenklooster. Oorspronkelijk bestond de kerk uit een schip en een smalle, naar het klooster gerichte blinde noordbeuk. Vooral aan de koorzijde zijn nog aspecten van het oorspronkelijke gebouw te zien. Daarna is de kerk diverse malen uitgebreid en veranderd. Na de hervorming is het klooster goeddeels afgebroken, alleen de huidige kosterij bevat nog enkele zalen en een fragment van de kloostergang. De Jacobijnerkerk werd hoofdkerk van Leeuwarden wat de Nassause stadhoudersfamilie spoedig luister bijzette door vanaf 1588 het koor als hun begraafplaats in te richten. Het koor laat bijzondere aspecten van de vroegste bouwtijd zien: de geprofileerde natuurstenen omlijstingen van de hoge gotische vensters en de reliëfrijke terracottaplaten onder de dakranden die een spitsbogig driepasfries vormen. Tegen de zuidzijde van het koor is in het begin van de 16de eeuw een fraaie sacristie geplaatst, waarin in 1663 een classicistisch poortje kwam, het met natuursteen versierde zogeheten ‘Broodpoortje’. In het koor zelf is in 1662 het ‘Oranjepoortje’ geplaatst, de toegang voor leden van de stadhouderlijke familie, met omrankte, getordeerde zuilen, een houten fronton en een bekronend oranjeboompje. In de noordmuur zijn aan de oostzijde de sporen zichtbaar van het aan het einde van de 15de eeuw veranderde en van het hoofdkoor afgescheiden noordkoor. Daar staat bovendien een traptoren. Verder zijn beneden de bogen van doorgangen naar het klooster zichtbaar. Hoger staan in het begin van de 19de eeuw ingebroken vensters. Aan deze zijde is recent een verbindingselement met de kosterij gebouwd. Aan de zuidzijde is de kerk in het begin van de 16de eeuw aanzienlijk uitgebreid. Eerst in 1504 met drie dwarskapellen met topgevels die met nissen zijn versierd. De westelijke dwarskapel is met een extra travee aan het schip in 1521 toegevoegd. De westgevel kreeg een sierlijke gevel met een ingang in een rechthoekig omkaderde ojiefnis en daarboven een zeer grote met traceringen en maaswerk voorziene spitsboognis waarvan de kop wordt geflankeerd door onder meer klimmende nissen. Bij de omvangrijke restauratie van 1972-’78 is deze gevel naar gevonden sporen hersteld. De dwarskapellen met enkele fraaie poortjes bezaten oorspronkelijk stenen overwelvingen maar die zijn waarschijnlijk met het openen van de kapellen tot zuidbeuk door houten gewelven vervangen. Het laat-middeleeuwse tongewelf van het schip laat dunne schilderingen zien: een madonna met engelen en decoraties van vierpassen en keperstroken. Onder het gewelf is de ruimtelijke structuur opmerkelijk: de hoge kolommen naar de smalle noordbeuk en de lage kolommen naar de zuidbeuk, vroeger kapellen. Tijdens de restauratie zijn op de zuidwand fragmenten van schilderingen van apostelen en de profeet Jesaja aangetroffen. Ze dateren (1575) uit de korte periode vlak voor de hervorming dat de kerk bisschopskerk, dus een kathedraal, is geweest. In de 16de eeuw is de Madonna met Kind in stralenkrans op een dichtgezette vensternis in de oostelijke wand aangebracht. De preekstoel met klankbord uit het derde kwart van de 17de eeuw bevat enig snijwerk, afkomstig van de Koningskraak. De schuin hier tegenover hangende Koningskraak, in 1696 door Jouke Joukes vervaardigd en van rijk snijwerk voorzien door mogelijk Pieter Nauta, was het gestoelte van de stadhouderlijke familie. In het koor, de grafruimte voor de Nassause familie, zijn de fraaie grafmonumenten van ondermeer Anna van Oranje en Willem Lodewijk tijdens de revolutie van 1795 vernield. Na de Tweede Wereldoorlog is de grafruimte met reconstructies en het plaatsen van de wapenschilden, waarvan die van Hendrik Casimir II origineel is, min of meer hersteld en is een gedenkplaat voor de Vrede van Münster, afkomstig van het voormalige Landschapshuis, geplaatst. Er kwamen toen en later in de vensters gebrandschilderde ramen naar ontwerp van Cor Reisma en Dick Osinga met episoden van enkele leden van de stadhouderlijke familie. Het grote orgel is door Christiaan Müller in 1724-’27 gebouwd en is van beelden en snijwerk voorzien door Jacob Sydzes Bruinsma en Gerbrand van der Haven.

Eigentlich hieß De Tike Theeka (1543), ein Viertel, das zu Nijega gehörte. De Tike, das den Namen aufgrund des Ratschlags der Friesischen Akademie annahm, existiert als selbstständiges Dorf nicht viel mehr als 50 Jahre. Der Name der Straße Susterwei verrät, dass hier die Nonnen des früheren Klosters Siegerswoude vorbei liefen.

Durch die Trockenlegungen der Moorgebiete kamen Arbeiter in die Region, die oft in ärmlichen Hütten mit großen Familien hausten. „Wie kann man in so einem Dorf bloß leben? Lautete ein geflügeltes Wort in diesen Tagen des 19. Jh. Die Frage wurde auch noch bis kurz nach dem Zweiten Weltkrieg gestellt, ehe De Tike Wohnort von Pendlern aus und für Arbeitsplätze in Drachten attraktiv wurde. 350 Einwohner zählt das Dorf heute.

Schingen, heute kaum mehr als 100 Einwohner) entstand als Terpdorf etwa zu Beginn unserer Zeitrechnung. Vielleicht sogar noch eher, da in der Umgebung Funde aus der Römerzeit gemacht wurden, die belegen, dass die Region zur Zeit der Römer bereits bewohnt war. Die Herrensitze Wobbema und Blauwhuis standen hier; Herrensitz Stehouders lag etwas südlich vom Dorf entfernt.

Schlingen ist ein überschaubar kleines, landwirtschaftlich orientiertes Dorf geblieben mit der Straße Buorren im Mittelpunkt, die westlich ihre Fortsetzung durch die Anemawei findet, in östlicher Richtung als Slappeterpsterdyk. Viele Jahrhunderte blieb es relativ isoliert, mit der Harlingertrekvaart nur durch die Schingervaart über die Oude Bocht verbunden. Erst mit dem Bau der Straßenverbindung Leeuwarden – Harlingen verbesserte sich die Situation von Schingen, das 1850 mit eigener Straße damit verbunden wurde.

Bildmaterial aus dem 18. Jh. und Berichte aus früheren Jahrhundert legen nahe, dass Schingen bereits um 1200 herum eine Kirche besaß. 1877 bestimmte die Kirchenoberen den Abriss der alten und den Bau einer neuen Kirche mit Kirchturm. Architekt Brouwer aus Cornjum sollte die Pläne dazu machen. Bauunternehmer Keuning aus Sint-Annaparochie verrichtete die Arbeiten an der von drei Seiten umschlossenen Saalkirche mit einbezogenem Kirchturmbau. Spitzbogenfenster sorgten für den richtigen Lichteinfall in der eher neogotischen Kirche. Auf dem Friedhof erinnert ein Grabstein an den bekannten Damespieler Isaak Hogerhuis.

Drachten, Torenstraat 28: Rijks Hogere Burgerschool Dit imposante gebouw, ontworpen in 1919 door architect J.A.W. Vrijman in een Frans-georiënteerde Um-1800 bouwstijl, was oorspronkelijk een Rijks HBS. De plattegrond is E-vormig. Naast het hoofdgebouw staat de conciërgewoning die in dezelfde stijl is gebouwd. Het pand past binnen het uitbreidingsplan dat in 1918 voor het gebied ten oosten van de oude weg naar Leeuwarden is ontworpen. In het gebouw is nu het Drachtster Lyceum gehuisvest.

Leeuwarden, Voorstreek 58: Centraal Apotheek Het opvallend rijzige gebouw in gele verblendsteen is een stijlzuiver voorbeeld van de Art Nouveau in Leeuwarden. Het ontwerp uit 1905 is van de architect G.B. Broekema uit Kampen. De belangrijkste hoek van het gebouw is geaccentueerd door een erkerachtige uitbouw over drie bouwlagen en is bekroond door een helmspitsje. De natuurstenen omlijstingen van de lichtopeningen en het smeedwerk van de balkons zijn versierd met gebogen lineaire ornamenten. Het meest opvallende sierelement is wel het grote tegeltableau waarop Hygieia, godin van de gezondheid, staat afgebeeld. Boven haar hoofd houdt zij een kelk en een slang.

De onvoltooide, scheve, kromme en kloeke toren is het glorieuze en dramatische resultaat van een ambitieus bouwprogramma en daarmee het symbool van de stad Leeuwarden geworden. De hoofdkerk van Leeuwarden, de Sint-Vitus van Oldehove zou in het begin van de 16de eeuw worden vervangen. In 1529 wordt met de bouw van de toren begonnen onder leiding van Jacob van Aken. Toen echter het werk tot tien meter hoogte was gevorderd, begon het bouwsel naar het noordwesten over te hellen. Bij zo’n geringe hoogte moesten de stabiliteitsproblemen op verstoring van de ondergrond wijzen. Men ging door met het werk en bleef loodrecht bouwen op de scheefzakkende torenromp waardoor de toren ook nog krom werd. Een persoonlijk drama voor de bouwmeester en hij stierf in 1532, van ‘chagrijn’, geven de stukken te lezen. Bouwmeester Cornelis Frederiks zette het werk voort. Na een jaar bleek het verzakken door te gaan en werd besloten de bouw voor altijd te staken. De hoge vensters en doorgangen zijn aan het einde van de 16de eeuw dichtgezet en de aanzetten tot de gewelven van de kerk, zichtbaar aan de oostzijde, zitten er voor niets. De kerk is nimmer gebouwd en de bouwvallige oude Sint-Vituskerk is in 1596 gesloopt. De scheve en kromme Oldehove staat er nu eenzaam maar magistraal, drie geledingen hoog en in een rijke laatgotische uitdossing. De muren van het bouwwerk zijn verlevendigd door enkele grote of drievoudige nissen met meervoudige profielen en door neggen en kopstukken met traceringen en maaswerk in zandsteen. Aan de noordzijde staat een driezijdige, versierde traptoren en daar is ook een fraaie opengewerkte balustrade van zandsteen te zien. De stevige, meervoudig versneden steunberen op de hoeken zijn eveneens van zandstenen sier voorzien: hoekbanden van onder tot boven, nissen met maaswerk en op de versnijdingen elegante hogels. Alle muurwerk is verrijkt met zandstenen banden en speklagen van gele steen. De rood bakstenen velden zijn zelfs op nuance gesorteerd; er zijn donkere en heldere vakken. De kloeke torenromp heeft zo een verfijnde uitdrukking gekregen.

De Veenhoop (260 Einwohner) ist ein im 19. Jh. entstandenes Haufendorf, an der Mündung von Polderhoofdkanaal/Nieuw Beetstervaart in das Grietmansrak. Es war ein strategischer Platz, weil es im Süden der großen Polder liegt.

In Atlanten aus dem Jahr 1848 stehen hier ein paar Häuser vermeldet, nachdem es 1819 hieß: Unterhalb von Boornbergum gibt es einen neuen Torfabstich, der mit Polderdeichen und Mühlen versehen ist und Veenhoop genannt wird. Viel Wachstum gab es damals nicht. Erhalten geblieben ist das Polderhaus (Mitte 19. Jh.). Es ist heute ein Café-Restaurant. Fast 100 Jahre alt ist die Grundschule gegenüber davon. Durch die Neubauten hat De Veenhoop in den vergangenen Jahrzehnten mehr Gestalt und Gehalt bekommen.

Während der Segelwoche Skûtsjesilen gibt es ein landesweit bekanntes Festival. Meist dabei: die Gruppe Normaal, einer der berühmtesten niederländischen Bands.

Slappeterp (80 Einwohner) entstand als Terpdorf zu Beginn unserer Zeitrechnung im Deichvorland. Es gehört zu der Kette von Terpen, die sich von Arkens bei Franeker über Schalsum, Peins, Tamterp, Slappeterp bis zum Hoge Wier zwischen Menaldum und Berlikum hinzieht. Im 13. Jh. wird es erwähnt als „Slepelterp“, 1469 als „Slepperdorp“. Es handelt sich hierbei von Beginn an um eine agrarische Ansiedlung von Bauernhöfen und ein paar Arbeiterwohnungen. Im 19. Jh. kamen einige Gärtnereien dazu. Land- und Herrensitze kannte Slappeterp nicht.

Heute steht in Slappeterp eine Kirche aus dem Jahre 1926, die ihresgleichen in Friesland sucht. Architekt Hendrik Kramer aus Leeuwarden entwarf sie – eine Kirche in tradionalistischer Bauweise mit expressionistischen Elementen: ein Turm, dessen rechtwinklige Form von der normalerweise quadratischen abweicht. Die Saalkirche besitzt einen gradlinigen Chorabschluss. Die schmalen Rundbogenfenster besitzen Bleiverglasungen im Jugendstil. Der Keramikkünstler W. C. Brouwer aus Leiderdorp ist mit seinen Werken im Kircheninnern zu finden.

0ranjeweg 45 e.v.: vuurtoren en wachterswoningen Aan de noordwestzijde van het eiland Ameland staat de 48 meter hoge, gietijzeren vuurtoren. Als navigatiebaken is de toren overdag herkenbaar aan de rood-witte, horizontale banden, `s nachts door de eigen karakteristieke lichtvoering. Hij werd in 1880 opgericht naar ontwerp van Q. Harder, bouwkundige bij de Dienst Loodswezen. De uitvoering was in handen van de ijzergieterij Nering Bögel te Deventer. Bij de toren hoort een complex van vier dubbele dienstwoningen, dat in een hoefijzervorm aan de voet van de toren is gebouwd.

Leeuwarden, Nieuwstad 98: winkelpand Enkele Westfaalse marskramers in textiel en fournituren, de zogenaamde 'lapkepoepen', vestigden zich permanent in Friesland. Clemens en August (C&A) Brenninkmeijer begonnen in 1841 in Sneek. De firma liet in 1917 naar ontwerp van de Groninger architect P.M.A. Huurman in Leeuwarden een winkelmagazijn bouwen. Het ontwerp is in neo-classicistische stijl en heeft een geheel gepleisterde gevel. Het winkelpand bestaat uit vier bouwlagen, dat horizontaal in drieën wordt gedeeld door pilasters van de kolossale orde. Aan de borstweringen zijn rolwerkdecoraties en festoenen aangebracht. In het tympaan is een medaillon met de initialen van de stichters te zien.

De voormalige kloosterkapel van de domini-canessen of Witte Nonnen is gewijd aan Sint-Catharina. Het bescheiden gebouw stond niet vrij maar in de gesloten bebouwing van het klooster. Het klooster werd in 1507 gesticht als laatste van de vier kloostervestigingen in Leeuwarden. Het had in 1525 alle erkennin-gen verworven en toen zal de bouw van de kapel zijn begonnen. Het heeft iets langer dan een halve eeuw gefunctioneerd tot de hervorming er een eind aan maakte. Het gebouw kreeg verschillende andere functies totdat het door de stad als kerk voor de Franssprekende reformatorische gemeenschap van onder meer stadhouderlijk hof en garnizoen in 1659 in bruikleen werd gegeven. Het koor werd toen door een muur van het schip afgezonderd en er kwam een classicistische poort in de voorgevel. In de late jaren 30 van de 19de eeuw is dit koor afgebroken en de kerk als geheel vernieuwd waarbij de buitenzijde een cementpleisterlaag kreeg. Daardoor is de voorgevel van grote rode baksteen met speklagen van gele steen aan het oog onttrokken. De gevel bezit aan weerszijden van de poort twee kleine spitsboogvensters en daarboven een dergelijk groot venster. Op de westgevel staat een dakruiter met een koepeldak waarin een door Jurjen Balthasar in 1661 gegoten klok hangt. Inwendig heeft het schip een gestukadoord tongewelf. Uit de tijd van de ingebruikname door de Walen stammen de preekstoel en de overhuifde herenbank. Een tweede herenbank is bij de restauratie gebruikt bij de samenstelling van een achterschot, een soort dicht koorhek. De Waalse gemeenschap kreeg in 1740 een koninklijk geschenk. De muzikale Anna van Hannover, dochter van de Engelse koning en gemalin van stadhouder Willem Karel Hendrik Friso, gaf opdracht tot het bouwen van een orgel. Johan Michaël Schwartsburg bouwde het instrument, het enige tweeklaviersorgel van zijn hand. Gedeputeerde Staten van het landschap Friesland die de organisatie van een en ander hadden begeleid, hebben naar hoofs gebruik een tegengeste gedaan door Jaan Oenema in 1742 de opdracht te geven een rugschot te snijden waarin tussen allerlei trofeeën de wapens van het stadhouderlijk echtpaar zijn verwerkt.

Im 18. Jh. ließen sich dort verarmte Menschen, Moorarbeiter, Wanderarbeiter nieder, bauten Heidehütten, deren Anzahl immer größer wurde. Erst seit 1910 verbesserte sich die Wohnsituation merklich. Wohnungsbaugenossenschaften hatten großen Anteil daran. Die letzte Kate wurde 1939 niedergerissen.

Die reformierte Kirche aus dem Jahr 1936 war ein einfaches Gebäude mit Giebelturm. Sie wurde 1966 abgerissen und an der Schoolstraat ersetzt, hat einen offenen Glockenturm. Die Wiedertäufer-Kirche steht an der Voorstraat, eine kleine, traditionelle Saalkirche mit Rundbogenfenstern. Zudem gibt es in Zwaagwesteinde Kirchengebäude der Mormonen und der Pfingstgemeinde.

Ende des 18. Jh. ließ sich in Zwaagwesteinde der jüdische Kaufmann Salomon Levy nieder und begann einen Handel in Textilien und Kleidern; die Infrastruktur des Ortes änderte sich fortan. An der Voorstraat findet man noch viele Zeugnisse und Erinnerungen an die Textilindustrie. Das Gebäude ‘Texo Baarsma’ (Textilgroßhandel) entstand unter den Vorzeichen des Neuen Bauens. Die frühere Konfektionsfabrik ‘N.V. Handelsvereeniging v/h R. Baarsma’ ist ein Atelier aus dem Jahr 1927 mit Vorhaus, entstanden nach Plänen von A. Pijkstra mit vielen expressionistischen Formen. Ebenso gilt dies für das Gebäude des Textilgroßhändlers ‘Firma H. Elzinga’ (Ende 20er-Jahre). An der Voorstraat, eigentlich die Entwässerungsachse aus dem 18. Jh., gibt es noch sehr viele Bürgerhäuser, zum Beispiel das Jeremi-Haus (1911). Der 1930 in Zwaagwesteinde geborene Jacob Kooistra gilt als der Simon Wiesenthal der Niederlande und war einer der konsequentesten Nazi-Jäger des Landes.

Zwaagwesteinde heißt ab 1. Januar 2009 Westereen; das hat der Gemeinderat des 5100-Einwohner-Dorfes beschlossen. Damit stellt Zwaagwesteinde einen Sonderfall in den friesischen Dörfern und Städten. Zum ersten Mal wird dann der offizielle Ortsname in einem friesischen Dialekt lauten. In Zwaagwesteinde wird eine Sonderform des Friesischen gesprochen. Zwaagwesteinde liegt an der Bahnstrecke Groningen – Leeuwarden; von 1902 bis 2003 gab es hier auch einen eigenen Bahnhof.

Slijkenburg mit nicht einmal 40 Einwohnern ist ein Haufendorf, das 1585 auf dem Terrain von Spanga am Flüsschen Linde als Verteidigungsschanze von Friesland gegründet wurde. 1702 wurde sie allerdings wieder abgebaut, weil man den Boden und die Erde benötigte, um einen neuen Deich zwischen Schoterzijl und Slijkenburg anzulegen. Der sollte das Land besser gegen Überschwemmungen von Linde und Tsjonger schützen. Ein früheres Gebäude besaß die Jahreszahl 1587, Beweis genug, dass zu dieser Zeit auf der Schanze gebaut worden ist.

Im Laufe der Jahrhunderte verlandete der Küstenbereich, sodass Slijkenburg immer weiter landeinwärts zu liegen kam. Der Ort besaß zu keiner Zeit eine Kirche; es gab aber eine Schule für die Kinder des Ortes und der Umgebung. Das heutige Dorf umfasst einen kleinen Kern, der bis auf die Dachfirste hinter den Deichen des Nordoostpolders, der heutigen Provinz Flevoland

Kollum, Voorstraat 87: notariswoning Deze landhuis-achtige woning is in 1847 gebouwd voor notaris Andreae. Het ontwerp is van architect P. Stoett sr., opzichter bij Rijkswaterstaat. Het is een rechthoekig pand van twee bouwlagen, gebouwd in eclectische stijl. De woning staat op een groot perceel, teruggerooid ten opzichte van de overige gebouwen aan de Voorstraat. Het ontwerp voor de aanleg van de grote tuin is waarschijnlijk van L.P. Roodbaard. In de tuin bevinden zich nog een tuinhuisje, twee bruggetjes en twee grote gebeeldhouwde leeuwen.

Leeuwarden, Wilhelminaplein 1: Paleis van Justitie De provincie was verantwoordelijk voor de huisvesting van het gerechtshof en medeverantwoordelijk voor de huisvesting van de arrondissementsrechtbank. In het midden van de negentiende eeuw zocht het provinciaal bestuur tevens een nieuwe vergaderruimte voor de toen nog jaarlijkse bijeenkomsten van Provinciale Staten. Een geschikte bouwlokatie voor een paleis waarin alle drie overheidsfuncties konden worden ondergebracht, kwam tot stand door de demping van de Oude Heerengracht in de periode 1836-1846. De metselaar-timmerman D.M. Postma uit Leeuwarden bouwde in de daarop volgende jaren het paleis, dat in 1852 werd voltooid. Het ontwerp was van de Leeuwarder gemeente-architect Th.A. Romein, onder supervisie van de hoofdingenieur van de Rijkswaterstaat A.C. Kros. Het forse, neo-classicistische gebouw op vrijwel vierkante grondslag vormt een waardige afsluiting van het voormalige exercitieterrein en is aan die zijde voorzien van een porticus met zes corinthische zuilen van de kolossale orde. In het fronton is het heraldisch wapen van Fryslân aangebracht, een herinnering aan het feit dat een gedeelte van het gebouw heeft gediend als vergaderruimte van Provinciale Staten. Er gaat een imponerende werking uit van de maatvoering, de symmetrie en de strenge ordening, die onverminderd wordt voortgezet in de rechtszalen. De hoge wanden worden geleed door gekoppelde pilasters met composietkapitelen, waarop een hoofdgestel rust. In de absidale ruimte zetelt het rechtscollege. De absiscalot en het tongewelf van de zaal zijn versierd met een cassettenplafond met florale stucdecoratie.

De Catharinakerk van Leons, een van de kleinste dorpen van Friesland, zou in 1961 wegens bouwvalligheid worden afgebroken, maar dankzij particulier initiatief van een oud-inwoonster en luisterende oren van betrokkenen is de kerk gehandhaafd en in 1972 gerestaureerd. Het orgel was inmiddels overgebracht naar de nabijgelegen kerk van Húns. Kerk en toren zijn sterk vernieuwd, maar aan de noord- en oostzijde is te ervaren dat het gebouw uit de middeleeuwen dateert. De oude gedeelten tonen duidelijke kenmerken van de romano-gotiek, wat aannemelijk maakt dat het gebouw uit de 13de eeuw dateert. De zuidmuur is geheel herbouwd, beneden met hergebruikte gele steen; daarboven in kleine gele drielingen en met grote rondboogvensters. Aan de westzijde staat de rondbogige ingang geflankeerd door gemetselde pilasters met lijstkapitelen. Het driezijdige koor van gele kloostermoppen springt iets in en heeft onder de dakvoet een uitgemetselde lijst en aan de zuidzijde staat een spits gesloten venster. In de sluitmuur zit een met rode baksteen dichtgezet romano-gotisch venster waarvan de diepe dagkant van een kraalprofiel is voorzien. In de derde koormuur staat een rondboogvenster. De noordelijke muur van gemêleerd gele moppen is nog oorspronkelijk en daarin zijn hooggeplaatste rondboogvensters met hoekige dagkanten te zien. Beneden staan twee met rode baksteen dichtgemetselde ingangen; iets uit het midden een eenvoudig rondbogige en aan de westzijde een opening onder een segmentboog in een geprofileerde korfbogige nis. De toren is in 1878 ommetseld en heeft nu drie geledingen met door rondbogen gedekte spaarvelden, spitse galmgaten en een ingesnoerde spits. Binnen is de kerkruimte gedekt met een vlak balkenplafond. Aan de sporen in de koorsluiting is te zien dat die ruimte overwelfd is geweest. Onder in de noordwand zijn diepe nissen uitgespaard, waarvan één dient als expositieruimte voor de vondsten die tijdens de ingrijpende restauratie in 1968-’70 zijn gedaan. De preekstoel met klankbord is vrij jong maar wel naar klassiek model vervaardigd, met kussenpanelen op de kuip. Ook de doopvont is van recente datum.

De Wilgen is een streekdorp dat lang een buurschap bij Boornbergum was. Het heeft kerk noch school en heeft die voorzieningen ook nooit gehad. Bovendien is de nederzetting tot enkele tientallen jaren na de Tweede Wereldoorlog zeer bescheiden gebleven. De streek staat al aangegeven op de grietenijkaart (1718) in de atlas van Schotanus en daar is het een door bomen omzoomde korte streek waarbij aan de zuidzijde akkers liggen. Aan het einde van de 18de eeuw meldde de Tegenwoordige Staat van Friesland bij Boornbergum: ‘Hier onder behooren veele buurten. … In ’t Westen, aan de wyde Ee, ligt Goingahuizen, en wat Oosterlyker ’t Vlierbosch, alwaar men weleer een Klooster had, waarvan ’t Kerkhof nog te zien is. In ’t Noorden ligt de Middelgaast, verder opwaards de Wilgen, en nog wat verder, het geweezen Klooster of Smallen Eester Konvent.’ De buurschap De Wilgen had een ontsluiting via de naar het noorden gegraven Wilger Sloot richting de overgang van de Smalle Eesterzanding naar het Gaastergat. Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff uit 1848 staat er al wat meer bebouwing langs de weg met de Postbrug over de Drait, richting Drachten, en aan de Drachtster Hooiweg die de Grote Veenpolder inleidt. Aan de nu nog bestaande bebouwing is te zien dat het een agrarische nederzetting is geweest met een verscheidenheid aan boerderijen en arbeiderswoningen. Vanaf de jaren zeventig is De Wilgen een forenzendorp op de drempel van het sterk uitgedijde Drachten. De boerderijen zijn vrijwel zonder uitzondering geschikt gemaakt voor bewoning. De arbeiderswoningen zijn of gesloopt en vervangen door woningen die aan huidige eisen van wooncomfort voldoen of uitgebreid met forse elementen. Ook de stedelijke tuincultuur is meegenomen door de forensen. Verder naar het oosten staan aan de Drachtsterhooiweg in vol bedrijf zijnde boerderijen, waarvan enkele monumentale met de Mr. M. Singenberghoeve uit de jaren twintig als hoogtepunt. Ten noorden van de streek is de Drachtster waterwijk De Zanding ontwikkeld, die administratief onder De Wilgen wordt gerekend.

Marrum, Lage Herenweg 6: woonhuis Dit woonhuis is in 1911 gebouwd. Ontwerp en uitvoering zijn van de toenmalige eigenaar van het pand, de betonfabrikant J. Mellema. Het huis is dan ook in beton opgetrokken; de bouwtrant is vernieuwend, zowel wat betreft de vormen als het gebruikte materiaal en de decoratieve elementen, die aan de Art Nouveau zijn ontleend.

