Doarpen

It lytse terpdoarp Idaerd wie yn de Midsieuwen it haadplak fan de gritenij Idaarderadiel, mar it is letter troch hast alle oare Idaarderadielster doarpen oerfleugele. It wie mei de Kromme Sleat oer it Eagumer Djip, it farwetter tusken Ljouwert en Grou, ferbûn. It hie in dyk nei Reduzum, dy’t yn 1853 ferbettere waard ta in púndyk en it wie al nei de oarloch dat der in dykferbining nei Grou ta kaam. Doe‘t om 1960 hinne rykswei N32 fan Ljouwert nei It Hearrefean oanlein waard, wie it doarp foar in koarte tiid goed ûntsletten. Mar nei’t de N32 in autosneldyk wurden wie, siet Idaerd wer yn it isolemint.

Healwei de 19e ieu toant de gritenijkaart in agrarysk doarp, groepearre om de tsjerketerp hinne mei de pleatsen Groot en Klein Epema en Sijbema oan de eastkant en wat lytsere gebouwen noardlik fan de terp. Oan de dyk nei Reduzum ta leit Friesmastate. Oan1882 ta lei dit aadlike bûten yn it útstrekt park. Der is gjin spoar mear fan te finen. Oan de noardlike útfalswei stean pleatsen, boarger- en folkswenningen yn in rige.

Hjoeddei bestiet de kearn fan Idaerd út in diels ôfgroeven terp mei de tsjerke en toer, in lyts buorrentsje fan in pear pânen dêr tsjinoer en in griene romte oan de eastkant, wêromhinne inkele monumintale buorkerijen. De tsjerke datearret út 1774, de stichtingsstien meldt dat de fjouwerjierrige Cornelius Arent van Scheltinga op 4 july de earste stien lein hat. Trije jier letter soe dizze jongste soan fan de grytman datselde ek dwaan by de tsjerke fan Eagum. It is in ienfâldige sealtsjerke mei in trijekantige koarsluting. De wat útdjippe traveeën besitte ‘korf’-bôgige sletten finsters. De sealdaktoer is út de 15e ieu en hat oan de westkant in flakke geveltop mei in lûk. De eastlike, nei it doarp ta rjochte geveltop is toaid mei in trijetal nissen. Oan alle kanten sitte twa rûnbôgige galmgatten mar allinne oan de noardkant is in oerwurk oanbrocht. De tsjerke hat seis brânskildere ruten út de 16e ieu.

Skuzum leit súdlik fan Makkum op noch gjin kilometer fan de kust ôf. It lytse terpdoarp leit mids benammen greiden. By de eardere seedyk is noch wat ikkerbou, dêr’t eartiids lytsskalige bou fan ûnder mear jirpels en gladioalen in spesjaliteit wie. Om 1270 hinne komt it doarp foar it earst foar yn de boarnen as Ytsingahusum, in goed ieu letter is it: Idsingahusen. Sa binne der noch in pear farianten en kin der betizing ûntstean mei Jiskenhuzen yn Skarsterlân, it eardere Doniawerstal.

Ieuwenlang wie it doarp oer lân allinne fan de seedyk ôf te berikken, mar sûnt it droechlizzen fan de Makkumer Mar yn 1876-1879 yn it easten is Skuzum oer de Brekkerweg troch de polder mei Allingawier en it fierdere efterlân ferbûn.

De doarpsgerjochtichheid rikte destiids fier nei it noarden en de súdlike bebouwing fan Makkum om de Lytse Sylroede hinne hearde, kompleet mei grutte bedriuwen as in hout- en papiermûne, by Skuzum. De koarte doarpsfeart fiert nei de Lytse Sylroede en nei Makkum: foar it droechlizzen fan de Makkumer Mar fan grutte betsjutting foar it skipfeartferkear.

Om de tsjerke hinne is in buorren groeid dêr’t de pastorije in oandachtspunt foarmet. It is in karakteristike middengongwenning mei pilasters neist de yngongspartij en midden op it dak in kajút mei sierrântsjes. Fierder binne oan wjerskanten fan de doarpsstrjitte en inkele sydpaden wat wenningen, hokken en skuorren te finen. De rânen fan de doarpskom binne wer omseame troch buorkerijen, inkele mei in flinke omfang. In kop-hals-rompbuorkerij mei in ljocht stukadoare front is dêr it meast opfallende fan.

De tsjerke is it middelpunt fan Skuzum. Se is yn 1870 boud op it plak fan âldere foargongsters. De hjoeddeiske tsjerke hat op it westlike front in navenant kloeke houten toer mei in ynsnuorre, achtkantige spits. De sealtsjerke is oan de foarkant iepene mei in doar mei in healrûn boppeljocht, flankearre troch twa healrûne finsters. It tsjerkeskip hat grutte, rûnsletten finsters. Al mei al is it in sober, mar evenwichtich gehiel; in karaktertrek dy’t it doarp as gehiel past.