Leeuwarden, Hollanderwijk De Hollanderwijk, ten zuiden van binnenstad en spoor gelegen, is een woonwijk voor arbeiders en heeft een levendige, tuinwijkachtige opzet. De 177 woningen werden in I914 en 1915 gebouwd in opdracht van de Woningvereniging 'Leeuwarden'. Zowel het stedebouwkundig als het architectonisch ontwerp is van de Leeuwarder architect Willem Cornelis de Groot (1853-1939). Tussen 1980 en 1983 heeft de Hollanderwijk een ingrijpende renovatie ondergaan. Het plan voor de Hollanderwijk lijkt vooral gebaseerd op de toestand van het terrein dat destijds voor de bouw werd aangekocht en dat aan de grens van het gemeentelijk grondgebied lag. Het stratenpatroon vertoont een mengvorm van bochtige en rechte straten. De Hollanderstraat, met een meervoudig gebogen verloop en een breedte van vijf meter, vormt een ongeveer diagonale hoofdas en fungeert als verkeersontsluiting voor de wijk. In het centrale deel van de wijk verbreedt de straat zich tot ruwweg een driehoek en daar werd een plantsoentje aangelegd. Aan het oostelijke eind van de Hollanderstraat buigt de even brede Halbertsmastraat af in zuidelijke richting. De driesprong met de daarop toegesneden bebouwing is één van de meest karakteristieke punten in de wijk. Min of meer haaks op de Hollanderstraat staan in noord-zuidrichting smalle en rechte binnenstraatjes met een breedte van 2,5 meter, die alleen voor voetgangers toegankelijk zijn. De woningen zijn gebouwd in stroken van verschillende lengte die zonder verspringingen het rooilijnbeloop volgen, behalve bij de kopwoningen. Alle woningen hebben voor- en achtertuintjes. De overgangen tussen de voortuinen en de openbare weg worden gemarkeerd door ligusterhagen. De achtererven zijn gemiddeld vijf meter diep. Gelet op afmetingen van de woningen en indeling van de vertrekken kunnen vijf typen worden onderscheiden. Alle woningen bestaan uit één bouwlaag onder een kap, met kajuiten onder een afzaatdak. Extra architectonische aandacht is besteed aan de kopwoningen, waarvoor de architect verschillende oplossingen heeft ontworpen. Door een rijke variatie in maatvoering, in uitwerking van kappen en entreepartijen en in detaillering van bijvoorbeeld het metselwerk is eentonigheid vermeden. De woningen zijn traditionalistischer vormgegeven dan eerdere projecten van W.C. de Groot, zoals de notariswoning aan de Marktstraat in Sneek (1902) en het Gabbemagasthuis aan de Wybrand de Geeststraat in Leeuwarden (1906)

De Gertrudiskerk staat op een opmerkelijk hoog terprestant. De huidige kerk is in het midden van de 16de eeuw opgetrokken van bouwmateriaal van een voorgangster en heeft een eeuw later (1642) een omklamping gekregen. In de zuidmuur staat een reeks segmentvormig gesloten vensters in geprofileerde dagkanten; bij de voorkerk zien we ze in een kleiner formaat. Aan de westzijde staat bovendien de korfbogig gesloten ingang in een spitsboognis. Onder de dakvoet zit een reeks houweelvormige muurankers. De vijfzijdige sluiting heeft, op de noordelijkste wand na, geen vensters. In de noordmuur staan twee vensters van hetzelfde type als die aan de andere zijde en er zijn sporen te zien van twee soortgelijke, dichtgemetselde vensters. Aan de westzijde staat in deze muur bovendien een spitsbogige nis die ongetwijfeld de noordelijke ingang heeft bevat. Hier zien we opnieuw houweelvormige ankers. De westelijke gevel is, op de plint en de hoeken met oude baksteen na, met de westgevel van de ingebouwde toren in kleine, bruine steen vernieuwd. Er staat een grote, rondbogige ingang in en hoog, asymmetrisch geplaatst rondboogvenstertje. De toren met zadeldak is in 1851 grotendeels vernieuwd of beklampt; aan de oostzijde zijn boven het kerkdak gedeelten van oud muurwerk te zien. De zuidelijke en noordelijke torengevels zijn met houten delen en latwerk bekleed. In deze bruingeschilderde huid zitten kleine vierkante kijkuits. Op een van de topografische tekeningen uit de 18de eeuw is te zien dat deze wanden waren versierd met diepe nissen. Wellicht hebben die problemen gegeven en is de houten beklamping er tegenaan gezet. Het interieur wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf met trekbalken op laatgotische, gesneden sleutelstukken. Tegen de oostelijke sluitmuur staat de preekstoel met klankbord binnen een doophek met balusters. Het uit 1642 daterende preekmeubel heeft gegroefde hoekzuilen en fraai getoogde panelen met middenornament. Op de westgalerij met een balustrade met opengewerkte ijzeren roosters staat geen orgel meer. Daar is de gevel beschilderd alsof het gewelf er koorvormig sluit. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Das Terpdorf Dearsum mit 142 Einwohnern liegt am südöstlichen Deich der früheren Middelzee. Ein altes Terpdorf, in dem man bedeutsame archäologische Funde gemacht hat, die zum größten Teil aus der Zeit vor unserer Zeitrechnung stammen.

Vereinzelte Häuser, kleinere Bauernhöfe prägen das Bild des Dorfes. Der Bauernhof vom früheren Olympiasieger im Eisschnelllauf, Ids Postma, genießt auch in Deutschland große Bekanntheit, seitdem Deutschlands bekannteste Sportlerin, Anni Friesinger, mit dem Friesen liiert ist (Stand: 2008). Nur gegenüber der Kirche und dem Pastorat gibt es ein zusammen hängendes Viertel. Das Pastorat mit neoklassizistischen Elementen stammt aus dem 19. Jh.

Die Sint-Pieter-Kirche entstand um 1200 und ist ein spät-romanischer Bau; am südlichen Gemäuer fallen die Spitzbogenfenster auf.

Smalle Ee (50 Einwhner) ist ein kleines Straßendorf ohne Hinweis auf seine ruhmreiche Vergangenheit. Sein Ursprung liegt in der Gründung des Benediktinerklosters, die bereits vor 1250 gewesen sein muss. Das Onser-Lyewe-Vrouwen-Smelgeraconvent war ein Doppelkloster – mit Mönchen und Nonnen. Nach 1400 gehörte es immer noch zum Benediktiner-Orden, war aber ausschließlich ein Kloster für Nonnen, das sich im Verlauf des 15. Jh. einer Reformbewegung anschloss; man sollte sich um das Seelenheil der Bevölkerung kümmern. Der Ort war ausgewählt worden, weil er auf einem leicht erhöhten Sandrücken lag. Das Kloster breitete sich aus, war hauptsächlich mit dem Torfabstich in den umliegenden Moorgebieten beschäftigt. Das Kloster entwickelte sich zum Hauptplatz des Smalleringerland. Smalle Ee wurde ein wichtiger Handelsplatz für die weitere Umgebung. Der bedeutende Jahrmarkt wurde in einem Übereinkommen von 1453 festgehalten, sicherte den Handelsreisenden jedes Jahr zwei bis drei Wochen vor Ostern eine sichere An- und Abreise zu.

Als das Kloster 1580 geschlossen werden musste, wurde deutlich, dass zum Kloster ein Grundbesitz in Größe von 1200 Hektar gehörte. Spätere Ausgrabungen belegten nur, dass die Klosterkirche ein einschiffiges Gebäude mit rundem Chorabschluss aus Tuffstein gewesen sein muss.

Nach der glorreichen Zeit im ausgehenden Mittelalter blieb Smalle Ee eine Niederlassung von einigen Bauernhöfen und Arbeiterhöfen; einzig am kleinen Hafen Smalle Eesterzanding findet sich eine größere Ansiedlung. Wie das benachbarte De Wilgen wurde das Dorf in den 70er-Jahren des 20. Jh. Pendlerdorf für Beschäftigte in Drachten.

Nijelamer, Kooiweg 32: electrisch gemaal In de jaren 1928-1929 werd het gemaal van het waterschap 'De Ontginning' gebouwd door de Nederlandse Heide Mij. onder directie en naar ontwerp van de architect G.K. Bergsma. Bergsma was vooral betrokken bij waterstaatkundige werken, maar ontwierp ook enkele boerderijen en villa's. In het ontwerp heeft de bouwmeester een symbiose tot stand gebracht tussen het baksteen-expressionisme van de Amsterdamse school en het functionalisme. De horizontale en verticale bouwvolumes, waarin de verschillende functies in het gebouw werden ondergebracht, zijn evenwichtig gegroepeerd. De voorgevel is uitgevoerd i­n schoon metselwerk; de overige gevels zijn beraapt met portland cement. Het gebouw wordt van de weg gescheiden door betonpaaltjes met buizen.

Leeuwarden, Amelandsdwinger 201-595: Prins Frederikkazerne Nadat de vorige kazerne uit 1829 in de nacht van 14 op 15 juni 1860 bijna geheel was afgebrand, werd op de oude grondslag en met dezelfde indeling een vrijwel identieke kazerne opgetrokken naar ontwerp van de militaire ingenieurs J.A. Feith en A.Tutein Nolthenius te Groningen. De carrévormige garnizoenskazerne met binnenplaats imponeert door de kolossale omvang en de sobere, regelmatige, welhaast strenge architectonische geleding. In 1983 werd de kazerne ingrijpend verbouwd tot woningcomplex.

De kerk die mogelijk aan Sint-Petrus of Sint-Catharina was toegewijd, gezien de door Johannes in 1498 gegoten klok, dateert deels uit de 13de eeuw. Onder de beklampte westgevel zit zelfs nog tufsteenwerk uit de 12de eeuw. Er zijn verschillende keren ingrijpende wijzigingen geweest , waardoor het avontuurlijk is om de geschiedenis van de op het eerste gezicht wat rafelige kerk te lezen. De grotendeels van rode kloostermoppen opgetrokken noordmuur geeft het meest prijs van de oude kerk. Aan weerszijden van de nog gebruikte, segmentvormig gesloten ingang staan lisenen, verder oostwaarts zijn sporen te zien die wijzen op weggehaalde lisenen of misschien wel op een verwijderde aanbouw. Op tweederde hoogte zien we een weggehakte dubbele bloklijst waarboven muurwerk zit van de verhoging van de kerk die in ongeveer 1480 gelijk met een verbreding moet hebben plaatsgevonden. In het westelijke gedeelte zitten twee sporen van dichtgemetselde romaanse vensters. In 1827, toen de kerk uitwendig en inwendig een stevige renovatiebeurt kreeg ( zie het opschrift op de orgelgalerij), zijn steunberen tegen de muur geplaatst waarvan de oostelijke een wigvorm heeft. Het koor met driezijdige sluiting, twee spitse vensters en slanke steunberen tegen de hoeken, is in 1909 vernieuwd. De zuidmuur vertoont het gotische karakter van na de vergroting omstreeks 1480 met drie grote spitsboogvensters, een klein venster aan de westzijde en daartussenin een half tot venster dichtgezette, fraai geprofileerde ingang in een spitsboognis en met een rechthoekig kader. In dit muurwerk zijn sporen te zien van weggehakte lisenen. De westgevel is in 1924 op een onbarmhartige wijze beklampt. De zadeldaktoren is verdwenen; er staat nu een houten, met leien bekleed geveltorentje met spits op het dak. Inwendig geven sporen in de noordgevel aan dat de kerk ooit overwelfd is geweest. Bij de opknapbeurt van 1827 is het huidige tongewelf aangebracht. In dezelfde tijd is het liturgische centrum van nieuw meubilair voorzien: preekstoel met klankbord, doophek en de van balusters voorziene herenbanken, waarvan één het alliantiewapen van de familie Botma uit 1773 draagt.

Dedgum gab es schon 855 – als Deddingaheem. Es liegt zwischen der Workumer Trekvaart und dem trocken gelegten Sensmeer.

Dedgum (100 Einwohner) hat einen ausgesprochen agrarischen Charakter bewahrt. Während im Ysgum im Süden nur noch einen Bauernhof zählt, gibt es im Norden des Dorfes, im Ortsteil Arkum eine ganze Reihe großer Bauernhöfe.

Die alte Kirche aus dem 13. Jh. wurde ersetzt durch ein neues Gebäude; das alte Eingangsportal ist jetzt im Friesischen Museum von Leeuwarden zu besichtigen. Architekt Jan van Reenen hatte die Kirche 189 entworfen; Van Rennens Spuren sind auch bei den Kirchengebäuden von Schettens und Hemelum zu erkennen. Das Gebäude in Dedgum hat ein Kirchenschiff und einen von drei Seiten abgeschlossenen Chor.

Im 19. Jh. bestand der größte Teil der Bevölkerung noch aus Katholiken – zwei Drittel sagen die Zahlen aus alten Dokumenten; das veränderte sich, als die meisten Katholiken des Dorfes ins nahe gelegene Blauwhuis abwanderten.

Smallebrugge ist ein kleines landwirtschaftliches orientiertes Straßendorf, das wahrscheinlich im späten Mittelalter gemeinsam mit Woudsend und Ypecolsga im Süden der heutigen Gemeinde Wymbritseradiel entstanden ist. Mit seinen heute fünf Wohnungen und 20 Einwohnern ist es der kleinste Ort der Niederlande. Im Osten grenzte es unmittelbar an Doniawerstal. Seit der Neueinteilung der Gemeinde 1984 gehört ein Großteil der Gegend im Westen des Koevordermeers ebenfalls zu Smallebrugge. 1716 weist der Schotanus-Atlas darauf hin, dass es in Smallebrugge noch eine Kirche und fünf Gebäude gab, 1788 waren es schon doppelt so viele. Ein aus dem Jahr 1459 stammender Landsitz wird ebenfalls noch vermeldet, davon gibt es allerdings heute keine Spuren mehr. Von der Kirche übrig geblieben ist allein der Friedhof. Historisch ist noch die von Henricus Meurs gegossene Glocke aus dem Jahr 1617, die im Glockenstuhl auf dem Friedhof noch in Funktion ist. Der Glockenstuhl ersetzte 1963 ein älteres Modell.

Steenfabriek Aan de Dokkumer Ee werd in 1873 een steenfabriek opgericht door J.Helder Pzn. Het bedrijf staakte de produktie in 1968, waarna de fabrieksgebouwen bleven staan. De steenfabriek bestaat uit een gemetselde rechthoekige ringoven onder een laag pannendak, met in het midden een monumentale schoorsteen. De schoorsteen bestaat uit een oorspronkelijk deel uit 1873, met karakteristiek gemetselde nissen. De schoorsteen is later verlengd met een tweede gedeelte in sobere vormen. De fabrieksschoorsteen van de Oostrumse steenfabriek behoort tot de meest monumentale en rijk versierde schoorstenen van ons land.

Leeuwarden, Koningsstraat/Voorstreek: kiosken De ondiepe aanbouwen aan de zijgevel van Voorstreek 32 vormden oorspronkelijk drie kiosken, ontworpen door Z.S. Feddema in 1897. De grote spiegelruiten zijn gevat in houten stijlen met halfzuiltjes en vrouwekopjes op de gevellijst. De stijlen rusten op een hardstenen basement. Op het lessenaardak is in de Koningsstraat een driehoekig gevelfront aangebracht met een gebeeldhouwde boom en aan weerszijden griffioenen, terwijl de hoek aan de Voorstreek wordt benadrukt door een torenachtig bouwsel met zuiltjes en een naaldspits.

De kerk staat in Lollum op een vrij krap en hoog kerkhof, restant van de afgegraven terp. De zaalkerk is romaans, wat nog te zien is aan de volumewerking en het iets inspringende rondgesloten koor. Maar het bouwmateriaal met de sporen van oude vensters of versieringen is niet te zien sinds het schip in de 19de eeuw werd bepleisterd. Toen is onder de dakrand een nieuw spitsboogfries gemetseld; mogelijk heeft het oude muurwerk ook een dergelijke versiering gehad. In de noordelijke muur staan nu twee flinke spitsboogvensters, in de zuidelijke muur drie van deze vensters en aan de westzijde voor de voorkerk een roosvenstertje. In de halfronde koorsluiting staan aan de zijkanten ook spitsboogvensters waarvan de onderdorpels wat hoger liggen. Het westelijke front met halfingebouwde toren is in 1883 van grauwbruine baksteen gebouwd. Er staat een royale ingang met halfrond bovenlicht in en hoger nog een klein roosvenster. In de vleugelmuren staan grote rondboogvensters. De houten torenopbouw heeft gepaarde galmgaten en na een daklijst op klosjes een ingesnoerde spits. Er hangt een welluidend klokje in, in 1530 gegoten door Geert van Wou II. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. De trekbalken zijn, met uitzondering van de koorsluiting, vervangen door stangen die nu in de korbelen met sleutelstukken liggen. De preekstoel met klankbord is tegen de oostelijke sluitmuur geplaatst. Hij is in 1718 in barokke vormen vervaardigd door Cornelis Cornelisz. Op de hoeken van de kuip staan pilasters met plantenfestoenen en fantasiekapitelen en de panelen zijn versierd met zwierig krullend loofwerk met bloemen. Het doophek wordt bekroond door balusters en voor dit hek staan, tegenover elkaar, twee eenvoudige, overhuifde kerkbanken die vermoedelijk in de 19de eeuw tot stand kwamen. Aan weerszijden van het middenpad staan bankenblokken, waarbij de wangen van zeven vrouwenbanken opvallen. Ze vertonen gesneden versieringsmotieven in de Lodewijk XVI-stijl en zullen uit ongeveer 1780 dateren. Het orgel is met hergebruik van oudere onderdelen in 1914 gebouwd door de firma Bakker & Timmenga.

Deinum mit knapp 1000 Einwohnern entstand als Terpdorf einige Jahrhunderte vor Beginn unserer Zeitrechnung westlich der Middelzee. Die Terpstruktur ist noch gut zu erkennen, wenn man den Ringweg benutzt, Sint-Janswei, vor der Reformation übrigens der Prozessionsweg zu Ehren des Heiligen Jan.

Deinum soll früher ein Dorf von Schaf- und Schweineschlächter gewesen sein. Das beeindruckende neoklassizistische Gebäude am Sint-Janswei (19. Jh.) mit Käse-Speicher verweist auf eine andere Handelstätigkeit. Am Ringweg ist das Direktionshaus der alten Fassbinderei noch gut erhalten.

Verkehrstechnisch war Deinum über die Harlingertrekvaart gut angebunden. Zwar grub man Ende des 19. Jh. Teile der Terpe ab, jedoch gibt es ansehnliche Reste, auf denen die Sint-Jan-Kirche steht. Der Besucher findet im spät-romanischen Kircheninnern noch eine umfangreiche Sammlung von alten Grabsteinen. Der Kirchturm wurde im 16. Jh. gebaut. Heute ist Deinum mehr ein Pendlerdorf (Harlingen-Leeuwarden).

Snakkerburen (230 Einwohner) ist ein Kanaldorf mit historischen Wurzeln. Das Viertel entstand wahrscheinlich schon im 15. Jh. entlang des Dokkumer Ee; das alte Viertel von Lekkum wurde aber erst vor nicht einmal 50 Jahren eigenständiges Dorf. Seit dem 17. Jh. fungierte Snakkerburen quasi als Versorgungszentrum von Lekkum und Miedum. Inzwischen grenzt Snakkerburen eng an Leeuwarden. Verkehr und Handel auf dem Dokkumer Ee waren so bedeutsam, dass ein Trampelpfad neben der Wasserstraße angelegt wurde.

Die Herberge De Sevenster aus dem Jahr 1775 erinnert an vergangene Zeiten; heute ist es ein Wohnhaus. Die Infrastruktur wurde in Snakkerburen viele Jahrhunderte durch die Schifffahrt bestimmt, auch Betriebe, die den Steuer- und Gesetzgebung von Leeuwarden ausgewichen waren, zählten dazu. Darunter eine Ziegelei und andere Fabriken. Gärtnereien bestimmten das Bild zwischen Dokkumer Ee und dem Deich.

Oranjewoud/Oudeschoot Het gebied Oranjewoud/Oudeschoot omvat een opmerkelijke concentratie van een aantal buitenplaatsen met daarbij horende dienstwoningen, boerderijen, tuinen en bossen. In het gebied staan verder burgerwoningen en recreatieve objecten. Een aanzienlijk deel van de bebouwing in dit gebied werd gebouwd of ingrijpend verbouwd in de loop van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. Omdat bij deze werkzaamheden herhaaldelijk dezelfde architecten en timmermansfamilies, zoals Douma en Brouwer ingeschakeld werden, is de vormgeving van hoofd- en bijgebouwen en dienstwoningen min of meer op elkaar afgestemd. Daarnaast vertoont het gebied ook een zeer duidelijke visuele samenhang dankzij de wegen met hun relatief smalle profiel en doorgaans zeer fraaie laanbeplanting en de continue afwisseling van open weidepercelen en bospercelen. De geschiedenis van Oranjewoud als nederzetting begon omstreeks 1600, toen het geleidelijk aan een aantrekkelijk woongebied werd voor voorname, veelal verwante Friese families uit adel en patriciaat. Vanaf omstreeks 1900 heeft ook de gegoede burgerij zich in het gebied gevestigd. De belangstelling van reizigers en toeristen voor het gebied is al meer dan twee eeuwen oud. Vooral sinds de negentiende eeuw zijn verschillende, ieder op zich betrekkelijk kleinschalige objecten aangelegd en gebouwd, zoals bijvoorbeeld logementen, hotels, uitspanningen, speeltuinen, doolhoven en een belvédère.

Leeuwarden, bij Kleine Kerkstraat 25/Regenboogsteeg: water- en vuurhuisje Per schip aangevoerd dobbe-, meer- of rivierwater, zogenaamd haalwater, werd in de stad uitgevent. In het water- en vuurhuisje konden omwonenden warm of koud water en vuurkooltjes kopen. Het is het enige exemplaar dat bewaard is gebleven.

De kerk met toren op de dorpsterp van Longerhouw herbergt een aantal kunstschatten van grote betekenis. De zadeldaktoren is in de 13de eeuw gebouwd; mogelijk is de bovenbouw na blikseminslag in 1897 vernieuwd. De toren is van gemêleerd gele kloostermoppen opgetrokken; de twee onderste geledingen hebben wat meer rood materiaal. De toren heeft geen ingang; er staat een spits venster in de westgevel. Boven in de toren heeft elke zijde twee rondbogige galmgaten. De kerk is ter vervanging van een middeleeuwse voorgangster in 1757 gebouwd. Zij is een ongelede zaalkerk van bruine baksteen met smalle rondboogvensters en een vijfzijdige koorsluiting. Aan de zuidzijde staat de door pilasters geflankeerde en door een driezijdig fronton gedekte ingangspartij. Het interieur wordt overdekt door een houten tongewelf met trekbalken. Aan de zuidzijde staat de preekstoel met klankbord binnen een van getorste balusters voorzien doophek. De preekstoel met rococo-ornament is in 1757 door een groot, maar onbekend meester gesneden. Op de panelen zijn levendige en zeer fijn behandelde voorstellingen uit de heilsgeschiedenis gesneden, vijf episoden uit het leven van Christus: Geboorte, Kruisiging, Opstanding, Hemelvaart en Laatste Oordeel. Het orgel is in 1868 gebouwd door L. van Dam & Zn. In de koorsluiting hangt een groot Tiengebodenbord. Het is aan twee zijden beschilderd en vermeldt op de keerzijde de vernieuwing van de kerk van het nabijgelegen Schettens (een vrij jonge kerk met een excellente collectie renaissancegrafzerken). Een tweede bord met een vermaning heeft een empire omlijsting. Bij de restauratie in 1985 zijn onder het koor belangrijke fragmenten van een 14deeeuwse tegelvloer in mozaïek gevonden. Kleine fragmenten van dergelijke vloeren zijn tot nu toe in het nabijgelegen Exmorra en in Rinsumageest, Wijnaldum en Burgum gevonden, terwijl enkele jaren geleden ook iets grotere stukken in de kerk van Oosterbierum zijn aangetroffen. De vierkante, drie- en rechthoekige tegels hebben glazuren in verschillende kleuren en de centrale tegels in de patronen laten voorstellingen zien van een ruiter, Franse lelies, een adelaar, een hert, een rozet en een gelaat, vrij zeker dat van Christus.

260 Menschen wohnen heute im fünf Kilometer langen Straßendorf Delfstrahuizen. Es hat einige verwaltungstechnische Wandlungen durchgemacht. Im 18. und 19. Jh., als das Moor abgestochen wurde gehörte es zur Gemeinde Schoterland, war dann bei Haskerland eingeteilt und ist jetzt das nördlichste Dorf der Gemeinde Lemsterland.

Es gehört vielleicht zu den räumlich gesehen offensten Dörfern der Provinz Friesland. Die nördliche Grenze formt die Ruytenschildtbrug über Broeresloot (auch: Vierhuistervaart); südlich wird es begrenzt von Pier Christiaansloot, einst die Trennlinie zwischen Lemsterland und Schoterland. Weil auch noch die Schoteruiterdijken, ein fünf Kilometer langes Poldergebiet, noch zu Delfstrahuizen gehörten, war es ein sehr dünn besiedeltes Dorf. Im benachbarten Moorpolder Delfstrahuizen wurde noch bis in die Mitte des 20. Jh. Torf gestochen. Der Polder von einer Fläche von 800 Hektar war abgesteckt worden, um das frühere Moorgebiet wieder zu kultivieren.

Zusammen mit Echtenerbrug probiert Delfstrahuizen sich als Wassersportort (Tjeukemeer) zu profilieren. Die frühere Molkerei von Delfstrahuizen ist jetzt ein Hotel. Die Dorfkirche von Delfstrahuizen wurde 1908 vom Architekten J. Schreur entworfen.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Tzummarum, Stasjonswei 3: stationsgebouw NFLS De stations van de 'Noord Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij' kenden een klasse-indeling. Het station Tzummarum is een voorbeeld van de klasse B, een vereenvoudigde variant van klasse A, en werd gebouwd omstreeks 1902. Na de opheffing van de vervoersmaatschappij bleven alle stationsgebouwen verweesd achter. De meeste hebben een woonbestemming gekregen, waardoor ze zowel in- als uitwendig wijzigingen hebben ondergaan.

De Gertrudiskerk staat sinds 1557 als hoogtepunt in het midden van het schilderachtige terpdorp Lytsewierrum. In 1514 was door brand de van tufsteen gebouwde voorgangster verwoest. In de zuidelijke muur geeft de stichtingssteen te lezen dat de kerk op 31 maart 1557 is gebouwd, toen het brood twaalf stuivers kostte (vergelijk Visvliet in Groningen). Het extreem dure brood moet het gevolg van een epidemie of een andere crisis zijn geweest. De onderbouw van de kerk is van gele moppen. Dan volgt een rondgaande cordonlijst waarboven het muurwerk van kleine steen is. De kerk is aan de zuidzijde geleed geweest door grote spitsboogvensters met neggen in de dagkanten. Enkele vensters zijn later dichtgemetseld. De middelste nis met een vorktracering is waarschijnlijk oorspronkelijk. Even westelijker is in zo’n nis een fraaie ojiefvormige maar wel dichtgemetselde ingang te zien waarin de stichtingssteen is geplaatst. Aan de westelijke zijde van de noordmuur staat een vrij jonge ingang onder een segmentboog. Even oostelijker zit tussen de twee vensters een hoge, tot de grond toe doorlopende nis die waarschijnlijk een ingang heeft bevat en veel oostelijker is een rondboogspoor te zien dat ook wijst op een voormalige ingang. In de vijfzijdige koorsluiting staan twee vensters. De ongelede zadeldaktoren dateert waarschijnlijk uit de 15de eeuw en is in 1722 gedeeltelijk beklampt met kleine steen. Hij heeft rondbogige galmgaten en in de geveltoppen zitten spitsbogige, klimmende nissen. De windvaan heeft de vorm van een ruiter. De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf dat in 1928 een beschildering ontving in art déco-vormen. Op het warmrode fond zijn golfrandjes langs de ribben en een brede band langs de voet geschilderd. Tussen visblaas-achtige ornamenten staan christelijke symbolen op helderblauwe medaillons. Binnen het doophek met balusters staat de preekstoel met klankbord tegen de oostelijke sluitmuur. Voor het koorhek staan twee overhuifde herenbanken tegenover elkaar. Het vormt een ingetogen 18de-eeuws geheel. L. van Dam & Zn. bouwden in 1870 het orgel. De kerk bezit nog haar mooie collectie petroleumlampen.

Dijken ist ein Straßendorf am östlichen Rand des Koevorder Sees. Auf der gegenüberliegenden Sees gehörte auch noch ein breites Stück Land vom Noorder Ee und Smallebrugge zu Dijken. Aber daraus machte man nach dem Zweiten Weltkrieg zusammen mit den Landstrichen im Norden und Süden davon das neue Dorf Koufurderrige.

Der nördliche Teil an der Ostseite des Koevorder Sees, davor zu Langweer gehörend, ist ursprünglich eine Wasserregion. Dort waren die Bauernhöfe auf den Kraansloot gerichtet. Dieser Graben endet nun beim Bauernhof Hoek. Auf der Gemeindekarte von Doniawerstal sieht man zwischen den Bauernhöfen viele leere Erbpachtgeländestücke, die so genannten huissteden; auch der Ort Katteburen zwischen Langweer und Dijken besteht nur aus unbebautem Gelände. Das Solkema-Landhaus gab es 1718 noch, stand aber 1850 nicht mehr auf der Karte. Die Kirche verfiel um 1700, kein besonders prächtiges Gebäude, das heute eine Ruine ist.

Auf dem höher gelegenen Friedhof hat man einen Glockenstuhl mit Helmdach errichtet. Vor dem Friedhof, dicht umsäumt von Bäumen und Sträucher, steht ein kleiner, aber schöner Zaun. Das landwirtschaftliche Gebiet besteht aus weit voneinander entfernten, meistens sehrt großen Bauernhöfen.

In der Kurve ein alter Bauernhof aus der Zeit von 1900, im nördlichen Teil u. a. Ein Kopf-Hals-Rumpfbauernhof mit einem Melkstall aus der ersten Hälfte des 19. Jh. Im Südosten der Kreuzung der drei Wege ein vornehmer neoklassizistischer Bauernhof, in dem früher Wohnung und Stallungen unter einem Dach waren, daneben ein Kopf-Hals-Rumpfbauernhof. Prominentester Bewohner von Dijken: Ed Nijpels, bis Mai 2008 Kommissar der Königin in der Provinz Friesland.

Snikzwaag (70 Einwohner) ist ein Kanaldorf mit mittelalterlichem Ursprung, das kleinste Dorf der Gemeinde Haskerland. Snikzwaag gehörte zu den Hasker Vijfga. Von West nach Ost sind das: Snikzwaag, Westermeer, Haskerhorne, Oudehaske und Nijehaske. Die alte Gemeindekarte von Schotanus (1718) zeichnet das früheste Bild von Snikzwaag.

Die Swaag Manne Vaart, später auch Snikzwaagstervaart genannt, lief entlang von einigen Bauernhöfen. Unkultiviertes und unbewohntes Land – so kennzeichnete man die Gegend um Snikzwaag bis ins 19. Jh. Es gab den Landsitz Solkamastate, von dem man aber heute nicht weiß wo. Auf dem Friedhof gibt es noch einen alten Glockenstuhl mit einer Haverkamp-Glocke aus dem Jahr 1787. Im südlichen Dorfgebiet gibt es ein altes Fabrikgelände von Douwe Egberts (Kaffee, Tee, Tabak).

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Wergea, Kerkbuurt: toegangshek De algemene begraafplaats te Wergea werd in 1870 gesticht. Op de dam over de omgrachting verrees een toegangshek met in sierlijke letters het opschrift: 'Gedenkt te sterven'. De hekstijlen vormen een staalkaart van de funeraire symboliek: een uil in een lauwerkrans, een gevleugelde zandloper, gekruiste zeisen, een staartbijtende slang en dovende fakkels. Het hekwerk lijkt direct ontleend aan de modelboeken van de firma L.I. Enthoven & Co. uit Den Haag, zodat kan worden aangenomen dat het hekwerk uit de Pletterij Den Haag afkomstig is.

Hoewel het aan de buitenkant moeilijk af te lezen is dateert de kerk grotendeels uit begin 15de eeuw. Zij is in 1865-’67 verhoogd, van spitsboogvensters voorzien en gepleisterd. Het schip en het vijfzijdig gesloten koor worden door beren in traveeën verdeeld. In elk muurvak staat een groot venster met een tracering in neogotische stijl. De koorvensters zijn smaller. De drieledige toren met spaarvelden onder rondbogen en met een ingesnoerde spits is naar ontwerp van de plaatselijke architect J.K. Boorsma in 1868 gebouwd. Rondom het ruime kerkhof is in 1863 een monumentaal gietijzeren hek geplaatst, vervaardigd door de Leeuwarder ijzergieterij Mohrmann en met veel neoclassicistische details ontworpen door mogelijk Hermann Rudolf Stoett. Het interieur wordt gedekt door een tongewelf dat met de moerbalken en korbeelstellen decoratief is gestukadoord, vergelijkbaar met het interieur van Baaium waar J.D. Fast werkzaam was. Onder dit aardige gewelf is een grote rijkdom uitgestald. Het meubilair, in de jaren 1779-’81 aangebracht door de Leeuwarder timmerman Teeke Sentjes, is van prachtig snijwerk voorzien door Hermannus Berkebijl. Brandpunt is de ronde preekstoel met een rond klankbord. De panelen verbeelden een aantal ontmoetingen met Christus: het gesprek met Nicodemus, de genezing van de waterzuchtige, de overspelige vrouw, de twaalfjarige Jezus in de tempel en de Samaritaanse vrouw. Op de stijlen ertussen is allerlei symboliek te vinden. Het doophek is opengewerkt met krullend loofwerk en bekroond met siervazen die ook te vinden zijn op de van decoratief snijwerk voorziene wangstukken van de banken. De puiwand onder het orgel is versierd met trofeeën van muziekinstrumenten. Op het orgel, in 1879 gebouwd door L. van Dam & Zn., zijn beelden geplaatst van het orgel van 1844. In het nabijgelegen voormalige dorp Skillaert staat op een kerkhofterp een bijzondere toren; de kerk is in 1880 gesloopt. De toren is gebouwd in 1576, vlak voor de hervorming. De zadeldaktoren heeft op een renaissance wijze in de hoogste twee geledingen ionische pilasters en nissen en lager consoles met engelen- en saterkoppen in maniëristische trant.

Sondel (400 Einwohner) entstand auf dem südlichen Sandrücken von Gaasterlan um 1300. Im Nordwesten reicht der Sandrücken bis auf eine Höhe von sieben Metern. Im Norden von Sondel gab es ein altes deutsches Bunkerlager, das lange Zeit als Bungalowpark fungierte. Rund um die Kirche hat sich ein kleiner Kern entwickelt. Die Reformierte Kirche von 1870 kannte eine Vorgängerin und liegt auf einem erhöhten Friedhof. Im kleinen Turm der Saalkirche läutet eine Glocke aus dem 14. Jh. Die Kirchenkanzel stammt aus dem 17. Jh., die Orgel wurde in der Werkstatt von Bakker & Timmenga hergestellt.

Außerhalb des Dorfzentrums finden einige Bauernhöfe aus dem 18. und 19.Jh. Beachtung, am meisten der Stolp-Bauernhof Beuckenswijck mit Gedenksteinen aus den Jahren 1780 und 1785. Das Patrizier-Ehepaar Petrus van Hylckama und Titia Rinia van Nauta bewohnten einst den Hof.

Tacozijl im Südosten von Sondel war ehemals der bedeutendste Ort für die Erschließung Südwestfrieslands über Wasser. Hier mündete das Ee in die frühere Zuiderzee.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

De midden in het terpdorp gelegen kerk, gewijd aan Godehardus, heeft geen aantrekkelijk westelijk front. De muren van schip en koor hebben evenwel veel interessants te vertellen. De kerk is goeddeels in de eerste helft van de 13de eeuw gebouwd, zij kan als romano-gotisch bouwwerk worden gekarakteriseerd. Dat beeld wordt door veel sporen van eerder en later verstoord en verrijkt. Zo is in beide muren tufsteen verwerkt van de vorige kerk uit de 11de eeuw. In de noordmuur zit vrij veel grijze tufsteen tussen de rode baksteen verwerkt. Laag staat een rondboogvenster van de voorkerk. Dan volgt een dichtgemetselde, rondbogige ingang met een ovaal venstertje. Verder oostwaarts staan drie flinke rondboogvensters uit 1802, soms met sporen van gotische vensters erbij. Rond het middelste zijn bovendien sporen van een verdwenen aanbouw te vinden. Het vijfzijdig gesloten koor heeft op de hoeken vrij complete, van baksteen gemetselde rondstaven. De koormuren laten sporen van middelgrote rondboogvensters zien, alleen aan de zuidzijde zit een grote spitsbogige nis van een voormalig gotisch venster. Ook de zuidelijke muur heeft drie rondboogvensters uit 1802 en sporen van gotische vensters, tufsteenvelden, sporen van een verdwenen aanbouw en aan de westzijde een dichtgemetselde rondbogige ingang met ovaal venstertje. De westelijke gevel heeft met lisenen een driedeling. In het torenelement staat de omlijste ingang met halfrond bovenlicht, een gedenksteen en hoog een roosvenster. In de vleugelmuren staan grote rondboognissen. In de toren met ingesnoerde spits zitten gemetselde rondbooglijsten en dubbele galmgaten. De kerkruimte wordt gedekt door een tongewelf met trekbalken. De in 1658 door Dirk Sydtses vervaardigde preekstoel met klankbord heeft een kuip die versierd is met gegroefde hoekzuilen en gecorniste panelen. De ertegenover staande overhuifde herenbank is in 1723 gesneden door Jacob Sydses Bruinsma voor Dieuke Wielinga-Westerhuis. Hij heeft getordeerde en omrankte zuilen en een opengewerkte kuif met wapens. Het orgel is oorspronkelijk van J.A. Hillebrand (1831); de kas is nog origineel maar het instrument is al in 1833 en daarna ook nog een paar keer verbeterd.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Doniaga (100 Einwohner) liegt zwischen Sint-Nicolaasga (Skarsterlân) und Follega (Lemsterland), war früher Sitz der Verwaltung der Region. Heute ist es ein ländliches Terrain mit imposanten Bauernhöfen. Im Mittelpunkt der Hauptstraße des Ortes liegt der leicht erhöhte Friedhof. Die Kirche war zu Beginn des 19. Jh. abgerissen worden, nachdem sie schon 1722 den Turm verloren hatte. Der Glockenstuhl steht noch, auf dem Friedhof sogar noch etwas erhöht. Aernt Butendiic hatte die Glocke 1460 angefertigt.

Im nördlichen Teil der Region sind die Bauernhöfe weit entfernt von Wielwei. Nahe der Straße steht allerdings das Café De Weil im Renaissance-Baustil. Direkt gegenüber ein gut erhaltener Bauernhof mit Melkräumen und Fensterläden. Der Bauernhof mit rotem Groninbger Stein wurde nach dem Zweiten Weltkrieg gebaut. Weiter südlich der imposante Hof Meerhoeve mit Vorhaus und sehr hoch gebauten Melk-Keller.

Im Westen des Dorfes sind noch die Spuren der früheren Tram von Lemmer nach Sint-Nicolaasga zu erkennen. In Doniaga fanden Gas-Probebohrungen statt.

Sonnega (240 Einwohner) ist ein von Ursprung mittelalterliches Straßendorf am Middenweg (Sonnegaweg) im Westen von Wolvega. Neben der Bebauung im Süden des Ortes fällt die Windmühle am Bovenweg auf. Von der einigen Jahrhunderten in einigen Quellen erwähnten Kirche gibt es keine Spuren mehr. Ein kleiner Friedhof mit einem Glockenstuhl aus der Zeit um 1640, der 1920 restauriert wurde, ist noch bemerkenswert.

Das Dorf ist an der östlichen Seite eng mit Wolvega verbunden.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

De Pontianuskerk staat midden in het radiale terpdorp Marssum. De noordelijke muur met veel tufsteen maakt duidelijk dat de bouw van de kerk tot de 12de eeuw teruggaat. In dit muurgedeelte zitten duidelijke romaanse sporen: twee dichtgemetselde rondboogvensters en laag een spoor van een rondbogige ingang. De muur is in de 15de eeuw met baksteen verhoogd en oostelijker is de kerk in de 13de eeuw verlengd. Aan de torenzijde staat een ingang onder een korfboog in een spitsbogige nis, in gotische trant, maar van latere tijd. De zuidelijke muur bestaat uit gemêleerd gele kloostermoppen, maar in enkele muurdammen tussen de vijf grote spitsboogvensters zijn ook nog veldjes tufsteen te zien. Aan de westzijde staat de 17de-eeuwse ingang, korfbogig in een spitsbogige nis van kleine rode baksteen en met neggen, lijstkapitelen en een sluitsteen met engeltje. Het koor met een vijfzijdige sluiting van kleine gele steen is waarschijnlijk in het derde kwart van de 18de eeuw gebouwd. De koorsluiting kreeg op de hoeken penanten en korte spitse vensters. De 13de-eeuwse toren is ongeleed gebouwd van geel gemêleerde baksteen. De zuidelijke en westelijke zijden kregen in de 18de eeuw een beklamping van gele klinkertjes en in 1848 is de zadeldakbekroning vervangen door een ingesnoerde spits. Inwendig heeft de kerk een licht spitsbogig houten tongewelf met trekbalken op korbelen en muurstijlen. In de jaren-1660 hebben de twee Leeuwarder timmerlieden Ede Karstens en Biense Wybes de inrichting van het interieur grondig aan moeten pakken. Lambrisering, banken met knoppen en sommige zelfs met gesneden wangen, doophek en preekstoel zijn toen vernieuwd. De preekstoel met klankbord heeft getordeerde hoekzuilen en panelen met bloemenvazen. Tegenover de preekstoel staan twee op getordeerde en omrankte zuilen overhuifde en van kuifstukken voorziene herenbanken. Links die van Goslinga-Andringa (ongeveer 1670) en rechts de grote van Eysinga (1671). In de koorsluiting vinden we de 18de-eeuwse overhuifde herenbank van Bouwmeester-Jongestal. Daarnaast staat de uit Leeuwarden overgebrachte grafzerk van de familie van Popta. Het orgel is in 1803 gebouwd door Albertus van Gruisen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Donkerbroek ist eine Ortschaft, die es bereits seit dem 13. Jh. gibt, entstanden zwischen Hoornsterzwaag und Haule, im Norden des Flüsschens Tjonger. Erwähnt wurde Donkerbroek in Urkunden über einen Streit mit dem Bischof von Utrecht (über Heuländereien) vom 13. und 15. Juli 1408; Dungebroek oder Dongbroec, wie es damals hieß, ist damit eine der ältesten Ansiedlungen in Friesland, was im Übrigen auch prähistorische Funde aus der Bronzezeit belegen.

Erst im 18. Jh. kommt in dem ruhigen Dorf mit agrarischen Strukturen die große Wende, und zwar wegen der Opsterlandse Compagnonsvaart, die von Ortschaft Klein Groningen Richtung Süden durchgezogen wird. Die erste Brücke entstand 1789 an der Kreuzung von Wasser- und Landstraße; sie wurde 1856 durch eine eiserne Drehbrücke ersetzt. Zwar waren die Torfabsticharbeiten immer wesentlich für die Entwicklung des Dorfes, doch ist Donkerbroek kein Moordorf. Im Gegensatz dazu entstanden längst des Kanals sogar kleine Industriebetriebe. So entstanden die Viertel Petersburg und Moskau an den Ufern der Compagnonsvaart.

Um 1850 reihen sich die Bauernhöfe aneinander. Die Molkerei im Nordosten des Kanals entstand 1898; der Silo der Kooperative Friesland wurde in den 50er-Jahren gebaut. Die Reformierte Sint-Laurentius-Kirche im Westen wurde 1714 errichtet, der Turm entstand 150 Jahre später. Aus dieser Zeit stammt auch das steinerne Wappen.

Im Innern ist die Kanzel wohl später hinzugekommen; die Orgel wurde etwa 1700 für die katholische Kirche von Jutphaas gefertigt und wurde 1879 nach Donkerbroek verfrachtet. Der hölzerne Glockenstuhl auf dem Friedhof hat vor Errichtung des Kirchturms die glockenlose Zeit überbrückt. Eine Glocke ist aus der Werkstatt von Geert van Wou (1300), die andere wurde von Johan Schonenborch 1520 gegossen. Am ’t West steht noch ein kleines Zollhaus (1860)

Am Balkweg ist zu Beginn des 20. Jh. die Spur für die Tram angelegt worden, 1845 entstand dort auch der neoklassizistische Landsitz Ontwijk (Auftraggeber: R.L. Fruitier de Talma und J.W. Berghuis). 1928 wurde es von ‘Vereeniniging tot Behoud van Natuurschoon’ gekauft, eine sehr frühe Naturschutz-Initiative. Seit 1969 gehört es mit den umliegenden Wäldern zum staatlichen Waldamt Staatsbosbeheer. Seit den 90er-Jahren wird im knapp 1900 Einwohner zählenden Dorf Historisches gesammelt; zu sehen ist es im Documentatie-Centrum an der Buurslaan.

Spanga – das ist Oper zwischen den Kühen, wie eine niederländische Tageszeitung es einmal nannte. Im Sommer findet hier das Open-Air-Festival Opera Spanga statt. Das friesische Straßendorf, heute 220 Einwohner, entstand im späten Mittelalter am Padsloot und wurde 1399 zum ersten Mal offiziell erwähnt, ist wahrscheinlich aber älter. Als es noch eine Kirche gab, zählte der Ort 42 Stimmen, wie es im Tegenwordige Staat van Friesland aus dem Jahr 1788 heißt. 1820 wurde die Kirche abgerissen.

Auf dem malerischen Friedhof des Dorfes. Dirk Roelofs Oosten und Pieter Wubben machten die 1716 gegossene Glocke dem Ort zum Geschenk. Im Café De Veehandel am Stuyvesantweg ist nicht nur zur Sommerzeit Spanga als Opern-Dorf Thema.

Sintjohannesga, Hoge dijk 130: poldermolen 'De Hersteller' Aan de voormalige Hoogedijkstervaart stond de eerste van zes molens die tussen 1857 en 1931 de droogmaking bewerkstelligden van de Sintjohannesgaaster Veenpolder. De rol van de molens werd daarna overgenomen door de electrische gemalen Fjouwerhus en De Grie. De enig bewaard gebleven molen 'De Hersteller' werd tussen 1979 en 1981 gerestaureerd en tot woonhuis ingericht. Achter de molen staat het kleine electrische gemaal De Grie.

De grote Martinuskerk is in laatgotische stijl gebouwd. De oude 13de-eeuwse kerk is in de 15de eeuw verlengd en verbreed, grotendeels opnieuw opgetrokken en van het vijfzijdig gesloten koor voorzien. Gedeelten van de noordmuur zijn hergebruikt en door een ommetseling aan het oog onttrokken. Het metselwerk is buitengewoon decoratief uitgevoerd door afwisselende lagen rode en gele steen. Ook de verfijningen van profielen bij ingangen en dagkanten van vensters hebben deze kleurrijke afwerking. Schip en koor hebben eenmaal versneden beren waarover de waterlijst doorloopt. In schip en koor staan aan beide zijden grote spitsboogvensters met natuurstenen traceringen in dubbele vorkvorm. In de derde travee van de noordmuur staat een fraaie ingang in een rechthoekige omkadering met getordeerde rondstaven. Daarbinnen zit een geprofileerde spitsboognis met kepervormig siermetselwerk en een spoor van een beeldnis. Bij de overgang van schip en koor zijn in deze muur sporen van een aankapping en een dichtgemetseld groot lancetvenster te zien: herinneringen aan de in 1669 gesloopte sacristie. De zuidmuur heeft geen ingang; de westelijke twee traveeën hebben in het basement wel twee brede, rechthoekige vensters. De kloeke, ongelede toren is getuige een stichtingssteen van roze Bremer zandsteen in 1505 gebouwd. De spits werd in 1818 vervangen door een sterk verjongde opbouw met zadeldak. De kerk brandde in 1947 geheel uit; het muurwerk bleef staan, maar de kap en vrijwel het volledige interieur gingen verloren. De herbouw vond van 1951 tot 1955 plaats. De grote kerkruimte heeft een nieuw houten tongewelf waarvoor A. Bergman de gewelfschotels vervaardigde met afbeeldingen van de evangelistensymbolen, een profeet, de bijbel, het Lam Gods, een wapenuitrusting en een pelikaan. De vrij kleine preekstoel is afkomstig uit de doopsgezinde vermaning van Blije. De nieuwe doopvont van de hand van beeldhouwer Meefout is voorzien van de evangelistensymbolen. De tekstborden zijn in 1781 vervaardigd door Jan Willem Smits. In de vloer ligt een grote collectie grafzerken waaronder belangrijke uit de renaissancetijd. Een deel daarvan is afkomstig uit de gesloopte Galileërkerk in Leeuwarden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Drachten zählt heute mehr als 40.000 Einwohner und ist der erste Ort der Gemeinde Smallingerland (wird aber nicht zu den elf friesischen Städten gezählt. Bis zum 17. Jh. war im Übrigen keine Sprache von Drachten. Es gab nur zwei bescheidene Landstriche: Noorderdracht und Zuiderdracht, benannt nach kleinen Wasserläufen. Bethäuser und Friedhöfe ließen es zu, dass sich beide Viertel um 1200 zumindest Dorf nennen durften.

Erst 1743 gab es eine erste vollwertige Kirche (von der heute aber nur noch der dazugehörige Friedhof übrig geblieben ist. Der Aufschwung in der Region begann 1641, als die Drachter Compagnons einen Vertrag schlossen, um im Osten der Gegend Torf zu stechen. Teilweise arbeiteten 800 Menschen an diesem Projekt, in dessen Zuge auch der gleichnamige Kanal entstand: die Compagnonsvaart. Die Zahl der zugereisten Arbeiter überstieg schnell die Zahl der Einheimischen; es ließen sich Handwerker und Einzelhändler bei den „Drachten“, wie es auf einmal hieß, nieder.

Auch nach Beendigung des Torfabstichs im Moor wuchs die Bedeutung von Drachten, das sich zu einem Städtchen des Mittelstandes und von Arbeitern entwickelte. Zementfabriken, Schiffswerften oder Lederfabriken boten Arbeit. Das hatte auch Konsequenzen für die Verwaltung in der Region; das alte und vornehme Oudega musste 1830 den Verwaltungssitz an Drachten abgeben.

Die Ölmühle und Balata-Industrie (Verarbeitung des kautschuk-ähnlichen Saftes des Balata-Baumes) wurden später Teil des Dunlop-Konzerns. Fabrikanlagen für Tabak, Blech und verschiedene landwirtschaftliche Produkte kamen hinzu. Einige Betriebe ließen Arbeiterwohnungen bauen. Typische Arbeiterviertel und vornehme Wohngegenden entstanden in dieser Zeit.

Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde in Drachten das erste Industriegebiet angelegt, 1950 kam Philips. In einer provisorischen Unterkunft begannen 30 junge Frauen mit der Produktion der bekannten Rasierapparate. Die Gemeinde sorgte dafür, dass jährlich weitere Hallen hinzukamen; in den 70er- Jahren arbeiteten in einer der größten Philips-Niederlassungen 2500 Menschen. Und die Gemeinde produzierte einen Bebauungsplan nach dem anderen. Drachten bieten nach letzten Zahlen mehr als 20.000 Arbeitsplätze an, geradezu sensationell im vermeintlich strukturschwachen Friesland.

Das Museum Smallingerland ist das alte Kloster; es besitzt Werke von Pier Pander, aber auch von beschikt Stijl-Künstler Theo van Doesburg, den Mitbegründer des Dadaismus als “Protest gegen den Wahnsinn der Zeit”.aarnaast over werk van De Stijl-kunstenaar Theo van Doesburg, Arbeiten von Van Doesburgs Mitstreitern Evert und Thijs Rinsema sowie Dada-Künstler Kurt Schwitters sind ebenfalls zu sehen. In Drachten gibt es noch ein Wohnviertel vom Gemeindearchitekten Cees Rienks de Boer. Die Holzbemalung erfolgte nach Ideen von Theo van Doesburg.1921; wegen der ausschließlichen Verwendung der Primärfarben Rot, Blau und Gelb wird es auch die Papagaien-Ecke genannt.

Bekanntheit in Europa erlangte Drachten zudem durch die Abschaffung der meisten Verkehrsschilder; der Verkehrswissenschaftler bewies damit, dass man durch das Konzept des Shared-Space den Straßenverkehr viel besser und reibungsloser regeln kann als mit vielen Ampeln.

Spannum (280 Einwohner) ist ein Terpdorf mit einem kleinen Kern rund um die Kirche am Kanal, an der Spannumer Opvaart. Archäologische Funde belegen, dass Spannum bereits zur Merowinger-Zeit bewohnt war, allerdings kaum erschlossen war. Das änderte sich im 19. Jh., als das Dorf durch den Straßenbau die heutige lang gestreckte Form erhielt. Charakteristisch für Spannum sind die kleinen Dorfhäuser.

Nach 1322 gab es hier eine Außenstelle des Klosters Lidlum nahe Oosterbierum; 1878 bis 1905 stand in Spannum eine Mädchenschule mit Internat auf Initiative eines Predigers gegründet wurde. Die Schule wurde später abgerissen, die Wohnung zur Bürgermeister-Wohnung umgebaut.

Die kleine Kirche des Ortes wurde grundlegend renoviert; nur an der nördlichen Mauer verweist das Backsteinmaterial auf die gotischen Ursprünge. Der spätgotische Turm der Kirche besitzt einen der schönsten Satteldach-Kirchtürme der Provinz; auch das Kircheninnere ist sehenswert.

Mit der Spannumer Opvaart zwischen Bolswarder- und Franekervaart liegt Spannum in einem der am stärksten frequentiertesten Wassersportgebiete von Friesland.

Hindeloopen, Westerdijk 2: badpaviljoen Dit betonnen badpaviljoen, neergezet door de 'Badvereeniging Hindeloopen', is in 1913 gebouwd ter vervanging van een houten exemplaar uit 1912. Het bezoekersaantal nam zo sterk toe dat een nieuw gebouw noodzakelijk werd. Bij het paviljoen werden regelmatig door de Badvereeniging attracties verzorgd, zoals optredens van een fanfareorkest en feesten in klederdracht.

De kerk, gewijd aan Johannes de Evangelist, staat midden in het kleine, gave terpdorp. De kerk is met koor in de tweede helft van de 13de eeuw gebouwd. Het muurwerk is rondom bekroond door een zaagtandlijst. De muren hebben steunberen in verschillende vormen. Het eerste vak van de noordmuur is blind. Het volgende heeft een groot spitsboogvenster en een klein exemplaar met een kraalprofiel in de dagkant. Daaronder zit laag een spoor van een dichtgezette ingang. Weer oostelijker staat bij een groot rondboogvenster een fraaie dichtgemetselde ingang: sleutelgatvormig en met rondstaven versierd binnen een spitse nis. Boven in het daaropvolgende vak zit een stukje rondboogfries en onder het rondbogige venster zit een rondbogig spoor, wellicht een vroegere hagioscoop. Daarna volgt het vijfzijdig gesloten koor met enkele rondboogvensters met kraalprofielen. In de zuidmuur staan spitse vensters. In het westelijke vak staan bovendien een smal rondboogvenster en daaronder sporen van twee toegemetselde ingangen. De westelijke gevel is met de toren in 1843 vernieuwd. De elegante, neoclassicistische houten torenopbouw, waarschijnlijk ontworpen door Roelof Boorsma, heeft twee geledingen met pilasters, segmentpassen, lijstwerk met consoles en andere sier. De sfeervolle kerkruimte wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf. De kerkbanken hebben gedraaide knoppen. De uit 1849 daterende onversierde preekstoel met klankbord staat binnen een doophek met balusters. Ertegenover staat een 18de-eeuwse herenbank met boven het rugschot een wapen met korenaren, mogelijk van de familie Sluijterman. Ten oosten van de preekstoel staat een herenbank uit 1622 met in het timpaan het alliantiewapen van de familie Botma. Boven de herenbank in de sluitwand zit een zandstenen, in marmerimitatie beschilderd maniëristisch epitaaf voor Wopke van Scheltema en Frouck Roorda uit 1625. Tegen de noordwand bij het orgel staat de renaissancegrafzerk uit 1627 van hun zoon Scipio van Scheltema en ook de barokke zerk uit 1755 voor Gerrit Botma en Jantje Nannes. De laatste dame was in 1740 de schenkster van het door Johan Michaël Schwartsburg gebouwde orgel.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Drachtstercompagnie is een streekdorp dat in de tweede helft van de 18de eeuw is ontstaan uit een paar buurtjes nabij de ontmoeting van een aantal veenwijken met de Compagniesterdwarsvaart. Al veel eerder was hier bewoning: bij De Knobben is een grafheuvel uit de bronstijd gevonden. Bewoning is door het oprukkende veen onmogelijk geworden. Dit hoogveen is vanaf het midden van de 18de eeuw vergraven. Aan het einde van die eeuw meldde de Tegenwoordige Staat van Friesland bij de beschrijving van Opeinde dat er in het oosten een grote uitgestrektheid aan ‘hoog en vergraaven Veenland, naast aan de Drachten, tot aan de Ommelanden uitloopt, onder den naam van Folger Veenen’, het huidige Drachtstercompagnie met een ‘verscheidenheid van buurten en huizen.’ Na afloop van de verveningen in deze hoek trokken de veenarbeiders verder naar plaatsen waar nieuw werk lag te wachten, naar Nij Beets bijvoorbeeld. Er bleven ook arbeiders in de Drachtster venen wonen. Zij trachtten met het in cultuur brengen van het land een nieuw bestaan op te bouwen. Er kwamen buurtjes bij: de Meerwijk en de Korte Wijk en de dwars daarop lopende weg. Voorts ontwikkelde zich aan beide zijden van De Feart, de Compagniesterdwarsvaart, een meer open bebouwing van woningen met schuurtjes en boerderijen. Vanaf de eerste helft van de 19de eeuw kwamen de eerste collectieve voorzieningen. In 1834 werd een school geopend, die in 1869 gelijk met het bouwen van een onderwijzerswoning werd vergroot. In 1850 werd op de kop van De Feart een hervormde kerk gebouwd. De afgescheidenen bouwden er een zaaltje. Na de oorlog zijn aan de Smidswei en Swarte Wyk volkswoningen gebouwd, in de jaren zeventig gevolgd door woningen aan onder meer It Heechfean en in de jaren negentig volgt nieuwbouw aan de Pream achter de bestaande bebouwing waardoor het landschap niet wordt verstoord. In 1993 wordt een achttal naoorlogse woningen in het centrum van de Tsjerkebuorren vervangen door nieuwbouw. School en kerk waren toen ook al vernieuwd.

Sint Annaparochie (4000 Einwohner) ist ein altes Straßendorf, das nach der Einpolderung von Het Bildt seit dem 16. Jh. zu einem Dorf an der Kreuzung des Middelweg und der Kanäle Noorder- und Zuidervaart wurde. Nachdem die Kaaifaart angelegt worden war, wurde die Zuidervaart zugeschüttet.

Sint Annaparochie ist das Zentrum der Gemeinde Het Bildt. Anfangs wurde es auch Altoenae genannt. Es entwickelte sich vor allen Dingen, nachdem der erste Deich von Het Bild aufgeschüttet worden war. Das Gebiet von Sint Annaparochie wurde in rechtwinkligen Parzellen eingeteilt, eine Art Renaissance-Landschaft. Het Bild wurde die jüngste Gemeinde des sächsischen Herrschers von Friesland.

Am Middelweg-Kreuzungspunkt standen anfangs Gerichtsgebäude und Gemeindehaus. 1927 wurde es neu gebaut. Doeke Meintema machte die Pläne für das Gebäude östlich der Van Harenstraat. Etwas weiter die Kirche der Streng Reformierten, eine von Architekt Ane Nauta entworfene expressionistische Kreuzkirche. In der Nachbarschaft fallen die Bauten aus dem 19. Jh. auf. Am Middelweg Oost gibt es eine Reihe von Arbeiterwohnungen, die zwischen 1919 und 1931 entstanden. Am Statenweg steht eine Reihe von Bürgerhäusern, darunter auch das frühere Arzthaus im Chalet-Stil des Jahres 1874.