Jiskenhuzen is in komdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op sângrûnen dy’t wat heger leinen dan de omjouwing. Yn de 17e ieu stie yn dit doarp in rjochtshûs fan de gritenij. Op de kaart fan Doniawerstal yn de atlas fan Schotanus (1718) wie it as in ridlik konsintrearre groep huzen yntekene. Lykwols waard it yn it lêst fan de 18e ieu yn de Tegenwoordige Staat van Friesland meld as: “dit Dorpje is niet groot van omtrek, doch heeft by de Kerk eene maatige Binnenbuurt: er zyn maar zeven Boerenplaatsen, en veel land is tot bosch aangelegd.”

Doe waard der ek meld dat der in dyk rjochting Wâldsein lei, dy’t yn 1782 oanlein wie en dwers troch de Grutte Jiskenhúster Mar rûn. Alhiel yn it suden fan dy mar rieden al karren troch it wetter, mar de spoaren slieten sa út dat it needsaaklik wie om de rydwei oan te lizzen. Dat gedielte fan ‘e mar is yn ‘e tuskentiid ynpoldere. Ien en oar barde ek mei de Lytse Jiskenhúsrer Mar, dy’t noardwestlik fan it doarp lei. Sadwaande waard it doarp dêrnei troch de doarpsopfeart ferbûn mei de grutte mar.

De haadstrjitte, de Bramerstraat hat in sletten en tige fariearde bebouwing, dy’t gruttendiels út it lêst fan de 19e en de betide 20e ieu stammet. Oan de eastkant dêr‘t de Bramerstraat en de Troelstraweg – de dyk nei Teroele – by elkoar komme en dêr in gersplantsoen foarmje, stiet de ienfâldige grifformearde tsjerke. De sealtsjerke mei in rjochte koarsluting en in houten geveltoer mei ynsnuorre spits datearret út it lêst fan de 19e ieu. Mar de foarkant is yn de tweintiger jierren feroare. Njonken de tsjerke stiet de pastorije, in aardige filla dy ‘t diels bepleistere is, yn de fernijingsstyl fan even nei 1900.

Oan de westkant fan it doarp stiet de eardere herfoarme tsjerke, in sealtsjerke dy‘t boud is yn 1935, dy‘t in âldere, út ûngefear 1800 datearjende foargongster ferfong. De tsjerke wurdt brûkt as sylskoalle. Súdwestlik fan it doarp leit in kreas yn it grien ynpakte delsetting foar wetterrekreaasje.

Idzegea is in agraryske streek dy‘t syn oarsprong hat yn ‘e Midsieuwen. Yn it leechlizzende wetterlân tusken Heech en Aldegea yn hat it nea ta in konsintraasje fan bebouwing komme kind. Lykwols hat de boeremienskip him as selsstannich doarp hanthavenje kinnen, al is it ien fan de meast beskiedene, op Smelbrêge nei, it lytste doarp fan Fryslân.

Op de gritenijkaart fan Wymbritseradiel yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet it oanjûn mei in tsjerke by de noardwestlike hoeke fan de frij grutte Idzegeaster Poel. Tichteby om stean twa huzen en fierder ferspraat yn it lân noch twa buorkerijen en twa huzen.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 fermeld: “Idzega, of ook Idzinga is, insgelyks als de naastgelegen dorpen rondom in wateren en poelen gelegen, waarvan de voornaamste, naar het dorp, den naam draagt van Idzegaster poelen. In ‘t Zuiden van dit dorp ... ligt eene plaats de Bratten genoemd, waarop zich zeker Heer uit het geslagt van Heemstra veel plagt te onthouden, wegens haare goede gelegenheid tot de visschery: dezelve liet hier ook twee polders aanleggen, die tegen verwachting niet alleen goed weiland, maar zelfs goed bouwland gaven. Voor het overige zyn de landen hier ten grooten deele zeer laag, daar men ook klyngronden vindt, uit welke sedert kort vry goede turf gegraaven wordt. In ‘t Westen van dit dorpje ligt het buurtje Band, en daarby een poeltje van dien naam.”

De Bratten lei by de súdwestlike hoeke fan de poel en de Band is noch altyd in boerebuorskip tusken Aldegea en Sânfurd. As de bebouwing fan destiids by de omfang fan it doarp rekkene wurdt, stienen hjir yn de 18e ieu seis wenningen en fjouwer boerepleatsen. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff docht bliken dat der amper ûntjouwingen west ha en oan de hjoeddeiske sitewaasje is ek net te fernimmen dat der hjir wat feroare is. Op it tsjerkhôf stiet in ienfâldige klokkestoel, mei derûnder fragminten fan alterstiennen en in sark út 1623.