Die neoklassizistische Saalkirche der Wiedertäufer wurde einschließlich des dazugehörigen Pastorats 1871 gebaut. Die Vorderwand wurde Mitte des 20. Jh. erneuert. Das frühere Gästehaus De Vlaswiek mit Neorenaissance-Formen steht am Anfang eines neueren eleganten Ortsteils. Im Norden von Sint Annaparochie gibt es große Bauernhöfe, einer davon aus dem Jahr 1757 mit Vorbau und Glockengiebel.

Die Van Harenskirche wurde im Zentrum von Sint Annaparochie unter der Schirmherrschaft des einflussreichen Gemeindevorstehers Willem van Haren gebaut: eine großzügig angelegte achteckige Kirche. Für die Familie der Van Harens errichtete man 1686 eine der Kirche angeschlossene Kapelle, eine Art Mausoleum für diese Familie. Bezeichnend: Die besonders reichlich mit Schnitzereien versehene Kirchenbank der Van Harems steht unmittelbar gegenüber der Kanzel, nicht weniger mit Ornamenten ausgestattet. Daneben befindet sich eine schwere Kupfereingangstür zur Van-Haren-Kapelle ein Geschenk des Königs von Schweden für den Botschafter van Haren. In der Vorläufer-Kirche führte Rembrandt Harmenszoon van Rijn 1634 Saskia Van Uylenburgh vor den Traualtar; eine Bronzestatue vor dem Gotteshaus erinnert daran..

Hindeloopen, schutsluis met houten ophaalbrug . Nadat in 1643 de toenmalige houten sluis wegspoelde tijdens een storm werd aanvankelijk een nieuwe sluis van hout gebouwd. Toen in 1669 ook die niet bestand bleek tegen een storm besloot men een stenen schutsluis te bouwen. De houten ophaalbrug stamt oorspronkelijk uit de 18e eeuw. Naast de sluis staat de sluiswachterswoning uit 1619, het 'Sylhús'. In 1785 kreeg het pand aan de noordkant een overkapte 'leugenbank'. Die fungeert nog steeds als ontmoetingsplaats voor met name oudere, mannelijke Hylpers. Onder de luifel is het ingemetselde stadswapen van Hindeloopen zichtbaar, erboven in reliëf een afbeelding van de wonderbaarlijke visvangst door Petrus (in 1905 gemaakt door T.Gerlsma). Pas in de negentiende eeuw kreeg het Sylhús het karakteristieke houten klokkentorentje.

De Johanneskerk staat ruim in het centrum van het dorp. De toren is aan het einde van de 12de eeuw gebouwd, waarna de bouw van het schip spoedig volgde. En in en bij die toren vinden we nog oudere herinneringen. De zadeldaktoren heeft pinakels op de toppen, schouders en een rondbogig galmgat aan elke zijde. In de romp zitten wat rondbogige lichtsleuven. De toren wordt op de hoeken gesteund door beren. De westelijke ingang is met een klein venster geplaatst in een hoge rondboognis. In de gevels aan weerszijden van de toren zitten liseen-achtige vermetselingen die met die in de oostelijke gevel van de toren erop zouden kunnen wijzen dat er een midden 12de-eeuws gereduceerd westwerk zou hebben gezeten. Tegen dit muurwerk zijn steunberen geplaatst. In de noordmuur staan twee spitsboogvensters uit de 16de eeuw maar ook sporen van twee dichtgemetselde romaanse venstertjes met opvallende rondboogjes van gele steen in verder rood muurwerk. Er zit bovendien een rondbogige, dichtgemetselde ingang. Even verderop zien we een hoog, smal rondboogvenster, eveneens dichtgezet. Dichtbij het koor zijn laag een rondboogje en een rechthoekige nis te zien, mogelijk herinneringen aan een hagioscoop en een piscina. In de zuidmuur staan vier 16de-eeuwse spitsboogvensters en een ingang binnen een jonge spitsboognis. Iets ten oosten van het midden zitten de moeten van een vrij hoog rondboogvenster. Het vierzijdig gesloten koor dateert uit het midden van de 13de eeuw. Het is later verhoogd en het bezit op de hoeken lisenen en een bekroning van een rondboogfries met een zaagtandlijst. Binnen is de kerkruimte gedekt met een houten tongewelf uit 1604. De preekstoel met klankbord binnen het eenvoudige doophek, mogelijk het werk van Yge Rintjes, dateert van 1775 en laat snijwerk in rococovormen zien. Op de panelen zien we rocaille-lofwerk en op de hoekpilasters vruchtenfestoenen. De herenbank, voorzien van een kuifstuk met familiewapen, dateert ook van 1775. Het orgel is in 1906 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Driesum (1000 Einwohner) ist ein Straßendorf im Osten der Gemeinde Dantumadeel; es ist das östlichste Dorf auf dem Sandrücken der Dokkumer Wouden. Ein Dorf, das an einer Entwicklungsachse liegt, später um Querstraßen ergänzt wurde. Beim Zusammentreffen von Voorweg und Achterweg wurde ein Dorfkern gebildet. Im Osten Richtung Stroobosser Trekvaart liegt das Viertel Oostwoude mit monumentalen Bauernhöfen aus dem 19. Jh. Bauernhöfe am Achterweg sind jüngeren Datums, überraschend das Gebäude im Jugendstil an der H. G. van Veenstraat.

Die Reformierte Kirche aus dem Jahr 1713 ersetzte ein älteres, verfallenes Gebäude. Über dem nördlichen Eingang wurde das Baujahr festgehalten. Der Turm entstand 1876. Die Waffenkartuschen zwischen den Fenstern stammen aus dem Jahr 1581. Das Kirchenmobiliar mit den Bänken der Familie Sytzama sowie dem Altar sind zum größten Teil aus dem 18. Jh. Das Schulgebäude hinter der Kirche wurde nach einem Brand 1787 neu gebaut.

Im Osten des Dorfes liegt das Gut Rinsmastate, das mit dem Namen der Sytzamas verbunden ist. Es wurde mehrere Male umgebaut und schließlich 1843 durch ein neoklassizistisches Gebäude ersetzt. Bombenangriffe während des Krieges hinterließen ihre Spuren am Hauptgebäude, das 1947/48 durch einen Backsteinbau ersetzt wurde. Die Flügel blieben erhalten. Von 1972 bis 1999 war es Rathaus. Die Gartenanlagen vor und hinter dem Gebäude sind aus dem 19. Jh. (romantische Gartenbau-Architektur). Am Sytzamaweg in Driesum befindet sich auch die Wohnung des Gärtners von Rinsmastate aus dem Jahr1883.

Sint-Jacobiparochie is een streekdorp dat vanaf het begin van de 16de eeuw is ontwikkeld nadat in 1505 het Bildt was ingepolderd. Het lag in het westen van de nieuwe grietenij en heette aanvankelijk Wijngaarden. Het groeide langs de in 1830 bepuinde en door een vaart begeleide Middelweg, vooral nabij de kerk waar Westeinde, Oosteinde en de Zuiderweg bij elkaar kwamen. Aan de Zuiderweg staat aan het begin café De Brouwerij. Een eind verder staat het in 1919 door Piet de Vries zeer vroeg in Amsterdamse School-vormen ontworpen café De Aardappelbeurs. Daartussen een pand met een topgevel uit 1765, een pakhuis uit de vroege 20ste eeuw met gele koppenlaagjes als versiering en een 19de-eeuws pakhuis van bruine steen en geteerde zijmuren. Op de hoek van het Oosteinde staat een fraaie boerderij uit 1849 en op nummer 38 de grote dokterswoning, in 1915 in traditionalistische stijl ontworpen door G.J. Veenstra. Het centrum wordt gedomineerd door de hervormde kerk. Het godshuis is in 1843 naar ontwerp van Thomas Romein gebouwd, een van de fraaiste neoclassicistische gebouwen van Friesland. Het is een dwarsgebouwde, geheel gestukadoorde zaalkerk met een grote zuilenportiek in front en een elegante open en op zes zuiltjes rustende klokkenkoepel op het dak. De voor- en zijgevels bezitten decoratieve kroonlijsten met friezen van metopen, trigliefen en aardige vensteromlijstingen. Achter de kerk staat in een ruime tuin de voormalige pastorie van de hervormde gemeente bijna verscholen achter een monumentale taxus. Het gebouw is eenvoudig blokvormig en slechts één bouwlaag hoog met een flinke kap. Boven de ingangspartij met brede deur, zijlichten en gesneden bovenlicht is voor het dak een halsgevel uitgebouwd met fraai gebeeldhouwde klauwstukken en een segmentvormige bekroning met het jaartal 1760. In die geveltop zit een later aangebracht groot, in stijl redelijk passend venster. Aan de zuidoostelijke zijde van het dorp is in 1957 de door jhr.ir. A.P. Wesselman van Helmond ontworpen watertoren gebouwd. De toren is ongeveer 37 meter hoog en voorzienvan een reservoir voor 515 kubieke meter water.

Damwoude, Hoofdweg 46: gemeentehuis In 1881 diende gemeentearchitect J.W. Duijff een plan in voor een nieuw te bouwen gemeentehuis te Murmerwoude, thans Damwâld. Bij de kruising van de Voorweg met de Hoofdweg, waarlangs sinds 1BB0 de tramweg Dokkum-Veenwouden liep, verrees onder leiding van bouwmeester H.H. Meersma een blokvormig pand van twee bouwlagen, opgetrokken in baksteen. De middentravee onderbreekt het horizontale karakter. De entreepartij wordt door verschillende elementen benadrukt: een hardstenen stoep met voetstukken, de decoratieve bepleistering van het risalerende middendeel met het portiek en het royale balkon op de verdieping. Het geheel wordt aÍgesloten door een eenvoudige bekroning, waaraan voorheen het gemeentewapen was aangebracht. De zesruitsvensters hebben nog alle persiennes.

De kerk staat aan de oostzijde van de rechthoekige, niet zeer hoge dorpsterp. Het gebouw is in 1678 opgetrokken uit voornamelijk middeleeuws rood moppenmateriaal, ongetwijfeld afkomstig van de vorige kerk. De zaalkerk heeft een driezijdige sluiting en een houten geveltoren die met leien is bekleed en een ingesnoerde spits heeft. De westelijke frontgevel, opgemetseld uit kleine rode baksteen, dateert waarschijnlijk uit 1817 toen de kerk werd gerepareerd. In het midden staat een klein rondboogvenster. De ingang zit aan de noordzijde. Het is een grotendeels van kleine rode steen gemetselde rondbogige poort, geflankeerd door gemetselde pilasters, maar zonder bekroning. In het gevelveld erboven staat een klein rondboogvenster. Er zitten twee gedenkstenen, waarvan de ene de eerste steenlegging in 1678 door Cornelis Bosman memoreert. In de noordmuur staan drie, in de zuidmuur vier flinke rondboogvensters en in de koorsluiting vinden we er twee. Onder de dakvoet zit een blokfries, waarvan de strekken bij de koorpartij rond zijn geslepen. In deze koorsluiting zijn sporen van de bouwers te vinden. Een plat verwerkte steen met hoekornamenten draagt de naam Geert Hendriks, zijn huismerk en 1678. Daarnaast zijn twee stenen ingekrast met: 1996 en T.H. en weer verder zien we een platte steen met een oud merk van: Douwe Roelifs, een troffel en een rad. Inwendig heeft de kerkruimte een gedrukt tongewelf met trekbalken in blauwe kleuren. In de koorsluiting staat de preekstoel met klankbord binnen een doophek met dichte panelen en gedraaide knoppen. De kanselkuip uit 1678 heeft gecanneleerde hoekzuilen en getoogde panelen. In de vloer ligt een aantal gebeeldhouwde zerken uit de 17de eeuw. Twee tekstborden met elegant gesneden lijstwerk dateren uit de tweede helft van de 18de eeuw. Het orgel staat op de westgalerij, gedragen door zuilen en pilasters die in vrolijke kleuren zijn gemarmerd. Het instrument is in 1818 gebouwd door J.A. Hillebrand waarbij de 17de-eeuwse beelden van de harpspelende David en bazuinstekende engelen van een vroeger orgel zijn hergebruikt.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Drogeham (1800 Einwohner) ist ein höher gelegenes altes Haufendorf rund um den Tsjerkebuorren, das sich teilweise zu einem Straßendorf, Buorren, entwickelt hat. Es gibt auch noch die Straße Ikebuorren, ein brinkähnlicher Platz, noch zu Beginn des 20. Jh. inmitten des Dorfes umgeben von Bäumen lag. Drogeham war ursprünglich ein hauptsächlich landwirtschaftlich orientiertes Dorf. Wo heute vor allem Viehzucht betrieben wird, herrschte in vergangenen Jahrhunderten der Ackerbau vor.

1891 wurde die Droegehamsterfeart Richtung Kolonelsdiep gegraben, ein Kanal, der für den Abtransport des Hamster Sandes benötigt wurde. Die Landesstraße N 369 durchschneidet das Dorf heute; das frühere Zentrum des Dorfes liegt nun im Nordwesten. Die Dorfkirche steht auf dem Friedhof auf einem hohen Sandrücken, fast so wie auf einer Terpe. Kirche und Turm datieren aus der Zeit des 13. Jh. Im 19. Jh. war sie baufällig geworden und musste 1877 auf Weisung der Regierung im alten Stil erneuert werden.

Stavoren behoort tot de oudste van de Friese elf steden. De nederzetting lag gunstig aan enkele waterwegen, maar water is Stavoren ook noodlottig geworden. Nadat de Zuiderzee was gevormd, was de plaats kwetsbaar: stormen sloegen stukken van de stad weg, slokten zelfs het belangrijke Odulphusklooster op. Al vanaf de 9de eeuw nam Stavoren deel aan de handelsvaart langs de Noordzeekust en spoedig daarna werd het geplunderd door de Noormannen. Stavoren werd Hanzestad, kreeg in de 12de eeuw het tolprivilege van de keizer en kon zich spoedig stad noemen. Vooral aan de zeehandel had Stavoren haar bloei te danken. Met vallen en opstaan zijn de havens het brandpunt van de bedrijvigheid gebleven. Het is een tijdlang stil geweest totdat Stavoren de kansen van de recreatievaart greep. Op de kade tussen de oude Buitenhaven, de haven voor de ‘bruine vloot’ met drukke charters, en de Spoorhaven, waar de veerdienst op Enkhuizen en de halteplaats van de spoorwegen te vinden zijn, staat het VVV-kantoor. Het havengebied is vernieuwd. Er is nog sfeer te proeven uit de tijd dat dit nog een heuse zeehaven was. De witte sluisbrug geeft toegang tot de stad. De sluis dateert van 1576 en is eeuwenlang van belang voor de grote scheepvaart uit het achterland geweest. De sluis werd dan ook door de stad en omliggende plattelandsgemeenten onderhouden. Door de aanleg van de Johan Frisosluis (1966) aan de zuidzijde van de stad verloor de oude sluis haar functie. Het waterstaatkundig monument is in 1979 gerestaureerd. De wipbrug naar oud model draagt het stadswapen. Naast de sluis staat het havengebouw voor de buitenhaven. Vlakbij de brug staat het beeld van het Vrouwtje van Stavoren, de vrouw die de val van de hoogmoed verpersoonlijkt. Verder zeewaarts ligt de Visserijhaven met eigentijdse, kleurige nieuwbouw die in zijn vormen verwijst naar historische havenfronten. Waar ooit de vloot van Staverse jollen lag, is het nu de thuishaven van viskotters. In de visafslag wordt nog geregeld vis geveild. Aan het einde van de Havenweg staat een leugenbank naast een taanketel waarin zeilen, trossen en netten ter conservering werden bewerkt. Op het havenhoofd staat het rode havenlicht (1884) en aan de andere zijde het andere, groene, licht. Op het grote open grasveld naast de Havenweg stond ooit het blokhuis of het kasteel van Stavoren. Het blokhuis was kort na 1500 door Albrecht van Saksen gebouwd als een vesting van ongeveer 100 bij 100 m. In 1996 zijn de grondvesten archeologisch onderzocht. De Smidsstraat is de winkelstraat van Stavoren en deze leidt naar de Voorstraat, de straat aan weerszijden van de Voordelft, de belangrijkste gracht van de stad. Nu een groen omzoomde en door geboomte overwelfde, rustige gracht, waar vroeger redershuizen en pakhuizen stonden. Het is voor het grootste deel lage, eenvoudige bebouwing uit de 19de eeuw. Op de hoek van de Burgemeester Albertsstraat staat het uiterst eenvoudige kerkje van de doopsgezinden. In het midden rijst aan de westzijde het voormalige stadhuis op. Het is een hoog, blokvormig en fraai gedetailleerd gebouw uit 1880. Voorheen verschafte de linkerzijde huisvesting aan de burgemeester en zijn gezin. De rechterzijde was voor secretarie, burgemeesterskamer en raadzaal, met beschilderde behangsels. Bij de gemeentelijke herindeling in 1984 kwamen de steden Stavoren, Hindeloopen en Workum in de nieuw gevormde gemeente Nijefurd te liggen en verloor dit stadhuis zijn functie. Tegenover het stadhuis ligt de hervormde kerk achter de bebouwing, een zaalkerk met fraaie neoclassicistische ingangspartij en een elegant torentje uit 1860. Aan de oostzijde van de oude stad loopt de Schans, thans een kade langs de brede buitengracht, vroeger de vestingwal. Op nummer 23 is stadsherberg Aldgillis te vinden: een bruin café met wandschilderingen. Aan de overzijde van de Schans ligt de bescheiden stadsuitbreiding. Helemaal ten zuiden van de stad ligt de Johan Frisosluis. Even verderop zijn de karakteristieke contouren van het Ir. Hoogland gemaal te zien, in 1968 door architect Piet de Vries ontworpen als spannende waterdoorgang door een dijk.

Leeuwarden, Blokhuisplein 41: gevangenis Op een eilandje aan de zuidoostzijde van de binnenstad werd in de periode 1870-1878 de Bijzondere Strafgevangenis gebouwd, naar ontwerp en onder toezicht van de Rijksbouwmeester van Gevangenissen J.F. Metzelaar. Het resultaat was een complex van drie bouwlagen, bestaande uit een dubbele carrévorm rondom twee binnenplaatsen. Elf jaar later werd werd het aan de achterzijde uitgebreid door toevoeging van het Huis van Bewaring ( 1889- 1891). De massale architectuur is in beperkte mate verlevendigd door contrasterende kleurtoepassing in baksteen. De meeste architectonische zorg werd besteed aan het poortgebouw, dat voorheen plaats bood aan de woning van de directeur, en het onderkomen van de wacht met de portiersloge, respectievelijk rechts en links van de poort. De doorgang onder het trapgeveltje wordt geflankeerd door twee traptorens, bekroond door achtzijdige torenspitsen. Aan de Gedempte Keizersgracht staat nog een rijtje voormalige cipierswoningen.

Het kerkje van het oude streekdorp Nieuweschoot is nabij de vrij grote plaats Heeren veen middelpunt geworden van een funerair park. Het heeft een vrij klein kerkhof, waaromheen geleidelijk een zeer grote, goed verzorgde begraafplaats is gegroeid en waarbij bovendien een crematorium is gesticht. De kerk heeft een voorgangster gehad; in de bronnen blijkt de kapel van Nieuweschoot onderhorig aan de kerk van het oostelijk gelegen dorp Oudeschoot. De kleine kerk is in laatgotische stijl gebouwd in de 15de eeuw. Er zijn ook meningen die de bouwtijd met hergebruik van oude kloostermoppen op de 17de eeuw houden. De noordelijke muur bevat drie niet oorspronkelijke grote rondboog-vensters in vrij diepe dagkanten met enig profiel. Nabij het koor is naast een venster een smalle, licht spitsbogige nis te zien, mogelijk een dichtgemetseld venster. Een vergelijkbare nis, maar daar spitsbogig, van vorm zit ongeveer in het midden van de zuidelijke gevel. Het koor is driezijdig gesloten waarbij de hoeken zijn geschraagd door eenmaal versneden steunberen. In de noord- en zuidoostelijke muurdelen staan rondboogvensters; in de sluitmuur zit een grote rondbogige nis geflankeerd door twee kleine, ronde vensters. De zuidelijke schipmuur bezit drie rondboogvensters en in het midden de genoemde nis. De westelijke frontgevel wordt op de hoeken geschoord door eenmaal versneden steunberen en aan weerszijden van de rondbogige ingang steunen uitgemetselde penanten de gevel. De geveltop met schouders en toppinakel is opnieuw gemetseld vlak voor of na de laatste wereldoorlog. Daarvoor heeft er een afwolving van het dak gezeten die een eerdere topgevel verving. Ten zuidwesten van de kerk staat een kleine klokkenstoel. De huidige dateert uit omstreeks 1930, maar hij heeft zeker een voorganger gehad. De klok die hij onder het zadeldak bergt, stamt uit de 15de eeuw, maar bezit noch datering noch nadere aanduiding. De kerk in het begraafpark functioneert al tientallen jaren als aula. Liturgische elementen ontbreken. In de vensters zijn glasappliqués met symbolische voorstellingen aangebracht, in 1976 vervaardigd door Hank Niemeher.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

„Earnewâld, fleurich wettersportplak“, sagen die Friesen: Eernewoude, geselliger Wassersportplatz. Seit 1989 dürfen die 450 Bewohner ihr Dorf Earnewâld (Friesisch) nennen; vorher hieß es Eernewoud (Niederländisch). Das Dorf, das zur Gemeinde Tietjerksteradeel gehört, ist ein Eldorado für Natur- und Wassersportfreunde; das berühmte friesische Skutjes-Segeln kennt den gleichnamigen Etappenort. Und: Earnewâld schickt auch ein eigenes Boot ins Rennen. Am Königinnentag (30. April) wird die Wassersportsaison hier offiziell eröffnet. An dessen Ende wird eine Feankeninginne (Moorkönigin) gekürt, die ein Jahr lang als Botschafter des Dorfes fungiert.

Steggerda (1100 Einwohner) entstand als Straßendorf im Mittelalter an der Achse, an der auch Blesdijke, Peperga und Vinkega entstanden sind. In Steggerda gibt es an der Kreuzung der Dorfstraße mit der 1608 angelegten Steggerdersloot einige Ansiedlungen. Im Ortsteil Overburen im Westen Steggerdas stand 1850 eine kleine katholische Kirche; nur der dazugehörige Friedhof existiert allerdings noch.

Die Reformierte Kirche aus dem Jahr 1739 östlich des Kanals wurde 1903 nach Plänen von Architekt B. Rouwkema mit neuen Außenmauern versehen. 1922 baute Wolter ter Riele eine neue katholische Kirche, ein neogotisches Gebäude mit achtseitigem Turm. Der sächsische Bauernhof (1731) etwas außerhalb des Dorfkerns ist einer der wenigen erhaltenen in Friesland. Heute wird dort Eis produziert und verkauft.

Waterpoort De wereldberoemde Waterpoort staat letterlijk en figuurlijk symbool voor Sneek. Het gebouw spreekt zeer tot de verbeelding: niet alleen in Nederlandse attractieparken (bijv. Madurodam) staan schaalmodellen; ook in Legoland (Denemarken) en in China en Japan zijn al dan niet verkleinde replica's gebouwd. In de 15e eeuw werd rondom de stad een aarden wal aangelegd die later bekleed werd met baksteen. Op de Hoogendsterpijp, waar vanuit het zuidwesten De Geeuw de stad binnenkwam, werd in 1613 de Waterpoort gebouwd. Het huidige gebouw in renaissancestijl is het resultaat van meerdere verbouwingen en bestaat uit twee elegante torens met daartussen een wachterswoning boven een loggia. In de negentiende eeuw zou, net als de andere poorten, aanvankelijk ook de Waterpoort afgebroken worden. De onderdoorgang was te laag voor de destijds moderne stoomboten. De toenmalige bevolking verzette zich met succes tegen de sloop.

De Nicolaaskerk lijkt wat buiten het streekdorp te staan, maar oorspronkelijk stond zij er strategisch bij de overgang van de interlokaal belangrijke wegen Middelweg en Buitenweg. De kerk is aan het begin van de 16de eeuw totstandgekomen en heeft de karakteristieken van de late gotiek. De muren hebben een travee-indeling tussen eenmaal versneden steunberen met afdekplaten. De noordelijke schipmuur bezit in de westelijke travee een moderne dubbele deur in een rechthoekig kozijn, waarvoor het venster moest worden ingekort. Het is een voor de kerk onwaardige ingang. In de travee ernaast heeft een ingang gezeten die is dichtgemetseld met deels rode en deels gele baksteen en waarboven een ingekort venster zit. De volgende vier venstertraveeën bezitten gebruikelijke spitsboogvensters, waarbij het opmerkelijk is dat deze vensters, net als aan de zuidzijde, door een zandstenen waterlijst zijn gebroken. Even opmerkelijk zijn de dagkanten die omlijstingen van gele baksteen binnen rood bakstenen profielen kregen. In de zuidelijke muur vinden we een vergelijkbare aanpak. Daar is wel de vormgeving van de ook hier dichtgemetselde ingang duidelijker. De hoge, geprofileerde spitsboognis is verlevendigd met zandstenen neggen en daarin staat de met geel gemêleerde baksteen dichtgezette, afgeplatte korfbogige poort, die ook weer neggen kreeg. De slanke toren met ingesnoerde spits gaat onversneden op, maar op tweederde van de hoogte is een zandstenen waterlijst aangebracht. Beneden heeft de toren in de drie vrijstaande zijden hoge spitsbogige openingen gekend die alledrie later zijn dichtgemetseld. Aan de westkant kwam zelfs een forse, wigvormige steunbeer. Het schip wordt binnen gedekt door een hoog tongewelf waardoor de van buiten laag ogende kerk inwendig toch allerminst een gedrukte aanblik biedt. Het doophek met getordeerde balusters is van omstreeks 1660. De merkwaardige, als brede lezenaar met gietijzeren balusters en trapvleugels gevormde preekstoel is veel jonger. Hij staat onder een gestukadoord tussenplafond dat als klankbord werkt. Het orgel is in 1883 gebouwd door J.F. Kruse van de firma W. Hardorff en Zoon.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Easterein (1000 Einwohner) ist zweifellos eins der schönsten Dörfer Frieslands (sieht man einmal ab vom Industriegebiet an der Nordostseite des Dorfes). Es verfügt über eine Art von Mittelpunkt suchende Identität und Qualität: das Dorf ist schön, die Kirche ist schöner – und der Bruch (das Doxal) in der Kirche ist am schönsten. Easterein war wichtigste Niederlassung im zuerst eingedeichten Gebiet: die Insel von Easterein. Es ist nicht deutlich, ob es ein Terpdorf ist oder eins Dorf aus der Zeit nach der Eindeichung, wo man nach einer traditionellen Struktur für die Dorfentwicklung suchte. Immer schon gab es zu allen Seiten des Dorfes gute Wasserverbindungen; immer schon umgaben große Bauernhöfe und Herrensitze Easterein.

Nördlich der von Wasser umgebenen Kirchenterpe steht in einer parkähnlichen Anlage das Pastorat. Malerische Sträßchen und kleine Grachten kennzeichnen die Mitte des Dorfes. Große Bürgerhäuser gehören ebenfalls zum Dorfbild. Die Reformierte Kirche ist der Höhepunkt, im wahrsten Sinne des Wortes auf der leicht erhöht angelegten Terpe. Aus Tuffstein wurde sie einschließlich des Turms im 14. Jh. errichtet; die Sakristei stammt bereits aus dem 13. Jh. Ein Kistenmacher mit Namen Hein H. aus der Region fertigte 1554 ein Doxal über die volle Breite des Kirchenschiffs. Der Säulengang ist reichlich verziert mit biblischen Motiven.

Stiens (7500 Einwohner) entstand als Terpdorf einige Jahrhunderte vor unserer Zeitrechnung im Deichvorland östlich des Boarnstroms. Stiens wurde eins der bedeutendsten Terpdörfer im Norden von Leeuwarden. Die ursprüngliche kreisförmige Anlage ist auch heute noch gut zu erkennen. S ist der Friedhof durch eine dreireihige Kette von Lindenbäumen umgeben. Entlang des Kanals zwischen Leeuwarden und Dokkum siedelten sich die Menschen an. 1847 wurde aus dem alten Mittelmeerdeich eine gute Straßenverbindung, 1901 führte die Noord Friesche Lokaal Spoorweg nach Dokkum und weiter über Het Bildt nach Barradeel. Stiens erhielt eine Bahnstation erster Klasse. 1936 wurde der Personenverkehr allerdings wieder eingestellt, während der Transportbetrieb noch bis in die 90er- Jahre zwischen Leeuwarden und Stiens aufrechterhalten wurde.

Nach dem Zweiten Weltkrieg gewann Stiens an Bedeutung, in erster Linie als Schlafstadt für Pendler aus Leeuwarden. Aus dem mittelalterlichen Dorfkern entwickelte sich der Sint-Vitus-Platz zum kleinstädtischen Zentrum mit vielen Geschäften. Die Vituskirche ist eine mächtige Kirche aus Tuffstein aus dem 11. und 12. Jh. Die verschiedenen Renovierungsarbeiten im Lauf der Jahrhunderte sind auch von außen am Kirchenschiff abzulesen. Der Turm datiert beispielsweise aus dem 15. Jh., die Kirchenglocken stammen ebenfalls aus verschiedenen Jahrhunderten. Das Kircheninnere wird dominiert durch Mobiliar aus dem 17. Jh.

Bekanntester Bewohner von Stiens war Pieter Jelles Troelstra (1860-1930), sozialistischer Politiker mit internationalem Renommee und friesischer Schriftsteller, dessen Vater in Stiens Steuereintreiber war.

Echten, Hoofdweg 27: Stoomgemaal De Echtenerveenpolder werd tussen 1856 en 1859 bedijkt. De polder werd aanvankelijk met behulp van de wind bemalen, maar reeds voor of in 1865 kwam er een stoomgemaal aan het Tjeukemeer. In 1913 werd een geheel nieuw stoomgemaal gebouwd volgens de plannen en berekeningen van de polderopzichter L. Lourens uit Heerenveen. In 1925 werd overgeschakeld op electrische bemaling. De gebouwen en inventaris zijn redelijk gaaÍ bewaard gebleven maar de schoorsteen is afgebroken (schoorsteen is in 2007 herbouwd-red.).

De grote kerk met kloeke toren is bijzonder mooi gelegen op een ruim, ovaal en geheel omgracht kerkhof. Het schip met het vijfzijdig gesloten koor is kenmerkend laatgotisch. De kerk werd in het begin van de 16de eeuw grotendeels gebouwd van hergebruikte gemêleerd gele moppen van de oude 13deeeuwse kerk. Het schip is zeven traveeën diep tussen eenmaal versneden steunberen. Inclusief de boven de ingangen ingekorte vensters staan er dan ook zeven spitsboog-vensters in de zuidmuur, maar de noordmuur heeft slechts drie grote vensters. Ze hebben kozijnen en roeden uit het begin van de 19de eeuw. In het zuidoostelijke koorvak is de oorspronkelijke zandstenen vorktracering in een dichtgezet venster te zien. Onder de vensters loopt rondom een zandstenen waterlijst. In de zuidelijke muur staat in het westelijke vak een meervoudig geprofileerde korfbogige ingang uit ongeveer 1600 die in 1664 een barokke bekroning kreeg. In de noordelijke muur staat een niet al te oude rondbogige ingang in het westelijke travee en in het volgende vak een fraaie, dichtgemetselde ingangspartij: een poort gedekt door een segmentboog en daarboven een korfbogige nis met een diepe beeldnis. Het geheel is rechthoekig omkaderd. De toren is in de late 13de eeuw ongeleed gebouwd en is in de 17de eeuw een stuk verhoogd. De oude galmgaten zijn dichtgezet en er zijn nieuwe gemaakt in de nieuwe geleding. Inwendig is het koor in de 19de eeuw van het schip afgescheiden. Het schip is gedekt door een houten tongewelf dat in dezelfde periode gestukadoord is. In de kerkvloer ligt een aantal belangrijke gebeeldhouwde zerken, waaronder een portretzerk voor de priester Kempo Hottinga die in 1536 mogelijk door de meester Benedictus Gerbrandtsz. is gehouwen en een zerk voor Sydts van Botnia die Vincent Lucas in 1550 met veel renaissancesier maakte. De preekstoel met klankbord en getordeerde hoekzuilen en gekorniste panelen aan de kuip is in 1659 vervaardigd. De fraaie afscheidingswand onder het orgel lijkt in dezelfde tijd gemaakt te zijn. Het orgel is in 1840 door Willem van Gruisen gebouwd.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Easterlittens (450 Einwohner) hat ein Pendant, Westerlittens, eine landwirtschaftliche Gegend im Westen von Wommels. Easterlittens liegt an einer Kreuzung von Wasserwegen: Bolswardervaart und Franekervaart. Im Jahr 1275 wurde easterlittens erstmals erwähnt; es bestand aus fünf Terpen. 1888 wurde hier eine Molkerei gebaut; sie wurde 1990 geschlossen und 1997 abgerissen. Der hohe Schornstein erinnert noch an ihr Bestehen. Terpkirche und der dort angelegte Friedhof bestimmen das Dorfbild. Auf dem südlichen von der Kirche gelegenen Dorfplatz wird im Sommer Straßenkaatsen gespielt. Das Café Het Wapen von Friesland ist markant für die Bebauung im Dorf; das Zimmer mit Wandmalereien des Jahrmarktmalers Hendrik Giesing aus dem Jahr 1945 ist sehenswert.

Ein Wirrwarr von Stegen mit mehr oder weniger alten Häusern bestimmt die Wohngegend zwischen Kirche und Franekervaart; am Kanal gibt es ein abwechslungsreiches Bild durch Vorgärten, Anlegestellen und Gärten; im Westen der Brücke über die Franekervaart beherrschen Wohngegenden mit großen Bauernhöfen das Dorfbild. Die Margareta-Kirche stammt ursprünglich aus dem 12. Jh. Es gibt Spitzbogenfenster und Bauelemente aus verschiedenen Epochen. Im 15. Jh. wurde der Kirche eine Sakristei angegliedert. Der Grundstein für den Kirchturm wurde 1852 gelegt. Das Kircheninterieur datiert größtenteils aus dem 18. Jh.

Berühmtester Bürger Easterlittens war Balthasar Bekker, bekannter Prediger, der sich vehement gegen den Aberglauben wandte und auch den Papst angriff. Bekker war der Sohn eines Bielefelder Predigers, wurde 1634 in Metslawier geboren, starb 1698 in Amsterdam. In seiner berühmtesten Schrift wandte er sich gegen Papst Innozenz VIII und widersprach der Existenz von Hexen und Teufel.

Stroobos mit etwa 1800 Einwohnern ist ein sehr junges Dorf. Ende des 18. Jh. wurde es als Wohnviertel von Gerkesklooster auf der Grenze zur Provinz Groningen erwähnt; zeitweilig galt es später als Dorf, das sowohl zu Friesland wie auch zu Groningen zählte. Heute zählt es ausschließlich zur Provinz Friesland und ist eng mit Gerkesklooster verbunden.

Seine Entstehung verdankt Stroobos der Lage an der Schleuse und Brücke vom Kolonelsdiep/Hoendiep, dem Kanal zwischen den beiden nördlichen Provinzen. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde aus dem alten Kanal die Schifffahrtstraße Prinses Margrietkanal. Bis Mitte des 19. Jh. war Stroobos ein klassisches Kanaldorf; erst später breitete es sich aus.

Dokkum, Zuiderbolwerk 99: villa 'Zonneheuvel' is rond 1930 gebouwd in een stijl die typerend is voor de interbellumjaren. Zij staat hoog op het bolwerk, naar het water gericht, op een zeer markante plek. De villa wordt versierd door gemetselde en ijzeren sier- elementen. Het geheel wordt omringd door een in dezelfde trant opgetrokken muurtje.

De kerk is omstreeks 1230 van rode kloostermoppen gebouwd. De laat-romaanse karakteristiek kan aan de noordzijde worden afgelezen. Daar zitten sporen van dichtgemetselde middelgrote rondboogvensters en, heel onduidelijk, ook herinneringen aan de rondbogige ingang. De aan de westzijde vreemde inbreuk van een rechthoekig venstertje en het hoog zittende radvenster zijn van jongere datum. Bovendien is aan de oostzijde een grote rondboog te zien die wijst op een vroegere aanbouw. De profielen van deze aanbouw zijn binnen duidelijk zichtbaar. Ook in de zuidelijke muur zit op dezelfde plaats zo’n rondboog in het metselwerk. Het zijn aanbouwen van laatmiddeleeuwse kapellen die in de 17de eeuw zijn gesloopt. De zuidelijke muur bezit drie grote rondboogvensters en aan de westzijde een brede ingang onder een korfboog. De hoek van het schip wordt sinds de 19de eeuw gestut door een wigvormige beer. Het vijfzijdig gesloten koor is in de 19de eeuw vernieuwd. Daarin is een bronzen, door Hildo Krop vervaardigde herinneringsplaquette geplaatst voor de filantroop Theo van Welderen baron Rengers (1867-1945). Tegen het koor ligt de grafkelder van de familie van Heemstra. De 14de-eeuwse toren, voorzien van enkele kleine rondboogvensters, is in het midden van de 17de eeuw deels beklampt. Toen heeft hij waarschijnlijk ook de huidige zadeldakbekroning gekregen. Binnen is de kerkruimte met een segmentvormig gebogen houten gewelf gedekt. De preekstoel met klankbord is in 1632 door Dirck Claesz. vervaardigd. De donker geschilderde kuip is tot de vloer doorgetrokken en versierd met gouden biezen en zilveren hoekzuilen. Hiertegenover staat een herenbank uit 1641 met dubbele voorbank met balusters. De huif wordt gedragen door gecanneleerde zuilen en bekroond door obelisken en een opzetstuk met wapens. Aan de wanden hangt een aantal rouwkassen en –borden, waarvan vooral de van krijgstrofeeën voorziene kas van Feijo van Heemstra opvalt. De stokken van de vanen steken als lansen de kerk in. In de sluitmuur zit een zandstenen, fraai gepolychromeerde epitaaf in renaissancevormen voor Jelle van Eysinga. Het orgel op de westgalerij is in 1871 gebouwd door P. van Oeckelen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Eastermar (1600 Einwohner) ist ein lang gestrecktes Straßendorf, bestehend aus zwei Teilen: It Heechsan, das im Osten des Bergumermeers auf einem Sandrücken liegt, und De Wal an der Lits im Südosten dieses Sees. It Heechsan entstand im Mittelalter als landwirtschaftliche Niederlassung; das Gewicht im Dorf verschob sich später zugunsten von De Wal, weil es günstiger zur Wasserverbindung lag. Eastermar entwickelte sich im 18. Jh. dank der Torfgewinnung. Die Herberge Schuilenberg war ein beliebter Rastplatz.

Die Kirche im alten Kern ist geblieben; sie wurde zwar 1869 abgerissen, einige Meter weiter entfernt aber neu gebaut im eklektischen Baustil. 1875 baute man ihr gegenüber ein sehr schönes Pastorat, daneben 1924 ein „Gebäude für christliche Interessen“, wie es in der Sprache damals hieß, mit expressionistischem Türmchen. Am alten Kirchturm wurden aber weiterhin die Toten begraben. Der Satteldachturm ist seit Menschengedenken dicht bewachsen, mindestens schon seit 1721. Die Wohngegend an der Lits hat dagegen ein vollständig anderen Charakter: dicht bebaute Straßen mit ab und zu Häusern aus dem 18. und 19. Jh. mit dorfplatzähnlichem Raum.

Das Straßendorf Sumar (1300 Einwohner) im Südwesten des Bergumermeers ist mittelalterlichen Ursprungs; noch im 18. Jh. war das Gebiet südlich davon ausschließlich Heidelandschaft. Das Dorf selbst war ein kleines Kirchendorf. Mit der Entwässerung des Heidegebiets begann um 1900 die Entwicklung des Dorfes. Auffallend im Zentrum inmitten größerer und kleiner Wohnungshäuser am Greate Buorren das Pastorat aus dem Jahr 1869. Der Stolp-Bauernhof (Nummer 25) ist ein Bauernhof des Bergumermeer-Typs.

Die Dorfkirche aus dem Jahr 1769 ersetzte ein mittelalterliches Gotteshaus. Der ganze Stolz der Saalkirche: die sechs Glasmalereien von Ype Staak (1771). Die Getreidemühle De Hoop stammt ursprünglich aus dem Jahr 1867, wurde nach einem Brand 1881 wieder aufgebaut. Der Durchmesser der Windmühlenflügel: 21 Meter.

Internationale Bekanntheit genießt das Dorf wegen Kornelis Lieuwes de Vries (1854-1929), der seine Kartoffelzüchtungen nach seinen Töchtern benannte. Die Kartffelsorte Bintje war eine der 150 Kartoffelsorten, die de Vries züchtete. Sie wurde 1905 gezüchtet, kam 1910 unter dem Namen eines Lehrlings, der damals 17-jährigen Bintje Jansma, auf den Markt.

Het Leeg: 'hang' Vooral in de 19de eeuw was Lemmer bekend als vissersplaats. Tot aan de aanleg van de AÍsluitdijk werd vooral gevist op haring die in rokerijen werd verwerkt tot de destijds vermaarde Lemster bokking, Het roken geschiedde in speciaal daartoe gebouwde hoge, smalle schuren, zogenaamde 'hangen', waarvan er enkele bewaard zijn gebleven. Inmiddels zijn de 'hangen' vrijwel allemaal verdwenen of ontdaan van het karakteristieke bovenste deel. De foto toont het laatst overgebleven exemplaar dat nog in min of meer originele staat verkeert. Deze staat achter de bebouwing aan de Emmakade en is zichtbaar vanaf het Leeg - red.

De hoog-romaanse kerk staat op een ruim, door een muur omgeven kerkhof bij de brinkachtige open ruimte midden in Oldeberkoop. Het van tufsteen gebouwde schip dateert uit het midden van de 12de eeuw. Aan noord- en zuidzijde zit in de bovenzone een prachtig schema van spaarnissen tussen lisenen, afwisselend gedekt met twee en drie rondbogen. Alleen in de driepasnissen staat in het midden een klein rondboogvenster. In de 14de eeuw is het schip van gemêleerd rode en gele baksteen op gotische wijze verlengd en in het begin van de 16de eeuw is het oorspronkelijk in steen overwelfde koor vervangen door het huidige met driezijdige sluiting. Aan de noordzijde staat in het oude schip een dichtgemetselde, geprofileerde rondbogige ingang. In het verlengde schip is nogmaals zo’n dichtgezette ingang te zien en bovendien zitten er een lancetvenster en een breed rondboogvenster met vorktracering. Aan de zuidzijde staat in het oude gedeelte een dichtgemetselde ingang in een spitsboognis van gotisch model. In de verlenging staan een nog steeds bruikbare rondbogige ingang, een groot venster en een lancetvenster. Het koor van donkerrode steen en verlevendigd met ‘speklagen’ van gele en helderrode steen en een zandstenen waterlijst, wordt op de hoeken gesteund door eenmaal versneden beren. De toren, in het begin van de Tachtigjarige Oorlog vernield, is in 1608 herbouwd in kleine gele steen met sieraccenten van rode steen op de hoeken en rond de galmgaten en met een zadeldak. Het inwendige is door een gedrukt houten tongewelf, dat mogelijk al uit de 17de eeuw dateert, met trekbalken gedekt. In de wanden van het schip is het metrum van spaarvelden van de buitenkant herhaald. In de vloer lig-gen gebeeldhouwde zerken. De achtzijdige zandstenen doopvont op schacht en voetstuk dateert uit de 14de eeuw. De preekstoel met klankbord, hoekzuiltjes en gekorniste panelen op de kuip is 17de-eeuws, evenals de tegen de noordwand geplaatste herenbank. Het orgel heeft een kas uit 1858 en een instrument van Van Gruisen uit 1919 met ouder pijpwerk.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Easterwierrum (320 Einwohner) liegt in nicht allzu großer Entfernung der Wasserstraße Zwette. Es gibt einen einsam außerhalb des Dorfkerns stehenden Kirchturm. Easterwierrum war ein Terpdorf ohne echtes Kirchenwohnviertel, sondern nur mit locker verstreut liegend agrarischer Bebauung. Diese so genannten Tsjerkebuorren liegt 600 Meter nördlich des heutigen Dorfes. Die abgegrabene Terpe bildete eine kleine grüne Insel und ist durch eine Mauer vom Umland abgetrennt; der Friedhof wird durch Bäume abgegrenzt.

Die Kirche war 1905 abgerissen worden; der Kirchturm aus dem Jahr 1200 blieb stehen. Er besteht aus Klostersteinen und besitzt einige Rundbogenfenster. Die Verschiebung von Easterwierrum fand Richtung Oosterwierrumer Oudvaart statt im 18. und 19. Jh. Die so genannte Bregebuorren bildete eine Wasserverbindung zur Zwette. Nach einem alten Landsitz nannte man das Viertel auch Vogelsang. Es gab eine Herberge und gibt noch eine katholische Kirche; die neogotische Sint-Wirokerk wurde nach dem Plänen von Architekt Wolter te Riele im Jahr 1926 gebaut. Slachtedyk und Kanal bestimmten die Struktur des Dorfes; zuletzt wurde noch ein kleiner Dorfhafen gebaut. Im Kreuzungsbereich findet man noch die alten Häuser aus dem 19. Jh. Das Pastorat am nordwestlichen Rand des Dorfes verfügt über einen Katechismus-Unterrichtsraum, etwas dahinter die kleine Reformierte Kirche aus dem Jahr 1911 (Architekt H. Gros & Sohn, Leeuwarden).

Surhuisterveen (6000 Einwohner) ist eine frühere Moorkolonie, entstanden auf dem weiten Gebiet des Dorfes Surhuizum, zu dem auch die die südlicher gelegenen Moorgebiete bis zur Smallingerland-Grenze zählten. Die Wiedertäufer-Kirchengemeinde hat eine bedeutende Rolle bei der Entstehung des Dorfes gespielt. Im 18. Jh. gab es hier eine Kolonie von Wiedertäufern aus dem deutschen Württemberg. 1801 errichtete die Glaubensgemeinschaft ihre Kirche, die auch heute noch im Zentrum des Ortes steht. Im Laufe der Zeit siedelten sich hier am Kreuzungspunkt verschiedener Kanäle (Veenstervaart, Compagnonsvaart) nicht nur Moorarbeiter an, sondern auch Handwerker.

Als im 20. Jh. einige Kanäle zugeschüttet wurden, verlor Surhuisterveen endgültig den Charakter des Moordorfes. An der neuen Grongerstraat erwecken vornehme Wohnhäuser die Aufmerksamkeit von Besuchern. Hier war auch 1685 eine Kirche gebaut worden, wodurch sich Surhuisterveen von Surhuizum loszusagen wusste. 1934 wurde gegenüber der Kirche am Eingang der Einkaufsstraße De Kolk ein Backstein-Dorfturm gebaut, reichlich verziert und mit Stadtuhren ausgerüstet. Surhuisterveen wurde Einkaufszentrum der Region und ist es heute auch noch.

West-Terschelling, Haven: roeireddingboothuis Het reddingstation van West-Terschelling werd opgericht in 1824. Het boothuis uit 1904 was oorspronkelijk in het water van De Kom bij de haven opgetimmerd. De chalet-achtige behuizing heeft een levendige gevelindeling met stijlen en regels, met daartussen horizontaal, vertikaal of diagonaal geplaatste houtpanelen. De stationering van de motorreddingboot 'Brandaris' maakte het oude onderkomen overbodig. Het werd verplaatst en doet thans dienst als verenigingsgebouw van de duikvereniging van het eiland

De Stephanuskerk is een grote laatgotische kerk met een kloeke toren waarvan het silhouet de wijde omgeving beheerst. Op deze plaats was in 1204 al een gebouw tot parochiekerk verheven. De huidige kerk is in 1545 totstandgekomen. Het schip van zeven traveeën, geritmeerd door steunberen en een rondlopende zandstenen waterlijst, wordt driezijdig gesloten. De beren zijn in de basementen versierd met zandstenen hoekblokken. Aan de zuidzijde staan zes grote rondboogvensters; de voorkerk is op een klein rondboogvenstertje na gesloten. De noordzijde heeft zeven vensters waarvan de westelijke boven de ingang in een rechthoekig kozijn is ingekort. De vensters hebben houten ramen en roeden die waarschijnlijk niet oorspronkelijk zijn. Mogelijk zijn er stenen traceringen geweest, zoals een nis, wellicht een dichtgezet venster, in de koorsluiting laat zien. De ongelede toren is in 1608 opgetrokken van een klein formaat gele steen. Aan de zuidzijde is een traptoren met kleine vensters half uitgebouwd. Boven zitten aan elke zijde twee hoge rondbogige galmgaten. De toren heeft rond de ingesnoerde spits, met een balvormige verdikking aan de top, een ruime omgang met hek. De kerkzaal wordt inwendig gedekt door een tongewelf met trekstangen. Rondom zitten in de muurzone onder de vensters grote en diepe spaarnissen. De preekstoel met klankbord en toognissen tussen gegroefde hoekpilasters op de kuip dateert uit het midden van de 17de eeuw. Hij staat binnen een doophek met balusters en gedraaide knoppen. Ook een van de twee overhuifde herenbanken is uit die tijd; de andere is van iets later. De van natuursteen gehouwen doopvont in kubistische vormen, spreuken en symbolen is in 1985 vervaardigd. De orgelkas door de Gebr. Scheuer uit 1858 kreeg in 1919 een instrument van de N.V. Orgelfabriek P. van Dam. In het koor staat een bijzonder kabinetorgel. Het instrument is in 1800 in empirestijl voor een particulier gebouwd, in 1844 voor de Janskerk in Haarlem door B.J. Gabry voorzien van een schijnorgelfront en in 1883 in deze kerk geplaatst.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Echten (620 Einwohner) gehört zur Gemeinde Lemsterland; es handelt sich hier um ein Straßendorf mit mittelalterlicher Vergangenheit. Es liegt an der alten Verbindungsstraße zwischen Heerenveen und Lemmer; an der Kreuzung Middenweg gibt es Bebauung aus der Nachkriegszeit. Ein Wohnviertel befindet sich auch an der Middenvaart. Östlich davon das Schöpfwerk, das den Wasserspiegel des Veenpolders von Echten regulieren musste. Vom 19. Jh. an gab es Torfgewinnung; danach musste der Grund und Boden kultiviert werden. Polderaufseher L. Lurens ließ das Gebäude mit Giebeln 1913 bauen.

Das Echtenerveld stellte die Hälfte des Moorgebiets im Süden des Tjeukemeers Dort hat sich im Anschluss daran Bantega entwickelt, ein späteres eigenständiges Dorf; das Viertel Echtenerbrug wuchs Echten danach gewissermaßen über den Kopf. An der Kreuzung von Hauptstraße und Strömungskanal des Schöpfwerkes steht die Dorfkirche. Die Laurentius-Kirche ist erstmals 1245 in Quellen erwähnt. In der zweiten Hälfte des 17. Jh. wurde das Gebäude neu eingefasst – und die Saalkirche verlor ihren mittelalterlichen Charakter. Der Turm stammt zwar aus dem Jahr 1879, die Uhr fertigte aber Cornelis Ameroy schon 1597.

Surhuizum ist ein landwirtschaftliches orientiertes Straßendorf mittelalterlichen Ursprungs. Zu beiden Seiten von It Noard, Doarpstrjitte und It Sud stehen heute wie gestern noch die Bauernhöfe; nur nahe der Dorfkirche ist die Bebauung etwas dichter. Vornehme Bürgerhäuser aus der Zeit Ende des 19. und Beginn des 20. Jh. dominieren das Dorfbild. Auf der Rückseite von Surhuizum, das sich in den 60er-Jahren Richtung Osten ausgebreitet hat, liegt die stark frequentierte Straße von Buitenpost nach Drachten (über Surhuisterveen).

Im Mittelalter war Surhuizum größter Ort der Gemeinde. Dazu zählte auch Kortwoude. Dieses Dorf war allerdings so klein, dass der Papst 1441 die Genehmigung erteilte, dass sich die Kirchengemeinde bei Surhuizum anschließen durfte. Die Kirche von Surhuizum wurde 1614 neu gebaut; man benutzte dazu Baumaterial einer Vorgängerin. 1734 wurde der Kirchenchor mit dekorativem Eingangsportal erweitert, die Fenster wurden vergrößert und Glasmalereien des bekannten Ype Staak versehen. Auffallend der Kirchturm, einer der merkwürdigsten der Provinz.

Birdaard, Mounewei 17: houtzaag-, koren- en pelmolen 'De Zwaluw' De molen 'De Zwaluw', fraai gelegen aan de Dokkumer Ee, werd in 1875 gebouwd door G.R. van Wieren ter vervanging van een afgebrande korenmolen. Bij deze houtzaag-, koren- en pelmolen horen een houtzagerij met houtstek en een houtopslagloods, daterend uit de tweede helft van de negentiende eeuw. In het houtstek werd het gezaagde hout gedroogd. Na een brand in 1972 is de bovenbouw van de molen herbouwd.

De laatmiddeleeuwse Hippolytuskerk is on gewoon gesitueerd tussen de bossen van Olter terp. Zij was sinds de 18de eeuw min of meer een privékapel voor de patricische familie Van Boelens, die hier een buiten had, en de aan hen geparenteerden. De kerk is omstreeks 1500 gebouwd van gemêleerd gele en rode baksteen van groot formaat. Mogelijk is de kerk kort na de bouw naar het oosten uitgebreid, want in de noordmuur is een duidelijke bouwnaad zichtbaar. Rondom heeft het muurwerk een samengestelde tandlijst, die op enkele plaatsen is doorbroken door sluitingen van de vensters. Waarschijnlijk is de kerk eens verlaagd. De kerk wordt verlicht door smalle spitsboogvensters, aan de noord- en zuidzijde drie en in de rechte koorsluiting een klimmend stel van drie. In het midden van het schip staat aan beide zijden bovendien een breed spitsboogvenster met een bakstenen vorktracering. Alle vensters zijn voorzien van glas-in-lood. De sluitgevel wordt beëindigd met een traptop waarbij de trappen van ezelsruggen zijn voorzien. Ook de westelijke muur heeft een trapbeëindiging. De kerk is in 1912-’13 in opdracht van mevrouw B.W.T. Sandberg van Boelens op een vrijmoedige, romantische wijze gerestaureerd. In 1744 heeft de kerk een toren gekregen, ongeleed en met een ingesnoerde spits. Boven de rondbogige ingang zit een stichtingssteen van de schenkers van 500 gulden – toen een fiks bedrag – voor de torenbouw: Ayzo van Boelens en Rinske Lycklama à Nijeholt. Zij overleden in 1782 en 1750. Hun rouwborden hangen tegen de westelijke wand in de kerk. Inwendig wordt de kerk gedekt door een tongewelf met trekbalken en volledige gebintstellen. De preekstoel uit 1780 met klankbord staat tegen de noordwand. Hij heeft gesneden evangelisten op de kuippanelen en de kuip rust op een grote adelaar. Het doophek staat bij de koorsluiting; het bezit balusters in laat 18de-eeuwse Lodewijk XVI stijl. Tegenover de preekstoel staat een eenvoudige overhuifde herenbank en tegen de sluitmuur van het koor hangen ook nog twee grote rouwkassen. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Echtenerbrug (1200 Einwohner), ursprünglich ein Wohnviertel von Echten, gilt als selbstständiges Dorf. Das Straßendorf erstreckt sich entlang des Hoofdweg, der alten wichtigen Verbindung von Lemmer nach Heerenveen. An der Brücke Pier Christiaansloot gab es bis 1900 nur wenig landwirtschaftliche Bebauung. Der Krompaad in Richtung Osten führte ins Moor und wurde später durch eine Brücke über die Tsjonger verlängert als Verbindung mit Weststellingwerf.

In dieser Region wuchs die Bedeutung des Wassersport-Tourismus seit der Nachkriegszeit beständig. Nur wenige alte Häuser sind stille Zeugnisse der Vergangenheit; das alte Pastorat der Reformierten Kirche aus dem Jahr 1916 (Architekt Hendrik Kramer, Leeuwarden). Die Kirche steht übrigens im Mutterdorf Echten. In Echtenerbrug steht die Kirche der Streng Reformierten Gemeinde, eine Saalkirche mit für sich stehendem Satteldachkirchturm aus den 60er-Jahren. Das Dorf wuchs am Hoofdweg und am Kanal.

Landesweit bekannt ist die Festwoche von Echtenerbrug (2. Woche im September), in der bereits viele bekannte niederländische Musikgruppen auftraten.

Suwald (650 Einwohner) entstand als Straßendorf im Mittelalter auf einem lang gestreckten, schmalen, nicht allzu hohen Sandrücken. Über eine Straße gab es eine Verbindung nach Leeuwarden, über Wasser zum Wijde Ee und zum Lange Meer. Beiderseits des flach gelegenen Landes wurde Torf abgegraben, vermelden Quellen aus dem 18. Jh.

Die Sint-Gregorius-Kirche stammt aus dem 12. Jh. Sie wurde im 17. Jh. neu mit Tuffstein errichtet, im 19. Jh. abermals renoviert. Der alte Turm war 1828 eingefallen; 1889 wurde an der Westseite der Kirche in Holzturm gebaut. Das Kircheninterieur stammt größtenteils noch aus dem 17. Jh. Sehenswert das malerische, 1883 gegenüber der Kirche gebaut Konsistorenzimmer (Chalet-Stil). Die Kirche der Streng Reformierten inmitten der Ansiedlung von Bürger- und Arbeiterwohnungen stammt aus dem Jahr 1864. Das Fährhaus am Zuiderend datiert aus dem Jahr 1727.

Lippenhuizen, Buorren 149: watertoren De ruim 44 meter hoge watertoren ten oosten van Lippenhuizen is in 1932 gebouwd. Het ontwerp van de toren was afkomstig van de technische afdeling van de 'N.V. Intercommunale Waterleiding Gebied Leeuwarden' in samenwerking met de 'N.V. Bredasche Betonmaatschappij v/h Vriends', die te zamen ook de watertorens van Franeker, Bolsward en Harlingen hadden ontworpen. De belangrijkste vormgever binnen de I.W.G.L. was jhr. E.C. Storm van `s Gravensande, de latere directeur van het waterleidingbedrijf, die hier expressieve elementen heeft toegepast, ontleend aan de Amsterdamse School. De achtzijdige reservoir-ommanteling heeft een koperen dakbedekking. De toren stond indertijd aan het 'voeteneind' van het verzorgingsgebied en had een capaciteit van 600 m3. Het was de laatste toren die voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog door de I.WG.L. werd gebouwd.