Iens is in lyts terpdoarp mei in losse struktuer fan in pear pleatsen en fierder wat huzen om in troch hagen omseame en nei de terp oprinnend dykje nei de tsjerke ta. Mei twa dwersdiken efter de tsjerke mei aardige buertsjes.

Op de noardlike hoeke stiet in stukadoare pân út 1877 dat eaget as in âlde herberch. Der is in romantyske tún by oanlein en in fraai kontrastearjende, moderne sêre. Dêr tsjinoer stiet in rige oaniensletten arbeidershuzen mei in aardich ferline: de oarsprong leit al yn de 18e ieu, mar se binne sterk fernijd. Op de oare hoeke stiet in ûnderkeldere wenning fan giele bakstien mei in trep nei de foardoar en dêrneist in grut dûbeld hûs út de perioade om 1800 hinne mei in deftige yngong en moaie koarstmoas op de bakstien. Oan de noardlike râne fan Iens stiet in stjelppleats en even bûten it doarp oan de súdkant, dêr’t it opfeartsje fan it doarp nei de Boalserter Feart in knik makket leit in grutte stjelp op in rom hiem. It is de ‘Sinte Klaze Pleats’, dêr‘t in pracht fan in ferhaal oan fêst sit oer in boerewiddo dy‘t harsels op sinteklaasjûn kado jout oan har masterfeint.

Yn 1874 is de fan oarsprong13e-ieuske tsjerke gruttendiels fernijd. Oan de noardkant sit noch muorrewurk fan giele moppen mei in spoar fan in romaansk rûnbôgefinsterke mei in lûk. De oare muorren binne fan brune stien mitsele. Ek de toer, fernijd yn 1852, bestiet diels út giele moppen. De deklisten, skouders en pinakels fan de bekroaning binne fan betonbepleistering. Besûnder is de strieljende stjer op de eastpunt fan it tsjerkedak, dy‘t yn alle gefallen út de 19e ieu datearret. De kânsel út de 17e ieu is noch altyd it middelpunt fan it ynterieur. De doarpsput fan 1783 is troch fergrutting fan de tsjerke yn it koar fan de tsjerke telâne kommen. De alterstien út 1350 dy‘t by de restauraasje yn 1988-1990 weromfûn is, wurdt no brûkt as nachtmielstafel.

Ypekolsgea (by Yndyk) is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong, wêrby‘t yn de hege Midsieuwen oan ‘e noardeastkant in delsetting by it wetter de Ie ûntstie dy‘t fan de betide 11e ieu ôf in selsstannige posysje krige: Wâldsein dat it memmedoarp al betiid alhiel oerfleugele. Ypekolsgea bleau in agraryske streek. Op de gritenijkaart fan Wymbritseradiel yn de atlas fan Schotanus bestiet it doarp yn de uterste súdwesthoeke út in lange streek fan ûngefear trije kilometer mei likernôch tsien fiet út elkoar steande buorkerijen. Se stean gruttendiels oan de súdkant fan de Weisleat, dy‘t yndie flankearre wurdt troch in dyk. De tsjerke stiet oan ‘e noardkant fan dizze ferkearsas.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld: “Ipekolsga of Epekolsga.een Dorp van maatigen omtrek ...; ‘t zelve grenst ten Zuiden aan het Slooter Meer, en had eertyds een sterk huis, toebehoorende aan Take Abbema, ‘t welk in 1520, verwoest werd door de Schieringers, die te Slooten in bezettinge lagen. De kerk van dit Dorp, in 1497, door de Soldaaten in brand gestoken zynde, verteerde met vyfrien, daar in zynde, gewyde Hostien tot assche, die naderhand, zo men beuzelde, groote mirakelen deeden, en daarom zo veel toeloops hadden, dat men uit het offergeld eene nieuwe Kerk kon bouwen, die, vervolgens wederom vervallen zynde in 1664, werd vernieuwd en met een spits torentje voorzien.”

De tsjerke is yn de 18e ieu ôfbrutsen. Der stiet no in yn 1956 fernijde dûbele klokkestoel mei helmdak. De twa liedklokken binne yn 1644 getten troch Jelte, Pier en Johan Riemers. Ypekolsgea besit in oantal monumintale pleatsen, sa as de yn 1783 boude kop-romp ‘Arbeid en Moeite’, dy‘t no de namme ‘Werklust’ draacht. Noardlik leit oan de igge fan de Hegemer Mar de boerestreek Yndyk. In yn de greidlannen lizzend tsjerkhôf mei klokkestoel is in oantinken oan in doarpsferline.

Ingelum is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderrêch ûntstien is. De Bitgumer Feart meändert fan it noarden út wei nei Ingelum en wurdt trochlutsen nei Marsum yn ‘e rjochting fan de Harnzer Trekfeart. Boppedat hat it doarp in feart yn ‘e rjochting fan de Hogedijk, no mei de namme Sirtemawei. De strjitnamme Feartswâl docht dêr noch oan tinken.