De Sint-Joriskerk lijkt weerbarstig; binnen heeft zij een verrassend warme inventaris. De bouw van de kerk is omstreeks 1200 begonnen met het westelijke gedeelte van het schip en in de 14de eeuw voortgezet met een vergroting naar het oosten. Daarna is het geheel in de 16de eeuw verhoogd en zijn de grote spitsboogvensters aangebracht. Het muurwerk, vooral van de noordzijde, heeft veel te vertellen. Tegen het oude gedeelte hebben steunberen of lisenen gezeten en er zijn vensters in verschillende formaten geweest die zijn dichtgemetseld. De ingangspartij is in 1860 in neogotische vormen aangebracht. Verder naar het oosten staan twee grote spitsboogvensters en beneden een rechthoekig spoor dat op een verdwenen kleine ingang kan wijzen. Van de koorvensters is één exemplaar vlak en zijn twee achter de dagkanten dichtgemetseld. Twee vensters verschaffen licht in het koor. Op de overgang van schip en koor is in 1709 (jaarankers) een consistorie aangebouwd. In de zuidelijke schipmuur verlichten zes grote spitsboogvensters het schip. Onder het tweede staat een gepleisterde en oker geschilderde laatgotische ingang in een geprofileerde spitsboognis. In het timpaan zit een zespuntige ster met een bloem. De in de 16de eeuw gebouwde toren heeft drie onversneden geledingen. De spits verving in 1766 een stenen exemplaar. De overwelving van het schip is verschillende keren gewijzigd; nu is er een houten tongewelf met trekstangen. Hieronder is in protestantse opstelling een fraaie, vroeg 18de-eeuwse inventaris opgesteld: lambrisering, omlijste tekstborden, de tweevoudige herenbank Idsinga waarvan de overhuivingen rusten op gewrongen omrankte zuilen, de herenbank in de koorsluiting met een door rijk ornament omgeven Tiengebodenbord en een bazuinengel ter bekroning, de gesloten mannenbanken met ionische pilasters in het achterschot en open vrouwenbanken met gesneden wangen. Het is allemaal gegroepeerd rond de in 1713 door Jaan Oenema gesneden preekstoel met getordeerde zuilen en balusters, ook bij trappaal en –hek. Tijdens recente restauratie is een belangwekkende middeleeuwse tegelvloer in de kerk aangetroffen. Het orgel is in 1868 gebouwd door L. van Dam & Zn.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ee, heute knapp 800 Einwohner, entstand schon einige Jahrhunderte vor Beginn unserer Zeitrechnung in einer Landschaft von Meeresarmen und Rinnen im Deichvorland. Durch den Deich entlang des Dokkumer Grootdiep gab es für Ee keinen direkten (kurzen) Anschluss ans friesische Wasserstraßennetz; stattdessen gab es eine lange Verbindung zum nördlich gelegenen Zuider Ee entlang der Terpe Tibma. Das kreisförmig angelegte Terpdorf wurde dicht bebaut; schmale Stege führten durch das eng bebaute Wohngebiet rund um die Kirche; auf der anderen Seite des Ringweges gibt es noch viele Häuser, die seit dem 18. oder 19. Jh. in ihrem Äußeren kaum verändert wurden.

Die aus Klostersteinen errichtete Dorfkirche datiert zum größten Teil aus der zweiten Hälfet des 13. Jh., am östlichen Teil im 18. Jh. erneuert, am westlichen im 19. Jh. um einen Kirchturm erweitert. In der nördlichen Giebelwand befinden sich früh-gotische Fenster, zum Teil schon zugemauert. Im Innern der Kirche befinden sich ein Marmor-Grabmal für Snelliger Meckama und neun Gedenktafeln aus der zweiten Hälfte des 17. Jh. Wenig verwunderlich: Ee ist der kürzeste Dorfname der Niederlande

Swichum (60 Einwohner) entstand als Terpdorf schon vor Beginn unserer Zeitrechung im Vordeichland in einem sumpfartigen Gebiet. Bronzezeit-Funde legen nahe, dass dies bereits um 400 vor Christus gewesen sein muss. Im Norden davon mäanderte das Ouddiep, im Osten lagen Wargaastermeer und Hempensermeer, 1632, bzw. 1785 trockengelegt. Ab dem 10. Jh. wurden die Landstriche von Swichum eingepoldert. Mit dem Swichumerdijk im Norden entlang des Outdiep wurde Swichum über Land erschlossen in Richtung Goutum und Leeuwarden.

Die romanische Nicolaas- und Catharina-Kirche wurde im 13. Jh. gebaut und gehört zu den ältesten Backsteinbauten Frieslands. Der Kirchturm erhielt 1883 eine neue Ummauerung. Bei diesen Arbeiten wurden auch Grabkeller entdecket, unter anderen von der Familie Aytta, die viele Jahrhunderte das Geschehen im Dorf mitbestimmte Auf dem Gelände der früheren Ayttastate steht heute ein Kopf-Hals-Bauernhof aus dem Jahr 1847.

Das berühmteste Familienmitglied der Ayttas war Wigle van Aytta, der als Wissenschaftler Viglius und Verwaltungsjurist Karriere machte und einer der wichtigsten Ratgeber von Karl V. und Philipp II. wurde. In seinem Heimatdorf ließ er eine Schule und ein Haus für arme Senioren bauen (1572), das 1913 abgerissen worden ist. Zu dieser Zeit wurde auch die Terp abgegraben.

Noordwolde, Hoofdstraat Oost: Rietvlechtschool Het met de hand vlechten van manden en korven van wilgetenen, rotan en riet was rond 1900 één van de weinige bronnen van inkomsten in de arme Stellingwerven. Dankzij het initiatief van twee ondernemende dominees kon zich in die streek de vlechtwerk-huisindustrie ontwikkelen. In de wintermaanden werden stoelen, korven en manden gevlochten, die in het voorjaar door de makers zelf in de rest van het land en in het buitenland werden verkocht. Deze huisnijverheid groeide uit tot een bloeiende industrie. Ten behoeve hiervan werd in 1910-1911, met financiele steun van de overheid, de Rijksrietvlechtschool gebouwd, naar ontwerp van architect Vegeman. Het is een imposant, twee bouwlagen hoog gebouw met een symmetrische plattegrond, opgetrokken in een bouwtrant waarbij Art Nouveau-elementen zijn toegepast.

De kerk staat met het koor naar het dorpscentrum gericht op een ruim kerkhof. De toren, in de 13de eeuw gebouwd van gemêleerd rode kloostermoppen, is het oudst. De oversneden torenromp heeft door zaagtandlijsten een geleding gekregen. In het onderste gedeelte staan venstersleuven; boven zijn aan twee zijden dubbele galmgaten in een segmentnis opgenomen; aan de andere zijden staan de gepaarde galmgaten in een geprofileerde rondboognis. De geveltoppen van het zadeldak kregen rondbogige spaarnissen in twee zones. Het driezijdig gesloten koor is aan het einde van de 15de eeuw gebouwd. Het heeft slanke spitsboogvensters. Recent is in de sluitmuur een vluchtdeur aangebracht. Het koor wordt, net als het schip, geschoord door eenmaal versneden beren en onder de dorpels van de vensters loopt een bakstenen waterlijst rondom. Het schip is kort na de bouw van het koor totstandgekomen. Aan beide zijden is het geopend met spitsboogvensters, waarvan de zuidelijke spitser zijn dan die aan de noordzijde. Op enkele plaatsen zitten ook kleinere vensters. Alle vensters hebben gepleisterde dagkanten die steenrood zijn geschilderd. Ze zijn voorzien van voorzetramen, waardoor de raamplastiek is verminderd. De zuidelijke ingang is vervangen door een venster met een borstwering; die in de noordmuur staat onder een segmentboog en in een geprofileerde spitsboognis. De bakstenen van koor en schip zijn rijker gemêleerd dan die van de toren. Het inwendige van schip en koor wordt gedekt door een tongewelf en trekbalken. Hieronder staat het meubilair dat grotendeels is geschilderd in grijze tonen met wit, in een traditionele protestantse opstelling. De preekstoel met klankbord en het doophek zijn in fraaie rococovormen waarschijnlijk in 1775 vervaardigd door Yge Rintjes, dé meester uit deze contreien. De panelen en hoekpenanten van de kuip kregen gesneden loofwerk met bessen. Het doophek bezit elegante balusters en siervazen. Tegenover de preekstoel staan twee herenbanken uit dezelfde tijd met rugkuiven met wapens. Het orgel is in 1814 gebouwd door J.A. Hillebrand en is in 1831 door Albertus van Gruisen uitgebreid.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Eesterga (40 Einwohner) ist ein drei Kilometer langes Straßendorf, unmittelbar nördlich von Lemmer. Die Region geht weiter unmerklich über ins Dorf Follega, zwei Dörfer mit ähnlichem Charakter. Bauernhöfe lagen und liegen an einem Pferdeweg, der schon Ende des 18. Jh. zu einer Straße ausgebaut worden war, 1843 zur Landesstraße wurde. Vor dieser Zeit war der Verkehr auf dem Wasser viel bedeutsamer; in Eesterga gab es dazu die Verbindung Molensloot zum Lemsterrijn. Übrig geblieben davon ist ein kleiner Graben östlich der Autobahn A 50.

Allerdings: Bis zu Beginn des 20. Jh. war der Molensloot eine wichtige Verkehrsader. Große Stelp-Bauernhöfe aus dem 19. Jh. wie ’t Hofstee gibt es mehrheitlich, aber auch Kopf-Rumpfhöfe wie die Cornelia Hoeve aus den 30er-Jahren des 20. Jh. mit Mittelwohnung. Der Friedhof von Eesterga liegt in der Kurve nahe ‚Het Hof fan Hollan’, umgeben von einem Zaun mit Sterbemotiven; an der Stelle, wo eine Kirche gestanden haben soll, befindet sich seit dem 18. Jh. ein Glockenstuhl, gebaut aus einer seltenen Holzsorte, dem goldfarbenen massiven Bilinga. Das Helmdach schützt eine Glocke, die 1617 von Henricus Meurs gegossen wurde.

Teerns (mit dem Nachbardorf Hempens zusammen etwa 220 Einwohner) ist ein Dorf, das durch die Geschichte Unrecht bekommen hat. Ursprünglich zählte es als Viertel zu Goutum, aber als es ein eigenes Kirchengebäude erhielt, wurde Teerns selbstständiges Dorf. Nachdem Kirchenabriss blieben Friedhof und Glockenstuhl übrig, aber auch das gibt es heute nicht mehr. Im Osten des kleinen Teerns ist in der Nähe des Kanals Nauwe Greuns ein Viertel entstanden, das immer noch den Namen des alten Dorfes trägt. Dieses Teerns ist eine Viertel mit einem Bauernhof und einer Anzahl Häusern entlang des Hempenserdyk und einige Häusern und einem Schuppen an der Nauwe Geurns.

In Teerns gibt es zudem eine Drehbrücke aus Stahl, die beide Teile des Dorfes verbindet. In einer Quelle aus dem Jahr 1463 wurde schon eine „Ochsenbrücke“ erwähnt; später, 1584, ist die Rede von einer hölzernen Drehbrücke, noch später von einer kleinen Fähre für die Überfahrt. Der Transport übers Wasser war damals von großer Bedeutung. Der Kanal Nauwe Greuns bildete die Verbindung von Hempens und Teerns mit Leeuwarden; es war sogar die wichtigste Verbindung von Leeuwarden aus in Richtung Süden.

Heute liegt an der Stelle eine 1890/91 erbaute stählerne Drehbrücke, symmetrisch ausbalanciert auf einem runden Pfeiler. Auf der Seite von Teerns liegt ein festes Brückenteil. Der Drehsteiger liegt auf der anderen Seite der Brücke. Per Hand ist von hier aus die Brücke zu öffnen und zu schließen. Das Hempensermeer wurde 1784/85 trocken gepumpt. Der Polder wurde nicht mehr unter Wasser gesetzt; allerdings ist nördlich davon ein neuer See entstanden: die Teernserwielen.

Slappeterp, Slappeterp 3: hervormde kerk Uit vrees voor een te grote toeloop, werd geen ruchtbaarheid gegeven aan de inwijding van dit kerkje op 27 februari 1927. Bijna eenzaam verheft het zich op het terpje als een markeringsteken in het vlakke land. Variërend op de streekeigen bouwtrant ontwierp H.H. Kramer een eenvoudig kerkje met pseudotransept en een zadeldaktoren. Met de traditionele bouwwijze zal de aannemer L. Breuker uit Menaldum weinig problemen hebben gehad. De wijzerplaten aan de toren bestaan uit keramische tableaux. Ook elders in de kerk is keramiek toegepast, mogelijk van de hand van W.C. Brouwer.

De kerk staat fraai op het terprestant van het schilderachtige dorp Oostrum. De zware, maar niet hoge zadeldaktoren dateert al van de 13de eeuw. De toren is eenmaal gering versneden en heeft kleine venstersleuven, kleine rondbogige galmgaten en pinakels op de geveltoppen. Het schip, opgetrokken van rode, hergebruikte baksteen, is zes traveeën diep en de muren worden geleed door, deels bij de restauratie van 1974 herstelde, eenmaal versneden steunberen. Aan de zuidzijde staat de ingang onder een segmentboog in een spitsboognis; de overige traveeën zijn door brede spitsboogvensters geopend. De noordelijke muur is blind gebleven totdat in de westelijke travee in 1823 ook zo’n venster werd ingebroken. Aan de borstwering daaronder is te zien dat hier waarschijnlijk een ingang heeft gezeten. Deze noordelijke muur vertelt meer naar het oosten, ook dat er een aanbouw heeft gezeten, getuige de hoge, brede spitsboog in het metselwerk. Op het zuidelijke dakschild liggen holle en bolle pannen, gewoonlijk aangeduid als ‘monniken en nonnen’. En op de naald van het dak staat een windvaan in de vorm van een zeilscheepje. Inwendig is de torenruimte toegankelijk door een wijde, geprofileerde rondboog. De begane grond is gedekt met een fraai kruisribgewelf. Het schip en koor hebben een houten tongewelf met trekbalken. Op de noordwand zijn tijdens genoemde restauratie 16de-eeuwse schilderingen aangetroffen met ongebruikelijke voorstellingen: drie grote en twee kleine kerken en een toren, alle van een rijzig, gotisch karakter. Naast de preekstoel is bovendien een soldaatje te ontwaren. Een onduidelijk opschrift met het jaartal 1582 geeft waarschijnlijk de datering. Op deze noordwand hangt een viertal ruitvormige rouwborden uit 1645 voor leden van de familie Eelcama. Ze hangen boven de zogeheten Mellemabank met wapens in het rugschot. De preekstoel uit 1768, toen de psalmborden ook werden gemaakt, staat in de koorsluiting en bezit op de kuippanelen gesneden loofwerk en personificaties van Geloof, Hoop en Liefde, gesneden door Dirk Embderveld. Het orgel is afkomstig uit Heiligerlee en is hier in 1963 geplaatst. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Elahuizen (330 Einwohner) ist eins der vier Dörfer von Noordwolde (mit dem ursprünglichen Namen Hemelumer Olderphaert en Noordwolde). Ein tiefer gelegenes Gebiet, das seit der Eindeichung 1835 auch für die Torfgewinnung genutzt wurde. Der alte Groote Noordwolder Veenpolder gehört seit 1984 zur Gemeinde Gasterlan-Sleat. Das Straßendorf Elahuizen besteht eigentlich aus dem früheren selbstständigen Dorf Nijega und dem ehemals eher kaum besiedelten Dorf Elahuizen.

Beide Dörfer besaßen ehemals eine Kirche; die von Elahuizen wurde bereits vor 1800 abgerissen, nachdem bereits vorher einmal wegen des anrückenden Wassers des Sees Fluessen umgesetzt worden war. Das Wohngebiet an dieser Stelle heißt immer noch wie früher: Het Oude Kerkhof. Allerdings gibt es auch den Glockenstuhl nicht mehr, der hier noch im 19. Jh. stand; die Flutkatastrophe von 1825 hat viele alte Bebauung vernichtet. Die Molkerei wurde zwischen beiden Dörfern in einem Viertel errichtet, wo heute viele Einrichtungen für den Wassersport-Tourismus zu finden sind. Ferienwohnungen bestimmen das Bild im Hafenbereich gegenüber dem Bauernhof ‚Marsicht’; entlang der Fahrroute Fluessen befinden sich noch viele beeindruckende Bauernhöfe. Die Dorfkirche steht im früheren Nijega, eine freundliche kleine Saalkirche aus dem Jahr 1865 mit neoklassizistischem Eingangsportal, darüber ein eleganter kleiner Holzturm mit Glocke aus dem Jahr 1320; die Bürgerhäuser der sich anschließenden Dorfstraße stammen aus der Zeit der Jahrhundertwende (1900).

Ter Idzard (321 Einwohner) ist ein lang gestrecktes Straßendorf, das im Mittelalter in der Region Weststellingwerf dort entstanden ist, wo Tsjonger im Norden und Linde im Süden am dichtesten nebeneinander fließen. In diesem Gebiet mit verstreut liegenden Häusern konzentriert sich die Bebauung in der Mitte, De Bult. Das Dorfhaus und einige Betriebe gehören dazu.

Das Landhaus Idzerdastins wird fürs 18. Jh. als existent vermeldet, Mitte des 19. Jh. aber schon nicht mehr. Im Tegenwordige Staat van Friesland heißt es 1788, dass das Dorf seinen Namen zweifellos der Familie der Idzerdas zu verdanken hätte. Seit 1100 muss es hier sch on ein Dorf gegeben haben. In einem Kirchenbrief von 1309 ist die Rede von „Ydzerde“, ein Dorf, das sich gegen den Bischof von Utrecht gewandt hatte.

Die Kirche datiert aus dem Jahr 1500 und ist dem Bischof Bonifatius geweiht; es muss auch früher hier eine ältere gegeben haben. Die Kirche blieb lange Zeit ohne Turm; erst 1903 kam das Giebeltürmchen auf der Westseite der Kirche hinzu. Gedenktafeln aus Sandstein in Renaissance-Varianten (1531, 1603 und 1620) erinnern an die Familie Idzerda.

Terherne, Buorren 35: doopsgezinde kerk Met hooggestemde verwachting over een toename van het aantal lidmaten werd aan de architect A. Breunissen Troost, die tevens directeur was van de gasfabriek te Sneek, de opdracht gegeven om een nieuwe doopsgezinde vermaning met bijbehorende kosterswoning te ontwerpen. De kerk werd in 1864-1865 gebouwd in een eclectische trant, waarin door de toepassing van de Tudorbogen invloed van de Engelse gotiek valt te ontdekken. De doopsgezinde voorganger H.G. Dornseiffer liet, ten behoeve van de vele schipperlidmaten, onder de kerk een kelder aanbrengen waarin zij hun aardappelen konden opslaan zolang zij onderweg waren. Ter ere van zijn inspanning voor het onderwijs aan schipperskinderen is in 1922 een monumentje voor hem opgericht, dat te vinden is op het gazon buiten het hekwerk van de kerk.

Deze belangwekkende kerk is ondanks wijzigingen en een reconstruerende restauratie in 1921 een goed voorbeeld van rijke romaanse bouwkunst. De kerk is in het begin van de 12de eeuw van tufsteen gebouwd. Zij vertoont in de gevels twee zones. De onderste bestaat steeds uit twee rondbogige spaarvelden tussen lisenen. Daarboven bevindt zich een doorlopend verdiept register onder een rondboogfries. Daarin zijn aan de noordzijde volgens gevonden sporen bij de restauratie de kleine rondboogvensters hersteld. Ook de westelijke gevel vertoont deze fraaie geleding. In de noordmuur is de gotische, met rode baksteen gedichte ingang in een spitsboognis gehandhaafd. In de zuidmuur zijn de grote gotische, rondbogige vensters gehandhaafd, maar in het tufstenen sierwerk zitten ook nog een romaans venster en de gotische ingang. De kerk is in de 14de eeuw met een rechtgesloten koor verlengd, zuidelijk van baksteen, noordelijk met hergebruikte tufsteen. Daarin staan grote vensters. De sluitmuur van het koor is in 1599 vervangen. Ook hierin staan grote rondboogvensters. De romaanse toren is in het midden van de 13de eeuw van baksteen met een tufstenen bekleding gebouwd. De tufstenen spits is in 1888 door een bakstenen tentdak vervangen. De toren heeft inwendig herinneringen aan gewelven en een houten blok voor gevangenen. Het interieur wordt gedekt door een in 1921 aangebracht tongewelf, waarop J. Por decoratieve art déco schilderingen aanbracht (zie ook Aduard). Het traditioneel aandoende meubilair en lambrisering zijn tijdens de restauratie geplaatst. De preekstoel met klankbord dateert wel uit de 17de eeuw; de kuip is versierd met gegroefde hoekzuilen en toogpanelen. De hier tegenoverstaande herenbank van de Haersma’s dateert nog uit de 17de eeuw. In de vensters zitten gebrandschilderde glazen die in 1717 zijn vervaardigd door Hendrick Busch, Douwe Feenstra en Pibe Harmens. Ze tonen wapens van bestuurscolleges en leden van het Haersma-geslacht. Deze familie liet ook het elftal rouwkassen in de kerk na. Ze domineren de kerkruimte sterk. Het orgel is in 1875 gebouwd door L. van Dam & Zn. en in 1922 uitgebreid door Bakker & Timmenga.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Elsloo (650 Einwohner) ist ein altes Straßendorf, das sich entlang des von Norden nach Süden ausgerichteten Binnenwegs entwickelt hat und des Buitenweg im Westen, wo auch mal die Straßenbahn der Region entlang führte. Der Name verweist auf Erlen-Wald. Das Gebiet zwischen den beiden Parallelstraßen blieb lange unbebaut.

Wo Binnen- und Buitenweg sich treffen, steht die Kirche, die 1913 an der Stelle der aus dem Jahr 1632 stammenden älteren Kirche errichtet wurde. Der eher kühle, sachliche Kirchenraum ist rechtwinklig abgeschlossen. Der Kirchenbau weist Elemente des Neuen Bauens auf. Der doppelte Glockenstuhl auf dem hinter der Kirche liegenden Friedhof trägt eine Glocke aus dem 15. Jh. und ein Exemplar aus dem Jahr 1953. Der bis dato unbebaute Raum wurde nach dem Zweiten Weltkrieg beiderseits des Eikenhorst durch Neubauten gefüllt. Die Viertel Tronde und Canada werden zum Dorf gerechnet.

Terband (300 Einwohner) macht als Straßendorf einen Teil der Dorfreihe aus, die von Westen nach Osten das alte Aengwirden im Nordsten von Heerenveen bildeten: Terband, Luinjeberd, Tjalleberd, Gersloot. Seit 1936 bilden sie im Übrigen mit Schoterland die Gemeinde Heerenveen. Terband liegt dem großen Heerenveen am nächsten; der Wohnungsbau im Norden von Heerenveen strahlt nicht von ungefähr eine eher dörfliche Atmosphäre aus.

Die Wohnungen in der Pastriestraat wurden 1918 bis 1920 nach den Plänen des Gemeindearchitekten aus Aengwirden, K. R. Post, gebaut. Auch das Gebiet, in dem während des 80-jährigen Krieges eine Verteidigungsschanze errichtet worden war, ist eigentlich ein Teil Terbands.

Mit dem Ende des Torfabstichs um 1850 begann die Kultivierung der Region. Früher gab es hier auch das Kloster Marienbosch. Die alte Katharina-Kirche gehörte zu den schönsten der Region. Architekt T. Romein aus Leeuwarden baute ihre Nachfolgerin um 1845, die so genannte Rotondekerk (weil sie bis 2000 am ehemaligen Kreisel lag. Sowohl alte Kapelle (1315) wie auch Kirchengebäude enthalten viele neoklassizistische Elemente, die auf dem geräumigen Friedhof sehr gut zur Geltung kommen.

Terwispel, De Streek 25: hervormde kerk 'Anno 1864 .. . is de oude kerk te dezer plaatse afgebroken en dit gebouw gesticht . . .', vermeldt de gedenksteen boven de westelijke toegangsdeur. Het werk werd uitgevoerd door de timmerlieden Van der Sluis, Posthuma en Egbert Roel Kuiper. Het ontwerp is in grote lijnen gebaseerd op de tradionele kerkarchitectuur. Op 11 december, exact een half jaar na de eerste steenlegging, werd de kerk ingewijd. De zaalkerk is vier traveeën diep, heeft een driezijdige koorsluiting en een vrijwel omsloten torenlichaam. De inrichting is contemporain en bestaat uit een bankenplan geschilderd in een houtimitatie en een zwart gebeitste preekstoel met versierd klankbord. Op de galerij staat een orgel uit 1885 van L. van Dam te Leeuwarden.

Het kerkhof van de kerk van Oudwoude is door een boomzoom van de doorgaande weg afgeschermd. De laatgotische kerk is in de 15de eeuw gebouwd van afbraakmateriaal van de voorgangster. Het zes traveeën diepe kerklichaam heeft met eenmaal versneden steunberen en grote spitsboogvensters het kenmerkende metrum van de gotiek. Aan de noordzijde staat in de westelijke travee een dichtgemetselde ingang onder een segmentboog in een spitsbogige nis. In de overigens blinde noordmuur staat in de vierde travee een ingekort spitsboogvenster. De driezijdige sluiting heeft grote spitsboogvensters, waarvan de middelste ook is ingekort. De zuidelijke muur laat de gotiek in volle omvang zien. De westelijke travee bevat de nog steeds gebruikte ingang. Deze is segmentvormig gesloten en staat in een rijk geprofileerde spitsbogige nis en in een door profielsteen rechthoekig omkaderde, gepleisterde nis. Wellicht is dit een niet te repareren herinnering aan de periode (1880-1965) dat de hele kerk was gepleisterd. De toren is in de periode 1689-’94 afgebroken en het afbraakmateriaal is voor 37 gulden en 10 stuivers verkocht. Toen is de volledig gesloten en vlakke westelijke gevel totstandgekomen. Omstreeks 1880 is achter de westelijke gevel een vrij gedrukte houten dakruiter met ingesnoerd spitsje op het dak geplaatst. Het interieur wordt gedekt door een vlak balkenplafond. Onder de vensters laat het muurwerk op onregelmatige plaatsen diepe spaarnissen zien. Tegen de noordwand geplaatste grote gebeeldhouwde rouwkassen beheersen de ruimte. Ze dateren uit de periode 1675 tot 1783 en gedenken, net als de twee ruitvormige rouwborden, leden van de families die op Fogelsanghstate in het nabijgelegen (kerkloze) Veenklooster resideerden. Op het kerkhof zijn dan ook grafkelders voor de families van Heemstra en Van Limburg Stirum. In de koorsluiting staat een eenvoudige (helaas grijs geschilderde) grote, overhuifde herenbank met Toscaanse zuilen. De eenvoudige preekstoel met klankbord en kussenpanelen op de kuip dateert uit de 18de eeuw. Het orgel is in 1856 gebouwd door L. van Dam en Zn. uit Leeuwarden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Engwier ist eine landwirtschaftliche Siedlung auf dem Polder de Weeren zwischen Wons und Makkum. Zwei kleine Hausterpen verraten die lange Geschichte des Fleckens, das durch einen Pfad und Brücke über der Melkvaart mit Wons verbunden war.

Im Mittelalter gab es in Engwier sogar eine Kirche. Der Ort hieß damals Abbingheweer. Nach der Reformation blieb es selbstständiges Dorf. 1868 stürzte der Turm der Kirche ein, 1882 wurde eine neue Kirche gebaut. Damals gab es nur einen Haushalt, der sich zur reformierten Kirche zählte. Schon 1902 wqurde diese Kirche wieder abgerissen. Übrig geblieben ist ein kleiner Friedhof.

Seit 1949 gehört Engwier zu Makkum; in diesem Jahr zählte die Ortschaft drei Viehbauern und einen Hühner-Landwirt.

Terherne mit seinen 800 Einwohnern gilt schon seit den 30er-Jahren des 20. Jh. als Touristenort. Alle Arten von Wassersport sind möglich. Jachthäfen, Bootsvermieter, entsprechende Werkstätten bilden das Dekor des Ortes.

Terherne gilt als auch als das niederländische Kameleondorf, benannt nach einer Kinderbuchserie von Hotze de Roos. In Terherne wurde der Schriftsteller und Erfinder der Abenteuer von Hielke und Sietse mit dem Silbernen Füller ausgezeichnet, weil die Kinder der Grundschule meinten, er müsse auch mal einen Literaturpreis bekommen. Herausgekommen ist danach eine Initiative für das Kameleondorf. De Roos hatte damals die Frage, ob die Abenteuer womöglich in Terherne stattgefunden hätten, mit „Ja“ beantwortet.

Seit 1997 gibt es in Terherne das Kameleondorf, ein Spielstadt für Kinder, die der Buchwelt von Schriftsteller Hotze de Roos nachempfunden ist.

Achlum, bij Ludingaweg 1: torentransformator Vanuit de onderstations ging de hoogspanningsstroom naar transformatorstations, waar de electriciteit werd teruggebracht naar laagspanning. De hoogspanningsstroom kwam via bovengrondse kabels binnen. Dientengevolge waren de transformatorstations aanvankelijk torenachtige bouwsels. Deze, de enige nog bestaande torentransformator in Friesland, dateert uit 1918. Het ontwerp kwam van de eigen tekenkamer van het Provinciaal Electriciteits Bedrijf.

In dit streekdorp staat de kerk op een verhoogd, niet al te ruim kerkhof, alsof het een terp is. Aan de straatzijde staat half verstopt onder een grote treurbeuk een fraai en in verhouding groot hek in neoclassicistische stijl dat in de bovenregel van het dubbele zwaaihek is gedateerd: Anno 1857. Het heeft penanten van gebundelde fasces met vierzijdige hellebaarden in top. Het front, de westelijke gevel van de kerk met de forse geveltoren, kwam in 1802 tot stand, maar het kerkschip met driezijdige koorsluiting is veel ouder. Het is een van de weinige kerken uit de wijde omgeving die gebouwd is van middeleeuwse moppen. Bij de restauratie in 2002 bleek dat de in 1877 aangebrachte beklamping met kleine steen los ging laten en dat zich hierachter zorgvuldig gemetseld ouder muurwerk bevond. Dit in het midden van de 17de eeuw geheel vlak – zonder steunberen of penanten – verwerkte muurwerk is weer in het zicht gebracht. Het vrij korte schip is regelmatig gemetseld van gemêleerd rode kloostermoppen en is aan de zuidzijde geopend met twee rondboogvensters. In de zuid- en noordoostelijke sluitmuur staan vensters van een kleiner formaat en in de noordelijke muur staan opnieuw twee rondboogvensters. Het front van de kerk is van een klein formaat steen opgetrokken. Het midden met een diep geplaatste ingang en daarboven een cirkelvormig venster springt even voor de boven het dak uitrijzende houten en met lood beklede toren uit. Deze bevat galmgaten en wordt door een ingesnoerde spits bekroond. Inwendig is bij de restauratie het houten tongewelf dat boven een schrootjesplafond zat weer tevoorschijn gehaald. Binnen het doophek met balusters en gedraaide knoppen staat tegen de oostelijke wand de preekstoel met klankbord, die uit 1802 dateert maar oudere onderdelen heeft. Er zitten gesneden festoenen op de kuippanelen. Op de westelijke galerij op gietijzeren zuilen en met een elegant gebogen balustrade staat het in 1880 door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel. Hierachter zit een curieuze zon in reliëf met een wijzerplaat die geen wijzers heeft.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Engwierum ist ein Terpdorf mit heute knapp mehr als 400 Einwohnern, entstanden im frühen Mittelalter, umgeben vom Wasser der Lauwerszee und des Dokkumer Grootdiep. Im Süden des Dorfes befinden sich Überreste des alten Seedceichs aus dem 12. Jh. Im Grootdiep wurde hier ein Wasserlauf begradigt.

Engwierum entwickelte sich auf der rechtwinkligen Terp mit entsprechenden Parzellen, die Kirche im westlichen Teil, die Bebauung entlang der Strasße von Dokum nach Dokkumernieuwezijlen (Dodingawei).

Die Terpkonstruktion ist stark in den Straßen Tsjerkebuorren und Buorren zu erkennen. Erst nach dem Zweiten Weltkrieg vergößerte sich das Dorf. Bei der kleinen Saalkirche ist man sich nicht ganz sicher, ob sie 1746 komplett erneuert worden ist. Der relativ kjleine Turm stammt schon aus dem 13. Jh., das Satteldach kam 1746 hinzu. Der Rundbogen-Eingang wurde aus Natursteinblöcken gebaut. Die Fenster sind eingefasst von heute eher seltenen Holzstäben. Die Glasmalereien mit den Wappen der Oranjes und der Provinz stammen aus der Werkstatt von Jurjen Staak (1746). Im Kircheninnern sehenswert: die barocke Kanzel.

Der im Westen liegende Schleusenkomplex Dokkumernieuwezijlen entstand 1729.

Terkaple (220 Einwohner) ist ein Kanaldorf, entstanden im Mittelalter. Es gehört zu den Dörfern in den Lege Wâlden, der lang gestreckten Wasserregion im Südosten des Sneeker Meers und dessen Teichen. Bis zum 19. Jh. kam man hierhin nur übers Wasser. Dies ist noch auf einer Karte aus dem Jahr 1849 zu sehen, wo der Weg von Jure nach Terhorne durch eine Übersetzstelle bei Herenzijl aufgezeichnet ist.

Kirche und Oenemastins sind seit jeher die Wahrzeichen des Ortes. Die Kirche wurde 1854 als Ersatz eines älteren Gebetshauses mit Gewölbemalereien errichtet. Der kleine Giebelturm der heutigen Kirche wird durch eine Kuppel gekrönt. Die Sarkophage der Familien Oenema und Rorda im Innern sind dekorative Särge im Renaissance-Stil von Pieter Dirxsz und Jacb Lous.

An der Stelle der früheren Oenemastins steht heute ein Bauernhof, bei dem noch der Wappenstein an die frühere prominente Familie des Ortes erinnert. In der Umgebung der Kirche und des Pastorats gibt es eine Reihe von Bauernhöfen. Etwas südlicher die Klappbrücke über die Heremavaart. Auch hier entstanden im 19. Jh. Arbeiter- und Bürgeransiedlungen. Der Weg in Richtung Akmarijk wurde ebenfalls bebaut. Markantes Gebäude: die alte Schule mit zwei Klassen.

Akkrum, Bij Ljouwerterdyk 26: mausoleum In de wandeltuin van Coopersburg stichtte de oprichter van het Tehuis voor Ouden van Dagen, Folkert Harmensz. Kuiper alias Frank Cooper, een mausoleum voor zijn vrouw Antoinetta Geraldina de Graaff (overleden 1878) en zichzelf (overleden 1904). In de medaillons boven de toegangsdeur zijn portretten van beiden afgebeeld. Twee vrouwen treuren bij de toegang; op de hoekpenanten staan putti en het dak wordt bekroond door een gedrapeerde urn. Het ontwerp en het beeldhouwwerk van dit bijzondere mausoleum uit 1906 in Sezessionstijl is van Johann Hinrich Schröder, Duitser van komaf en tijdelijk woonachtig in Leeuwarden, maar later gevestigd in Amsterdam.

Op de terp van Paesens is omstreeks 1200 de bakstenen kerk gebouwd. Een laat-romaans bouwwerk waar in later tijd verschillende keren een en ander aan is veranderd. Het schip is niet geheel rechthoekig. Aan de koorzijde is het iets smaller dan aan de westzijde. De iets inspringende koorsluiting is halfrond gesloten. In het muurwerk van rode kloostermoppen zijn niet veel sporen uit de romaanse periode te zien. In de noordelijke gevel staat in het midden een rondbogig spoor van een dichtgemetselde ingang en ook aan de zuidzijde is wat meer naar het westen zo’n spoor, maar dan spitsbogig, te zien. De twee boven elkaar staande rondboogvensters in het westelijke vak van de noordmuur lijken romaans, maar zijn zeker van later tijd. Verder zijn in deze muur merkwaardige rechthoekige, staande vensters ingebroken. In de westelijke partij die gelijk met de torenvernieuwing werd aangebouwd zit in de zuidgevel de met pilasters en kapitelen omlijste ingangspartij. Aan weerszijden staan rondboogvensters die niet uit de romaanse tijd zijn. Even verderop zit wel een duidelijk spoor van een dichtgemetseld romaans venster. De andere vensters zijn weer van later datum. In de iets inspringende halfronde koorsluiting staan aan de zijkanten kleine, licht spitsbogige vensters die wel origineel zullen zijn. De oude zadeldaktoren werd in 1792 vervangen door een westelijke partij met in het midden een risaliet ter ondersteuning van de geveltoren. Op een klein rond venster na is deze gevel gesloten. De houten geveltoren is bekleed met leien en heeft een ingesnoerde spits. Het interieur wordt gedekt door een tongewelf en daaronder staat meubilair dat in een lichte oker houtimitatie is geschilderd: lindehout. De preekstoel in de koorsluiting wordt geflankeerd door banken voor de kerkbestuurders. Aan het overigens eenvoudige 19de-eeuwse meubel hebben de kuip, het rugschot en het klankbord rijk bewerkte kroonlijsten gekregen. Het orgel is in 1908 overgenomen van de r.k. Sint-Laurenskerk in Haarlem. Het instrument is in 1758 gebouwd door J.Th. Gilman en heeft een kas in elegante rococostijl.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Exmorra ist als ehemaliges Terpdorf eingebunden in eine Landschaft, die aus Kanälen, Seen und Teichen bestand. Vom Fischfang scheint Exmorra gut gelebt zu haben. Das ist Vergangenheit, denn von den früheren Kanälen gibt es nur noch die Exmorravaart, ein kleine Verbindung zur Makkumervaart.

Das Dorf ist Teil der Aldfaers Erf Route. Hier können das Friesische Landwirtschaftsmuseum, die Dorfschule neben dem Krämerladen und die Jan Aukeshûske besichtigt werden.

Die alte Dorfkirche mit Satteldachturm wurde in der ersten Hälfte des 13. Jh. gebaut. Während der Restaurierungsphase 1963-1966 entdeckte man Spuren von romanischen Fenstern. Sie wurden in der Nordmauer installiert; westliches Mauerwerk und der Turm wurden nach der Zerstörung im Jahre 1836 erneuert.

Am bemerkenswertesten die Wohngegend im Norden des 350-Einwohner-Dorfes im Umfeld der reformierten Kirche mit den vielen einfachen Dorfhäusern, erbaut mit friesischen Drillingen, gelbe Steine.

Ternaard unweit des Wattenmeers ist mit mehr als 1400 Einwohnern eins der größeren Dörfer der Gemeinde Dongeradeel. Es ist ein Haufendorf, dessen Entstehung nicht hundertprozentig geklärt ist. Es gab im Mittelalter zwar Terpen, das waren aber wohl nur Wohnhügel für Häuser. Allerdings lag Ternaard, das es seit dem Jahr 800 gibt, an der Kreuzung wichtiger Straßen und Kanäle: im Süden die Ternaardervaart, die an Hantum vorbei als Hantumervaart bis Dokkum führt. Im Osten gibt es Kanäle Richtung Nes und Wierum.

Ternaard ist zum ersten Mal um 800 als Tununfurt erwähnt, ein Name der wahrscheinlich auf die Göttin Donner oder Odin aus der nordischen Mythologie. Später haben am Rand von Ternaard adelige Gutshäuser gestanden: im Osten das bescheidene Aylvastate, im Süden das monumentale Herweystate. Beide wurden zwischenzeitlich abgerissen; auf dem Grundstück von Herweystate entstand 1901 der Bahnhof der lokalen Bahn.

Die große gotische Kirche datiert aus der ersten Hälfte des 16. Jh., der Turm kam 1871 in dem für die damalige Zeit typischen eklektischen Baustil hinzu. Sie hat einen fünfseitigen Chorabschluss und Spitzbogenfenster. Das gut erhaltene Interieur stammt größtenteils aus dem 17. Jh.: Vertäfelung, Kanzel und Herrenbänke der Familie Aylva sowie einem Nebenaltar und den dazugehörigen Bänken. Die einfache Kirche der Wiedertäufer mit kleinem Giebelturm ist aus dem Jahr 1850; sie fungiert nicht mehr als Kirche, wurde 2007 verkauft. Die Wiedertäufer-Gemeinde Ternaard gehört jetzt zu Holwerd-Blija. Die Kirche der Streng Reformierten wurde 1921 gebaut und stammt aus dem Architekturbüro von Ane Nauta, der in dieser Region sehr aktiv war.

Schräg gegenüber dieser Kirche baute man 1865/6 das Rathaus der Gemeinde Westdongeradeel. Ein Gebäude von einfacher Würde mit einer vor dem Souterrain gebauter Treppe zum Eingangsportal. Das Haus im Westen der Kirche besitzt einen Giebelstein mit dem Plan und Profil einer Festungsstadt, möglicherweise handelt es sich um Rijssel (Lille).

Aldeboarn, Warniahúzen 4: slak-boerderij Nieuw in de boerderijbouw van de jaren dertig was het type `slak`. Deze boerderij, gebouwd in 1938, is er een voorbeeld van. Naast het hoofdgebouw bevindt zich een grote bijschuur. Het complex is gebouwd in de trant van de interbellum-architectuur.

Kerk en toren, in de middeleeuwen gewijd aan Johannes de Doper zijn als vroeg-gotisch ensemble in de 13de eeuw op een terpachtig kerkhof totstandgekomen. Bij de ingang van het kerkhof staat een gietijzeren hek met de vermaning ‘Gedenk te sterven’, geflankeerd door penanten met doodssymboliek: een schedel met knekels, een gevleugelde zandloper, gekruiste seizen, de slang die zichzelf in de staart bijt en gekruiste neerwaarts gerichte fakkels. De kloeke toren is een baken voor de wijde omgeving. De kerk is van gele kloostermoppen gebouwd, de toren van rode. De noordmuur van het schip met vier rondboog-vensters laat dit bouwmateriaal nog in grote mate zien, al zitten boven in de muur wel reparaties met kleine gele steen. De zuidelijke muur is sterker gerepareerd; de muurdammen tussen de vier rondboogvensters zijn nog velden moppen blijven zitten, maar verder is vrij veel kleine gele steen te zien. Aan de westzijde staat de ingang, een dubbele deur in een rechthoekig kozijn, waarboven een klein rondboogvenster zit. Naast de deur is een zonnewijzer aangebracht. Het vijfzijdig gesloten koor heeft flinke rondboog-vensters en op de hoeken staan eenmaal versneden steunberen. De zware zadeldaktoren heeft geen westingang, maar aan die zijde is een spitsboogvenster achter de dagkanten met contrastrijke gele steentjes tot een nis dichtgemetseld. Ongeveer in het midden is wel weer een klein spitsboogvenster aangebracht en hoger staat nog zo’n venster zelfstandig in deze gevel. De toren bezit nog een paar openingen en op de zuidwestelijke hoek zijn tussen de rode baksteen op zeker vier plaatsen nauwelijks opvallende platen roze Bremer zandsteen verwerkt. West en oost hebben twee en noord en zuid drie rondbogige galmgaten. Er hangt een luidklok die in 1402 door Hermanus is gegoten. Het inwendige van de zaalkerk wordt gedekt door een houten tongewelf met trekstangen. De niet zeer oude preekstoel met klankbord heeft gewelfde hoekpilasters op de kuip die door een kandelabervormige voet wordt gedragen. Het orgel op de westgalerij is in 1907 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ezumazijl ist eine Ortschaft, die eigentlich zum Dorf Anjum gehört. An der Schleuse und dem Schöpfwerk ist allerdings eine Ortschaft mit selbstständigem Charakter: einem großen Bauernhof und einzelnen Häusern. Die Stau- und Abfluss-Schleuse wurde 1671/72 anbgelegt, um Wasser vom Zuider Ee in die damalige (noch nicht abgeschlossene) Lauwerszee zu spülen. Mit Beginn der Eindeichung im 11. Jh. gab es hier in der Mündung der Zuider Ee.

Der Name Ezumzijl taucht zum ersten Mal zu Beginn des 15. Jh. auf. 1745 wurde die Schleuse renoviert, 1931 komplett erneuert. Letztere Arbeiten standen unter der Leitung von Polderaufseher W.D. Booijenga vom Wasserwirtschaftsamt Oost- und Westdongeradeel. Darüber hinaus wurde auch das Schöpfwerk gebaut, während die Klappbrücke aus dem Jahr 1901 stammt.

Obwohl Lauwerszee 1969 zum Süßwasser-Lauwersmeer wurde, hatte die Schleuse von Ezumazijl nicht ausgedient. 1992 wurden sogar noch mal die Schleusentüren erneuert. Das elektrische Schöpfwerk ‘Dongerdielen’ ist ein mit gelbem Backstein gebautes Werk; an der Südseite befindet sich der Name in Jugendstil-Buchstaben. Es wird angestellt, wenn der Wasserstand nicht im tolerierbaren Bereich ist; 1979 wurde dieser Vorgang automatisiert.

Teroele mit nicht mehr als 20 Einwohnern liegt am östlichen Ufer des Koevordermeers, seit Menschengedenken das kleinste Dorf der Region. Auf einer der ältesten Karten (1718) besteht aus einigen Bauernhöfen mit einer Kirche. Die Bauernhöfe waren hauptsächlich übers Wasser erreichbar. Auf dem heutigen Friedhof stand bis zum 18. Jh. noch eine Kirche.

Der Glockenstuhl, wahrscheinlich gab es schon um 1600 hier einen, trägt eine Glocke, die 1621 von Burgerhuys gegossen wurde. Die Glockenstuhl-Konstruktion wurde mehrere verändert und ausgebessert, unter anderen 1723, zuletzt 1974. Der ursprüngliche Name des Dorfes lautete Ter Welle, nach dem in der Nähe gelegenen Flüsschen Welle. Aus dem Ortsnamen wurde später das heutige Teroele. Der Familienname der Troelstras bezog sich darauf – ohne dass der Sozialistenchef Pieter Jelles Troelstra (1860-1930) aus Leeuwarden eine besondere Beziehung zu dem Dorf der Gemeinde Scharsterland gehabt hätte.

Aldtsjerk, Marwei: verenigingsgebouw 'De Vereniging de IJsclub Oudkerk' gaf in 1925 opdracht aan H.H. van der Meulen uit Aldtsjerk een verenigingslokaal te bouwen. De bakstenen ijstent ligt in het Aldtsjerkstermar en is alleen per boot of op de schaats bereikbaar.

Er is met de 13de-eeuwse Gertrudiskerk nogal merkwaardig omgesprongen en toch heeft zij nog een middeleeuws karakter. Mogelijk dateert zij al uit de 12de eeuw en is zij omstreeks 1300 verbouwd. De kerk is opgetrokken in een levendige mengeling van gele en rode kloostermoppen. De noordmuur laat aan de westzijde een dichtgemetselde ingang zien van een afgeplatte korfboog met afwisselende rode en gele koppen die weer omvat is door een spitsboog. Schuin daarboven staat ter verlichting van de orgelgalerij een radvenster. In de zuidelijke muur heeft tegenover de vroegere noordingang een tweede ingang gestaan. Ook deze is gedrukt korfbogig, maar hier zit een rondboog boven. Ten westen van dit spoor staat een nog veel jongere ingangsrest. Het is een diepe segmentvormige nis met een tweelichtsvenster voor de voorkerk. Aan het bruinrode baksteenmateriaal te oordelen is deze ingreep van 1865. Toen is de kerk namelijk ingrijpend verbouwd en zijn in beide muren grote rondboogvensters gebroken met úitstekende dagkanten en ijzeren roeden. In 1902 is de toren grotendeels gesloopt en de westgevel deels vernieuwd. Het restant toren risaleert uit de voorgevel en kreeg een ingang en een paar vensters waarvan de klimmende rondboogvensters in de top goed passen. Achter de geveltop is de houten geveltoren geplaatst met een gewelfd dak en een kleine, achtzijdige lantaarn met een spits. Deze toren is sinds een eeuw karakteristiek voor Peins geworden. In de zuidelijke gevelvleugel naast de toren is nog een spoor te zien van een klein spitsbogig venster. De driezijdige koorsluiting is geheel gesloten en aan die zijde is te zien dat het om een opmerkelijk brede kerk gaat. Deze brede kerkzaal wordt gedekt door een houten tongewelf. In de koorsluiting is, vermoedelijk in 1865, het liturgisch centrum in één programma aangepakt met doophek, preekstoel met klankbord en de banken van de kerkbestuurders. Het orgel op de westgalerij is in 1867 gebouwd door L. van Dam & Zn. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Veenwouden (3700 Einwohner) ist ein Haufendorf im Dreieck Dokkum, Leeuwarden und Drachten. Zwei Niederlassungen aus dem 14. Jh. sind die Vorläufer des Ortes: Sint-Johanneswâld und das eineinhalb Kilometer südwestlich gelegene Eslawâld, das um 1500 mit Sint-Johanneswald zu Veenwouden vereinigt wurde.

Das Zisterzienser-Kloster Klaarkamp hatte hier einen Stützpunkt für die Torfgewinnung. Durch Veenwoudstervaart, Schiersloot und Galgesloot gab es eine fast zehn Kilometer lange Wasserverbindung zwischen Veenwouden und dem Kloster.

Sint-Johanneswâld bildete den Ausgangspunkt für die Entwicklung von Veenwouden. Einen Schub für die Entwicklung bedeutete der Bau der Eisenbahnstrecke von Leeuwarden nach Groningen (1866); 1880 gab es eine Straßenbahnverbindung mit Dokkum. Pendler und Rentier ließen sich in Veenwouden nieder. Große Gärten und vornehme Häuser finden sich heute noch am Stinsweg.

Das Landhaus Schierstins (1100) wurde viele Male umgebaut. Er ist heute noch eine der einzige verbliebene Steinwurm einer Verteidigungsanlage in Friesland. Gegenüber der Schierstins, heute Ausstellungsraum und Konzertraum, steht die Villa Huize Patrimonium, das der Amsterdamer Aristokrat, Bankier und Mäzen Pieter de Clerq durch den Architekten Hendrik Kramer bauen ließ. De Clerq hatte in Friesland viel Grundbesitz erworben; die Neo-Renaissance-Villa lässt viel vom Reichtum des Auftraggebers aus dem 19.Jh. erahnen.

Im Süden der Bahnlinie wurde Ende des 19. Jh. eine Molkerei errichtet; sie wurde abgebaut und im Arnhemer Freiluftmuseum wieder aufgebaut. Nur die alte Direktorenwohnung El Dorado (1874) steht noch am Zuiderweg, in der Nähe der Wiedertäuferkirche (1865)

Bekanntester Einwohner Veenwoudens war der niederländische Schriftsteller Theun de Vries (1907-2005). Seine bekanntesten Werke gibt es auch in deutscher Sprache: Das Mädchen mit den roten Haaren (auch verfilmt), Baruch de Spinoza, Die Kardinalsmotette sowie Rembrandt.

Tersoal zählt 350 Einwohner; es gehört als Dorf zu den Lege Geaen, den tiefer gelegenen Regionen, im Südosten der früheren Middelzee. Tersoale wurde bereits 1333 erwähnt, als in „Zole“ ein neuer Altar der Vituskirche eingeweiht wurde. Der malerische Kern mit kleinen Kanälen und schier unendlich vielen Brücken, der Tersoal auch den Titel Klein Venedig eingebracht hatte, wird gebildet durch die Sint-Vituskirche im Süden der Durchgangsstraße.

Die Kirche aus dem Jahr 1838 ist deutlich kleiner als die vorherige, geweiht dem heiligen Vitus. Der kleinere Neubau im 19. Jh. war eine Reaktion auf die geringer werdende Bewohnerzahl des Dorfes. Der Sneeker Architekt Pieter Rollema hat die Pläne dazu gemacht. Der höhere Turm und das kleinere Kirchenschiff lässt die Kirche (acht Meter kürzer als das alte Gebäude) zur Hälfte wie eine Kapelle erscheinen. Charakteristisch die Spitzbogenfenster an den Seiten und im dreiseitigen Chor-Abschluss. Der Turm, in dem auch der Eingang zur Kirche untergebracht ist, stammt aus dem 14. Jh.

Sint Annaparochie, Oudebildtdijk 435: winkelhaakboerderij In de gemeente Het Bildt, in het noordwesten van de provincie, is de bebouwing langs de dijklichamen gelegen. De grote boerderijen bevinden zich in de regel aan de zuidkant van de dijk. Een boerderijtype dat karakteristiek is voor deze streek is de winkelhaak of hoekplaats, een variant van de kop-hals-romp. De winkelhaak is een type dat vooral vóór 1850 gangbaar was. Deze boerderij, de Fonteinplaats genaamd, is in 1854 verbouwd naar ontwerp van A.W. Boorsma.

De aan Sint-Nicolaas gewijde kerk is in 1810 vervangen door een nieuw gebouw dat mis-schien nog muurresten van de oude kerk bevat. De onderste zone van het muurwerk is in elk geval opgetrokken van hergebruikte gemêleerd rode bakstenen die hogerop zijn aangevuld met mangaanbruine bakstenen van kleiner formaat. De zaalkerk is symmetrisch van geleding. Aan de westzijde zit aan beide zijden een smalle rondbogige nis waarin voor de voorkerk twee kleine vensters staan, beneden een rondbogige en boven een cirkelvormige. Verder is het muurwerk aan weerszijden geopend met drie grote rondboogvensters tussen brede muurdammen. De driezijdige, door penanten op de hoeken gelede koorsluiting heeft twee ingekorte rondboogvensters. De laatgotische toren is wellicht de elegantste kerktoren van Friesland, het land van de stoere zadeldaktorens. Hij bestaat uit een romp van drie, licht verjongende en door zandstenen cordonlijsten gescheiden geledingen. De onderste geleding bevat de ingang in een geprofileerde spitsbogige nis, waarbij de boogtrommel een kleine nis in deze vorm bevat. De middelste, minst hoge geleding is aan alle zijden voorzien van een korte spitsboognis met vorktracering. In de volgende, derde geleding zitten openingen over de volle hoogte waarin gemetselde kruiskozijnen met boogtrommels met zandstenen traceringen zitten. Op deze romp volgt een opmerkelijke opbouw. Die is volgens een gedenksteen in roze Bremer zandsteen in 1537 toegevoegd. De van baksteen gemetselde lantaarn is achtzijdig met tweemaal versneden steunberen op de hoeken, beren die even onder de voet van de spits kantelen tot pinakels en bekroond worden door zandstenen kruisbloemen. Daartussen staan geprofileerde rondboogopeningen met omlijstingen in kielboogvorm. Hierop volgt de ingezwenkte spits. Inwendig laat het torenportaal zien ooit met een kruisribgewelf overdekt te zijn geweest. De kerk is gedekt met een houten tongewelf, voorzien van geschilderde ornamentranden van omstreeks 1910. Tegen de sluitmuur staan de eenvoudige preekstoel met klankbord, een trapje met balusters en op de kuip zien we toogpanelen. Op de westelijke, van balusters voorziene galerij staat het orgel dat waarschijnlijk het werk is van H. van der Molen uit Steenwijk.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Veenwoudsterwal (400 Einwohner) war ursprünglich eine Veen-Kolonie. Wiedertäufer aus Giethoorn in der Provinz Groningen ließen sich im Grenzgebiet der Gebiete von Dantumadeel und Tytsjerksteradiel nieder.

Die Gemeindegrenze verläuft immer noch inmitten des Kanals. Die charakteristische Bebauung (Arbeiterwohnungen mit kleinen Scheunen) ist heute immer noch zu erkennen. Darüber hinaus gibt es auch moderne Bauten und große Bauernhöfe. Wohnungen und Basuernhöfe urden und werden über kleine Brücken erreicht. Die Atmosphäre der Entstehungszeit und Blütezeit des Dorfes (19. Jh.) ist noch gut spürbar.

Ein markanter Ort ist das Café ‘’t Dûke-Lûk’, ursprünglich eine doppelte Arbeiterwohnung.

Bei Terwispel (heute 1000 Einwohner) wurden schon um 750 161 Silbermünzen gefunden, ein deutliches Zeichen dafür, dass hier bereits im frühen Mittelalter Handel getrieben wurde. Das Dorf kommt 1315 als Wispelia, 1336 als Westpalia und 1489 als Wyspola vor. Bis zum Ende des 18. Jh. lebten hier vor allem Bauern. Das änderte sich 1848 mit dem Bau der Nieuwe Vaart, der heutigen Turfroute. Die Arbeiten im und am tief gelegene Moorgebiet hatten ein großes Wachstum zur Folge. Wohnten um 1800 etwa 500 Menschen im Dorf an einer lang gestreckten Straße, waren es 1895 genau 2401.

Kolderveen und Spaltenbrêge waren die neuen Viertel, die in der Nähe der neuen Klappbrücke entstanden waren. Das Viertel Tijnje wurde später selbstständig. Die Reformierte Kirche steht dort, wo früher die alte Kirche das Dorfbild bestimmte. Die Saalkirche mit von drei Seiten umschlossenem Chor hat einen integrierten Kirchturm mit Spitzdach. Die Glocke im Turm stammt von Petrus Overney (1694).

Sint Annaparochie, Schuringaweg 63: strandhuis Op 1 maart 1899 werd de afbraak van het bestaande strandhuis en de wederopbouw van een nieuw pand met bijgebouw gegund aan H. Buwalda, timmerman te Sint Jacobiparochie. Het gebouw bevatte op de begane grond het woonhuis van de dijkwachter en op de verdieping een vergaderkamer voor het dijkbestuur van het zeewerend waterschap Bildtpollen. Dat verklaart ook de aanwezigheid van de buitengewoon forse, doorgemetselde kajuit. Oorspronkelijk werd deze getooid met een smeedijzeren balustrade.