By de dyk, aardich wat fierder fan it doarp ôf, stie de stins fan de Sirtema ‘s, de Grovestins. Underskate leden fan de famylje Sirtema fan Grovestins ha namme skreaun as houdegens, Skerne Wibe (dêr‘t it doarpshûs nei neamd is) oan it ein fan de 15e ieu en Frederik Sirtema fan Grovestins, dy‘t yn ‘e tiid fan de Spaanske Suksesje-oarloch as ruteroanfierder yn 1712 it noarden fan Frankryk ûnfeilich makke. Oare famyljeleden wienen grytman fan Menameradiel en Hinnaarderadiel. Yn ‘e buert fan de ferdwûne stins stiet no in boerepleats. Under de tsjerkeflier leit in grêfsark fan dizze aadlike famylje. Nei it ôfdamjen fan de Middelsee om 1300 hinne krige Ingelum der in stik nijlân by.

De omjouwing fan Ingelum wie oan it begjin fan de 20e ieu ta hast allinne boulân, mar stadichoan is der, foaral yn it suden mear en mear feehâlderij kommen. Ingelum is oer de dyk sawol fan de Sirtemawei as fan Bitgummole ôf te berikken. Om 1900 hinne stie oan dizze dyk in herberch mei de nijsgjirrige namme ‘De oude ridder van St. Joris’. De Buorren, mei ynbannige bebouwing, rint streekrjocht op de tsjerke ta. Oan de Tsjerkeleane stiet de pastorij, in middengongwenning mei in heger útmitsele middenpartij yn mingstyl út 1879.

Oan de oare kant riist de herfoarme tsjerke op, dy‘t yn 1773 opnij boud is op it plak fan de âlde tsjerke. It gebou hat yn 1975 slimme skea oprûn troch brân, mar koe nei restauraasje yn 1980 wer brûkt wurde. It is mooglik dat de toer fan trije segminten noch in kearn hat út de midsieuwen; hy waard yn 1887 opnij boud of ommantele.

Itens oan de noardeastlike flank fan de eilânpolder fan Easterein liket op in streekdoarp, mar it is in âld terpdoarp mei in letter foarme streek. De beide kanten fan de âlde dyk, de hoep, binne ridlik ticht beboud. Oan de binnendykse kant leit it restant tsjerketerp mei wat bebouwing dêr om hinne. Oan de dyk stiet in grut tal flinke pleatsen en rinteniershuzen fan ûnderskate snjit, dêr‘t ien eksimplaar fan in romme foartún mei in fiver hat. Yn ûngefear de midden oan de noardkant fan de dyk stiet it kafee ‘De lytse fjouwere’.

Dit is allegearre oardere yn streekjes fan iepen en in mear tichte bebouwing, bgl. oan de Rienster kant dêr’t by in groepke bedriuwsgebouwen, ûnder mear in eardere smidderij, wat mear bûtenromte oanhâlden is. De oarspronklike kearn is de sterk ôfgroeven terp súdwestlik fan de dyk en is wol goed te erfaren. Dêr stiet de tsjerke betreklik heech as dekôr efter it romme keatsfjild dat troch de graverij fan de terp as griene kearn ûntstean koe.

De herfoarme tsjerke stiet op it hege hôf. It gebou is fan 1804-1806 en sil sûnder mis in âlder godshús ferfongen ha. It draacht de stylkenmerken fan empire en neoklassisisme. It mitselwurk is fan brune mangaanstien, de finsters binne ‘korf’bôgefoarmich sletten. It dak is dutsen mei laaien. Op de foartsjerke stiet de kleurige, neoklassicistyske toer út 1842: in houten romp yn blokkige stien-imitaasje, in kroanlist mei kloskes en in achtkantige iepen koepel mei ajour-panelen. Binnenyn stean in 17e-ieuske preekstoel, oerkape tsjerkfâdebanken en in oargel fan Hardorff út 1876.

Fan 1863 ôf wie der in meniste fermanje yn Itens, oerbrocht fan Kromwâl, in wetterbuert by Britswert. It hjoeddeiske lytse fermanjetsjerkje mei konsistoarje en kosterswenning oan wjerskanten is fan om-ende-by 1910. Tusken dizze twa gebouwen yn is ek de fermanje, neffens de tradysje fan skûltsjerken, efter de roailine boud. Alles is yn it lyts, ek de fersierinkjes fan rûnbôgefrieskes en foaral it klokleaze koepeltsje op de westgevel. It koe wol ris it lytste tjserkekoepeltsje fan Fryslân wêze. Yn de konsistoarje hinget in portrettengalerij fan foargongers en in marteldersspegel fan 1685.