De kerk is in de 13de eeuw in vroeg-gotische stijl gebouwd van gemêleerd gele kloostermoppen. Laag in de twee smalle muren van de vierzijdige koorsluiting staan kleine rondboogvensters en een hagioscoop die nog herinneren aan de romaanse tijd. Zuidelijk staat in deze sluiting een groot gotisch spitsboogvenster met bakstenen vorktracering dat waarschijnlijk pas in de 15de eeuw is aangebracht. In de zuidmuur staan twee lancetvensters en boven een met kleine rode baksteen dichtgemetselde ingang zit nog een klein spitsboogvenster. Tijdens de restauratie van 1952-’53 is het gotische karakter met romaanse aspecten aangezet. De noordelijke muur is gesloten; er zit wel een dichtgemetselde ingang. Bij de vierzijdige koorsluiting met eerst twee brede en dan twee smalle zijden is een originele oplossing gekozen voor de overgang naar een aantal even grote dakschilden. Onder de dakvoet zijn togen gemetseld die op penanten rusten, precies onder de hoekkepers van de dakschilden. Het valt op omdat deze constructie is uitgevoerd in rode baksteen van klein formaat, dat vanaf het midden van de 16de eeuw in gebruik was. In 1555 wordt het Hof van Friesland toestemming gevraagd land te verkopen ten behoeve van het leggen van leien op het dak waarbij ook nieuw kaphout nodig is. Kort daarna zal de kap zijn gewijzigd mét de merkwaardige steunconstructie. De westelijke gevel is vermoedelijk in de 18de eeuw vernieuwd. Deze muur van kleine gele baksteen bevat de diepe, rondbogige ingang, een rechthoekig venster ter verlichting van een vertrek en beitelingen in de geveltop. De houten geveltoren met ingesnoerde spits is ook in de 18de eeuw totstandgekomen. Inwendig bevestigen de betimmeringen van de voorruimten en het westelijke schotwerk binnen in de kerk dat deze partij in de 18de eeuw is vernieuwd. De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken, korbelen en muurstijlen. De eenvoudige preekstoel en het klankbord zijn niet door een rugschot met elkaar verbonden. De achtzijdige natuurstenen doopvont is modern. Het kerkmeubilair is eenvoudig en er hangen drie koperen lichtkronen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ferwert mit seinen heute fast 2000 Einwohnern ist ein strahlenförmig angelegtes Terpdorf, viele Jahrhunderte vor Beginn unserer Zeitrechnung entstanden. Im 11. Jh. wurde der Meeresdeich nördlich der Dörfer der Gemeinde Ferwerderadeel mit der Warft verbunden, sodass die Ferwerter Terp außerhalb des eingedeichten Gebietes blieb.

Die Ferwerder Vaart in Richtung Hegebeintum, die sich dann zum Ee schlängelt, verbindet Ferwert mit dem Wasserwegenetz. Der alte Dorfhafen Nijbuorren wurde 1950 zugeschüttet. Erst gegen des 19. Jh. wuchs das Dorf spürbar; die lokale Bahn mit einem kleinen Bahnhof (1900) hatte nicht wenig Anteil daran. Ferwerd war der bedeutendste Ort des Gemeindeverbundes.

Auch noble Familien mit den entsprechenden Herrensitzen (Juwsma, Meekma, Cammingha) kannte das Dorf. Das frühere Pastorat am durch Wohnungsbau umschlossenen Vrijhof diente von 1737 bis 1840 als Sitz der Gemeindeverwaltung. R. W. F. Stoett entwarf im selben Jahr das neue Verwaltungsgebäude, das nach einer Renovierung und Erweiterung im Jahre 1980 am Hogebeintumerweg immer noch Sitz der Gemeindeverwaltung ist.

Die Dorfkirche Sint-Martinus (15. Jh.) ist durch ein Portal aus dem 17. Jh. Zu erreichen. Die spätgotische mit großen Spitzbogenfenstern wurde aus gelbem und rotem Stein errichtet, hinter dem Turm aus dem 16. Jh. Im Innern fällt eine aus dem 17. Jh. Stammende Kanzel auf, einige Bänke der Dorf-Honoratioren und eine Mechelener Krone (16. Jh.); die Kirche wurde 2006/07 so renoviert, dass sie ihr ursprüngliches Aussehen wieder hat.

Gegenüber dem Rathaus wurde 1920 die Reformierte Kirche errichtet. Das frühere Benediktinerkloster Foswerd stand dort, wo heute ein mächtiger Bauernhof sich erhebt, erbaut zum Teil aus alten Klosterbausteinen.

Berühmte Bewohner des Ortes: Der Philosoph Gerard Heymans (1857-1930) gilt als Begründer der Psychologie in den Niederlanden. Der in Ferwert 1938 geborene Trinus Riemersma war als Lehrerausbilder tätig und gilt als einer der bedeutendsten friesischen Schriftsteller.

Tijne (1500 Einwohner, 16 Kilometer im Nordosten von Heerenveen gelegen, hat sich als Dorf auf dem Gebiet von Terwispel entwickelt. Das war im 19. Jh. 1915 wurde Tijnje selbstständiges Dorf. In Tijnje gab es bereits 1890 eine (Reformierte) Kirche, ein einfaches Gebäude, das inzwischen nicht mehr als Kirche genutzt wird, zu Terwispel gehört. Die Kirche der Streng Reformierten wurde 1921 am Rolbrêgedyk errichtet, vollständig aus Beton gebaut Zum Gebäude (ohne Turm) gehört auch ein Gemeindesaal. Auf dem Friedhof gibt es einen Glockenstuhl mit einer Glocke aus dem Jahr 1952.

Die Molkerei an Warrewei stammt aus dem Jahr 1915; zu ihr gehört auch eine Direktorenwohnung. Die alten Moorkanäle, die für den Aufschwung der Region im 19. Jh. sorgten, wurden zugeschüttet. Dadurch ging der frühere Moordorf-Charakter verloren. Bildergarten und Skulpturenpark sowie das erste niederländische Opelmuseum mit einer ansehnlichen Flotte von alten Modellen machen das Dorf auch für Touristen interessant. Bekanntester Bürger Tijnjes ist der im Dorf geborene und gestorbene Altkommunist Gerrit Roorda (1890-1977).

Appelscha, Bruggelaan 62: gelede boerderij Boerderijen van het type 'gelede bouw' zijn zeldzaam in de provincie. Deze in 1914 gebouwde modelboerderij is een vroeg voorbeeld. Ontwerper was architect O.M. Meek uit Donkerbroek, aannemer G. Hoekstra uit Appelscha. De plattegrond bestaat uit een L-vormig dwarsgeplaatst woonhuis, in de lengte daarachter de stal en haaks daarop een schuur. Het voorhuis is gebouwd in een stijl die verwant is aan de Art Nouveau.

De Sint-Victorkerk staat midden in het terpdorp in een schilderachtige omgeving. De gevarieerde bebouwing van de Grote Buren en vooral de bebouwing met een reeks in 1861 van gele steen gebouwde diaconiehuizen aan de noordzijde zijn de sfeermakers. De kerk is omstreeks 1500 gebouwd van gemêleerd gele moppen. In 1759 zijn de zuidmuur en de koorsluiting vernieuwd en kwamen er grote rondboogvensters in . De noordmuur is, op een rond venster ter verlichting van de orgelgalerij na, gesloten. Het onderste tufstenen deel van de zadeldaktoren zal uit de 12de eeuw dateren. Hij is in de 15de eeuw verhoogd en enkele malen gerepareerd. In de westgevel staat een geprofileerde ingang met een spitsboogvenster. De ingang in de zuidmuur is een rondbogige poort met pilasters, een kroonlijst en een rijk gevormd kuifstuk met de mededeling van de vernieuwing van de kerk in 1759 en zes (blindgekapte) wapens tussen rocailles. De vernieuwing is in de kerk nogmaals herdacht op een met wapens en enig decoratiewerk geschilderd paneel. Twee tekstborden vermelden het verven en versieren in 1844 en in 1898. Aan de buitenkant vinden we bij de regenwaterbak in de koorsluiting een grote gedenksteen voor de stichting van deze nutsvoorziening in 1842. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Het koor is verhoogd en bevloerd met estrikken. Er liggen enkele grafzerken waaronder een 15de-eeuwse zerk van roze zandsteen. Aan de noordzijde staan enkele rijen vaste banken en een fragment van het koorhek met balusters. Aan de zuidzijde staan losse stoelen. Tegen de zuidwand is de eenvoudige preekstoel met klankbord geplaatst. Twee overhuifde herenbanken, waarvan een met korintische zuilen, zijn onder de orgelgalerij geplaatst. Een kuifstuk met wapens hangt nu los tegen de noordwand. Het orgel is in 1878 vervaardigd door Friedrich Leichel uit Düsseldorf. Voor de balustrade staan twee beelden, personificaties van Geloof en Liefde en op de torens van het orgel staan drie figuren in dansende bewegingen die in hun charme op een orgel wel profaan aandoen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ferwoude (130 Einwohner) liegt nicht allzu weit vom früheren Zuiiderzeedeich. Der Kanal Djippert verbindet den kleinen Ort mit der Dijkvaart; im Osten ist die Klleine Vaart eine Wasserverbindung zum Indijk und den 1876/’79 trocken gelegten Teichen nördlich des Workumermeer. Aeltsjemeer und Fallingabuurstermeer wurden bereits 1644 leer gepumpt. Ferwoude hieß in der Vergangenheit “großes Dorf””, weil dort viele große Bauernhöfe standen. Die zum Teil drei Meter unterhalb des Meeresspiegels liegenden Ländereien waren ausschließlich für Viehzucht; nur im Viertel Doniaburen finden sich noch Spuren von Ackerbau.

Zwar macht sie rein äußerlich nicht den Eindruck, doch schätzen Experten das Alter der kleinen Dorfkirche auf mehr als 700 Jahre. 1762 soll die Kirche allerdings abgebaut worden sein; man verkaufte den Tuffstein an die Zementindustrie von Makkum. 1767 stand jedoch eine neue Kirche mit Spitzturm in Ferwoude. Das Kirchenchor ist von drei Seiten umschlossen, auf der Westseite steht ein kleiner hölzerner Turm; im Eingangsportal verweist die Zahl 1767 auf das Baujahr der neuen Kirche, die zum letzten Mal 1877 renoviert wurde. Die Familienbank der Van Velzens stammt aus dem 18. Jh.

Die Zimmermannswerkstatt aus dem Jahr 1845 gehört zur Aldfaers Erf route. Das Gebäude fällt durch einen so genannten Ausgussgiebel auf, die vor allem zwischen 1600 und 1750 in Mode waren. Ausgussgiebel stellen eine Zwischenform von Punkt- und Treppengiebel dar, gewissermaßen eine einfachere Variante vom Treppengiebel.

Tirns mit seinen knapp 200 Einwohnern ist ein Terpdorf an der Franekervaart; im Mittelpunkt des Dorfes die Klappbrücke über den Kanal. Es lag früher am Middelzee. Etwas südlicher vom heutigen Tirns stand von 1406 bis 1572 das Kloster Thabor, heute noch zu erkennen als hohe Terp mit einem Bauernhof. Das alte Augustiner-Kloster, das von einem Höfling aus Sneek begründet worden war und von einem Prior geleitet worden war, genoss großes Ansehen, weil hier einige Chronisten mit den Äbten Worp und Petrus als bekannteste arbeiteten und wertvolle Texte aus dem 16. Jh. schrieben. Die niederländischen Wasserpiraten, die Geusen verwüsteten das Kloster 1572. Die Mönche hatten auch dafür gesorgt, dass Deiche im Middelzee angelegt wurden.

An der Stelle der früheren Lambertuskirche errichtete man Ende des 17. Jh. die heutige kleine Kirche. Bekannt ist, dass der zwölfjährige Duco Gerroldus Martena van Burmania, Sohn der Familie, die auf dem benachbarten Epemastate in Ysbrechtum residierte, den ersten Stein dazu legte. Im 19. Jh. ergänzte man das Gebäude durch einen charmanten neoklassizistischen Dachreiter auf dem vorderen Giebel. Im Innern wirkt das hölzerne Gewölbe sehr einladend. Die Kanzel aus dem 17. Jh. trägt das Wappen der Burmanias. Taufbecken und Herrenbänke stammen aus derselben Zeit. Das Dörfchen Trins hatte sich schon früh dem ökumenischen Gedanken verschrieben; in der protestantischen Kirche sind zwei katholische Priester (19. Jh.) begraben.

Appelscha, Sanatoriumweg 1: röntgengebouw In de Staatsboswachterij van Appelscha verkreeg de 'Stichting Volkssanatorium' in 1922 een terrein van circa 70 hectare. Op het terrein verrees een nieuw en modern sanatorium ter bestrijding van toenmalige volksziekte nummer één: tuberculose. In 1925 werd het complex uitgebreid met een röntgenlaboratorium, ontworpen door architect M.O. Meek uit Donkerbroek. Door de toepassing van het röntgentoestel als hulpmiddel in de diagnostiek en door het chirurgisch ingrijpen konden ook ernstig zieke patiënten worden genezen. Het röntgengebouw is dank zij de situering in het verlengde van de toegangsweg tot het complex en de opvallende vormgeving een duidelijk markeringspunt. Het gebouw kreeg een torentje met een uurwerk en een echte luidklok, opdat de geïsoleerde bewoners van het sanatorium eens een echte torenklok konden horen slaan. Op de torenspits staat een windwijzer in de vorm van een bliksemschicht, een verwijzing naar de röntgenstraling.

Op de redelijk complete radiale terp van Raard staat de vrij kleine Johannes de Doperkerk met een kloeke toren. Vanuit het noorden, waar de terp diep is afgegraven, kan de hoogte van de terp het best worden beleefd. Het kerkschip van gemêleerd rode kloostermoppen dateert uit het begin van de 13de eeuw; het koor met driezijdige sluiting is iets ouder, van omstreeks 1200. In de zuidelijke muur staat een nogal seculiere ingang: een dubbele deur met bovenlicht in een rechthoekig kozijn. Ernaast is een dichtgemetselde, segmentvormig gedekte opening te zien. Aan deze zuidzijde wordt de kerkruimte verlicht door drie 18de-eeuwse rondboogvensters, waarvan de sluitingen tegen de goot uitkomen. Het muurwerk is in 1807 dan ook iets verlaagd. Op de overgang van schip en koor zit een restant van een penant. De driezijdige koorsluiting heeft op de hoeken gemetselde ronde colonnetten. Aan de zuidoostzijde is een groot spitsboogvenster dichtgemetseld, de oostzijde heeft een rondboogvenster in een spitsbogige dagkant. De noordmuur vertoont oudere sporen. In het koor staat een groot rondboogvenster met daarbij een spoor van een klein romaans venster. Na een penant dat de overgang naar het schip markeert, staat in de schipmuur een compleet romaans rondboogvenster dat achter de diepe dagkanten is dichtgezet. Dat geldt ook voor een rechthoekige hagioscoop daar vlakbij. Verder naar het westen zitten twee sporen van dichtgemetselde ingangen, de ene rondbogig, de andere met een segmentboog. De toren is in 1807 – de gedenksteen zit in de zuidgevel – gemetseld van kleine bruine baksteen. Hij heeft enkele rondbogige galmgaten voor een in 1523 door Wolter Schonenborch gegoten klok en een exemplaar dat Hans Falck in 1620 goot. De toren wordt bekroond door een ingesnoerde spits. Het inwendige is met een tongewelf gedekt en bezit een preekstoel uit het midden van de 17de eeuw met gegroefde pilasters op de hoeken en in de vloer liggen enkele 17deeeuwse grafzerken. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken en is in gebruik als museum van een kunstenares.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Finkum (100 Einwohner) liegt als Terpdorf im Flussgebiet der Boarn. In der Umgebung waren noch mehr Terpen, auf einer davon (am Lestdyk) liegt ein großer angestrichener Bauernhof. Nach Osten führte die fast sechs Kilometer lange Finkumervaart zum Dokkumer Ee. Finkum lag zudem in der Nähe alter Meeresdeiche: der Lage Hereweg (heute der Bredyk) und die Hege Hearewei.

Das Dorf besteht aus einer kleinen Anzahl von Vierteln, die entlang der Holdingawei gruppiert sind. Die Trasse der Noord Friesche Lokaal Spoorweg ist noch zu erkennen; Finkum erhielt 1900 eine Station der dritten Klasse, heute nicht mehr vorhanden.

Im Kirchenviertel steht die Sint-Vitus-Kirche, eine Backsteinkirche aus der ersten Hälfte des 13. Jh. Der Eingangsbereich der Kirche (spätgotisch) stammt wahrscheinlich aus dem 16. Jh. Der Turm ist 1515 verwüstet worden, als der Große Pier (Pier Donia) geldrische Soldaten verjagen wollte. Die Kirche wurde 1962-1964 komplett restauriert. In der Kirche befinden sich noch Grabsteine des 1640 ausgestorbenen Geschlechts der Holdingas. Diese Adeligen hatten 1580 die Macht übernommen, nachdem das Kloster Mariengaarde in Hallum den Einfluss auf das Dorf verloren hatte. Möglicherweise war Finkum in früheren Jahrhunderten als Außenstelle des Klosters entstanden.

Im Norden von Folsgare liegt die 30 Einwohner zählende Ortschaft Tjalhuizum (Fr.: Tsjalhuzum) mit 30 Einwhnern. Das im mittelalterliche Terpdorf verfügt noch über einen Kirchturm der 1823 abgerissenen Kirche; er wurde 1871 neu gebaut. Zwischen Folsgare und Tjalhuizum wurde Mitte der 50er-Jahre das Widerstandsdenkmal der Gemeinde Wymbritseradiel errichtet: ein Hahn in Kampfhaltung auf einem Sockel. Eine Gedenktafel erinnert an den Widerstand der Bewohner in der Zeit 1940 bis 1945.

Folsgare (350) entstand als Terpdorf im Mittelalter mit einem kleinen Kirchenviertel als lange Zeit einzigem Ausgangspunkt. Die im südlichen Teil gelegenen Bauernhöfe hatten eigentlich kaum Bindung zum Dorf. Mit der Folsgarer Opvaart gab es eine Wasserverbindung in Richtung Wymerts oder Bolswardervaart aauf der einen, mit der Geeuw zwischen Sneek und IJlst auf der anderen Seite; die Bauernhöfe hatten sogar eigene Wasserverbindungen zum Kanalnetz.

Früher gab es hier den Landsitz Walma. 1498 wurden hier Kirche und Kirchturm durch vom Fettkäufer Tjerk Walta angeheuerte Soldaten abgebrannt. Die mittelalterliche Kirche wurde 1875 durch die heutige Saalkirche ersetzt; der Turm mit Satteldach stammt möglicherweise noch aus dem 13. Jh. Die älteste Ansiedlung findet sich im Dorf am Tsjaerddyk. Rund um Folsgare findet man große Bauernhöfe.

Appelscha, Sanatoriumweg 1: röntgengebouw In de Staatsboswachterij van Appelscha verkreeg de 'Stichting Volkssanatorium' in 1922 een terrein van circa 70 hectare. Op het terrein verrees een nieuw en modern sanatorium ter bestrijding van toenmalige volksziekte nummer één: tuberculose. In 1925 werd het complex uitgebreid met een röntgenlaboratorium, ontworpen door architect M.O. Meek uit Donkerbroek. Door de toepassing van het röntgentoestel als hulpmiddel in de diagnostiek en door het chirurgisch ingrijpen konden ook ernstig zieke patiënten worden genezen. Het röntgengebouw is dank zij de situering in het verlengde van de toegangsweg tot het complex en de opvallende vormgeving een duidelijk markeringspunt. Het gebouw kreeg een torentje met een uurwerk en een echte luidklok, opdat de geïsoleerde bewoners van het sanatorium eens een echte torenklok konden horen slaan. Op de torenspits staat een windwijzer in de vorm van een bliksemschicht, een verwijzing naar de röntgenstraling.

De Alexanderkerk kwam op de uitloper van een zandrug van Rinsumageest tot stand. De bouw van de grotendeels van tufsteen opgetrokken romaanse kerk is in de 11de eeuw begonnen. Toen is het koor gebouwd, in de 12de eeuw gevolgd door de bouw van het schip met twee smalle zijbeuken en de gelijktijdige verhoging van het koor. Het halfrond gesloten koor was aanvankelijk iets hoger dan de reeks rondboognissen, afwisselend gekoppeld en enkel, met één klein rondboogvenster. De driebeukige kerk die werd toegevoegd bestond uit een schip met lichtbeuk, voorzien van rondboogvensters die iets groter waren dan die in het koor en twee vrij lage, aangekapte zijbeuken die mogelijk langs de koortravee doorliepen. Het schip en de beuken waren van elkaar gescheiden door zware, rechthoekige pijlers met lijstkapitelen die ronde scheibogen in fraaie sikkelvorm dragen. Van de dichtgezette doorgangen zijn in de huidige noordmuur vier traveeën tussen koor en toegangspoort zichtbaar. In de koortravee van het oudste gedeelte van het noordelijke muurwerk zitten drie hoge nissen. Bovenin staan twee kleine vensters waarvan het rechtse gaaf bewaard is gebleven. In dit muurwerk zijn bovendien een venstertriplet van rondbogen uit de 13de eeuw en een, later met rode baksteen dichtgezet, spitsboogvenster uit de 15de eeuw ingebroken. Beide muuropeningen waren waarschijnlijk hagioscopen, sacraments- of reliekvensters die van buiten zicht op het vereerde binnen boden. Naast deze vensters is in de muurdam tegen het schip een kleine rondbogige poort gemaakt die mogelijk de verbinding vormde naar het schip vanuit de langs deze gevel voortgezette zijbeuk. Onder het verhoogde koor bevindt zich een crypte, de enige in het noorden van Nederland. Deze met ribloze kruisgewelven gedekte crypte is klein en neemt alleen de ruimte in van de apsis en een klein stuk van de koortravee. Dat gedeelte is omwille van de ingegraven ruimte zes treden verhoogd. De vloer van de crypte ligt veel dieper dan de fundering van het koor en zij moet later zijn ingegraven. Er wordt aangenomen dat het pas in de 16de eeuw is gebeurd, maar dan is het wel uitgevoerd met oude materialen en in een voor die tijd ouderwetse stijl. De basementen en lijstkapitelen van de zes wandpilasters zijn van tufsteen. De twee vroeg 13de-eeuwse middenzuilen hebben schachten en dekstenen op de kapitelen van kalksinter, een soort ‘ketelsteen’, afkomstig uit een Romeinse waterleiding. De fraai gedecoreerde teerlingkapitelen zijn van Caensteen. Omstreeks 1525 is de kerk sterk vergroot door de vervanging van de zuidelijke zijbeuk door een nieuwe, laatgotische en aan de oostzijde rechtgesloten beuk. Deze beuk is iets breder en werd aan de westzijde een travee langer dan het oorspronkelijke schip. De smalle noordelijke zijbeuk is toen gesloopt en de scheibogenmuur met tufsteen gesloten. De nieuwe beuk, eigenlijk een tweede schip, is uitwendig opgetrokken van hergebruikte tufsteen aangevuld met baksteen, waarin ook latere reparaties zijn uitgevoerd. In de zuidmuur staat in het westen een spoor van een dichtgezette spitsbogige ingang met daarboven een ingekort spitsboogvenster met vorktraceringen. De andere grote vensters hebben later een indeling van hout gekregen. Onder een diepe nis in de sluitmuur is een zandstenen epitaaf aangebracht voor Siids Thiarda en diens vrouw (overleden 1545 en 1557), bewoners van de nabijgelegen Tjaardastate. Het is het vroegste epitaaf in Friesland in klassieke renaissancevormen. De uit de 13de eeuw daterende zadeldaktoren is, getuige de met rolwerk versierde gevelsteen, in 1610 belangrijk vernieuwd en er is toen ook een traptoren bij geplaatst. Inwendig zijn schip en zuidbeuk gescheiden door een colonnade van drie korte en zware bakstenen zuilen die vier spitsbogige scheibogen dragen. Daartussen overspannentwee houten tongewelven de ruimte. In de kerkvloer liggen gebeeldhouwde zerken, waaronder een laatgotische met evangelistensymbolen en een grote renaissancezerk met perspectivistische architectuur uit 1561. In de dooptuin tegen de zuidwand van de zuidbeuk staat de 19de-eeuwse preekstoel met klankbord. In deze beuk is tegen de oostelijke sluitgevel het door Bakker & Timmenga in 1892 gebouwde orgel op een galerij geplaatst.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Das Terpdorf Firdgum liegt im Nordosten von Tzummarum. Mit dem Nachbardorf bildet Firdgum fast eine Gemeinschaft. In Firdgum leben 100 Menschen. Firdgum ist ein kleiner Wall mit einer Reihe kleinerer Hausterpen, nur eineinhalb Kilometer vom Griene Dyk am Wattenmeer entfernt. Auf dem höher gelegenen benachbarten Land wird viel Ackerbau betrieben, aber auch Viehzucht.

Von der 1794 abgerissenen Kirche gibt es noch den Turm (13. Jh.) mit einer Glocke aus dem Jahr 1471. Als er restauriert wurde (1921) bekam er ein Dach analog zu einer alten Zeichnung ein neues Rundfries-Dach.

In Firdgum gab es drei Landhäuser: Camstra, Jelgersma und Klein Folta, an deren Stelle inzwischen Bauernhöfe entstanden sind. In einem von ihnen sind noch bedeutsame Überbleibsel der Camstrastate aus dem 16. Jh. zu finden. Das alte Gebäude war im 18. Jh. abgerissen worden. Keller und so genannte Opkamer im Vorhaus sind noch erhalten geblieben; die Scheune ist sehenswert; man erkennt noch Porträts von Kaiser Karl V. und die Jahreszahl 1561; die Scheune kann nicht viel jünger sein. Sie ist die älteste noch erhalten gebliebene Renaissance-Scheune in Friesland. Der Mauerkranz mit Wappenabbildungen der Schwartzenbergs und Herbelstadts, rechts des Geschlechts der Walta und Roorda. In Firdgum hielt von 1902 bis 1932 die Eisenbahn.

Das Museum Yeb Hettingaskoalle zeigt archäologische Funde der Region.

Tjalleberd mit etwa 800 Einwohnern ist ein Dorf, das zusammen mit Terband, Luinjeberd und Gersloot das alte Aengwirden bildete – bis 1936, als alle Dörfer zu Schoterland kamen, um die Gemeinde Heerenveen zu bilden. Tjalleberd war früher die bedeutendste Ortschaft der Region. Die Landschaft veränderte sich mit dem Torfabbau im 18. und 19. Jh.; viele Bauernhöfe blieben auf der Strecke. Erst die Kultivierung der morastigen Moorgebiete brachte wieder Arbeit und Struktur in die Region.

Die Dorfkirche von Tjalleberd muss es schon 1315 gegeben haben; 1626 wurde sie an gleicher Stelle durch eine neue ersetzt. 1742 weisen Urkunden aus, dass abermals neu gebaut wurde; der Gemeindevorsteher Martinus Bouricus hatte den Auftrag gegeben. 1825/6 wurde das Gotteshaus um ein quer stehendes Gebäude vergrößert. Im Giebelturm aus Holz läutet eine durch Petrus Overney 1670 gefertigte Glocke. Neben diesem Kirchengebäude gibt es in Tjalleberd noch eine kleine Kirche der Wiedertäufer, eine 1871 erbaute Saalkirche.

Von 1841 bis 1850 lebte Anthony Winkler Prins (1817-1908) als Prediger in Tjalleberd. Nach ihm ist die berühmte niederländische Enzyklopädie benannt. Mit Jannes van der Wal (1956-1996) lebte einer der besten niederländischen Damespieler (Weltrekordhalter im Simultan-Damespiel) in Tjalleberd.

Augsbuurt, Trekweg: vaste brug De Stroobosser Trekvaart, die de verbinding vormt tussen Dokkum en het Kolonelsdiep bij Stroobos, werd gegraven in de jaren 1651-1655. De 27 vaste bruggen over het vaarwater werden na 1880 geleidelijk vervangen door vrijwel identieke vaste balkbruggen. De vormgeving van de brug bij Augsbuurt uit 1907, met brugleuningen van profielijzer en gekruiste stangen, is typerend voor de periode rond de eeuwwisseling. Slechts een gering aantal heeft echter het oorspronkelijke karakter behouden.

De Nicolaaskerk vertoont zich op de deels afgegraven dorpsterp van de oudste zijde. Het van gemêleerd rode en gele steen gemetselde zuidelijke muurwerk en het koor laten zien dat de kerk in het midden van de 13de eeuw is gebouwd. Laag in dit door beren gesteunde muurwerk staan twee sporen van rondbogige ingangen, waarvan het oostelijke wel heel klein is. Hoog zijn ook nog twee dichtgemetselde rondboogvenstertjes te zien en drie fragmenten van een blokfries. Schip en koor zijn verhoogd aan het begin van de 16de eeuw toen de kap werd vernieuwd en het huidige houten tongewelf werd aangebracht. In de muur zijn later spitsboogvensters aangebracht. In de westelijke travee kwam een deur met bovenlicht met daarboven een cirkelvormig venster. In de koorsluiting staan een breed rondboogvenster, een met gele steen dichtgemetseld smal spitsboogvenster en een tweede deur met bovenlicht. Precies aan de oostzijde zit een duidelijk spoor van een dichtgezet rondboogvenster. De noordelijke muur met twee grote spitsbogige vensters is in de 19de eeuw vernieuwd in kleine gele baksteen. Op het dak liggen blauw geglazuurde Lucas IJsbrandszpannen, een windvaste pan met een vorm die leidekking suggereert. De noordmuur van de toren is gemetseld van gemêleerd gele baksteen en vertoont vrij laag een dichtgemetseld spitsboogvenstertje; het overige muurwerk van de toren is beklampt. De toren heeft een omgang en een achtzijdige, ingesnoerde spits. Tussen afgescheiden koor en orgelwand is de kerkzaal beperkt van ruimte. Het eenvoudige interieur heeft vooral dankzij de kleurstelling van schotwerk, lambrisering en meubilair in oker tonen en van trekbalken, korbelen, stijlen en gewelfribben in rode kleuren een grote intimiteit gekregen. Binnen het doophek met gedraaide balusters staat de preekstoel met klankbord, getordeerde trappaal en -balusters (met de datering 1711) en op de kuiphoeken zuiltjes in dezelfde vorm. De panelen hebben innemend snijwerk met voorstellingen van het Laatste Avondmaal en de vier evangelisten. Het orgel op de westgalerij is in 1862 gebouwd door L. van Dam & Zn. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.