Doarpen

Ketlik is in streekdoarp fan ferskate streken, dat yn de lette Midsieuwen noardlik fan de Tsjonger ûntstien is. Folle letter, yn de rin fan de 17e en 18e ieu is noardlik fan it doarp, likernôch op de grins fan Skoatterlân en Opsterlân de Skoatterslânske Kompanjonsfeart groeven. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland stiet yn 1788 te lêzen dat Ketlik: “bestaat uit drie buurten. De eerste en Oostelykste ligt ten Noordwesten van Nieuw-Horrne, onder den naam van Groot Katlyk; nog Noordwestelyker heeft men Klein Katlyk. De beide eerste buurten liggen zeer aangenaam in ‘t geboomte en bouwlanden; doch ‘t laatste ligt aan de Knype vaart, en is als een vervolg van de Knype. “

Nieuw Katlijk oan de Kompanjonsfeart is as namme ferdwûn, it wurdt al lange tiid Bontebok neamd en krige yn 1980 de status fan selsstannich doarp. De streken fan Groot Katlijk, dy‘t ek wol de ‘boerenstreek’ neamd wurdt en dat is de W.A. Nijenhuisweg en omjouwing, en Klein Katlijk, de Weversbuert en omjouwing, bestean noch. Mear nei it suden ta is der dan ek noch bebouwing te finen oan de Schoterlandseweg. De buerten binne mei elkoar ferbûn troch de Kerkelaan dêr‘t de tsjerke mei klokkestoel stiet.

De letgaoatyske tsjerke is ien fan de âldste tsjerken út de wide omkriten en it gebou is mooglik om 1525 hinne oprjochte. Se is in ienbeukige sealtsjerke dy‘t ritmearre is mei flinke steunbearen. Yn de gevelfekken stean om en om rûnbôgige finsters dy‘t yn de 18e ieu oanbrocht binne en de tsjerke hat in trijekantige koarsluting. De westlike gevel mei lytse skouders is yn de 17e ieu fernijd. De tsjerke besit in 17e-ieuske preekstoel.

Njonken de tsjerke stiet in foarse dûbele klokkestoel mei in sealdak. Der hingje twa frij jonge klokken yn. Krektlyk as yn Aldhoarne hâldt men de tradysje fan it ‘Thomasluiden’ hjir noch yn eare. Fan 21 desimber oant nijjier ta liede doarpsbewenners de klokken op elke wurkdei oant acht oere jûns ta.

It terpdoarp Kimswert hat in skildereftige kearn mei karakteristike wetterbuerten by de Harnzer Feart lâns. De noardeastlikste wetterbuert hat in binnepleintsje mei bebouwing fan húskes fan giele stientsjes. De Duivengracht oan de feart bestiet út in rige fan skean en bryk steande huzen fan dat type. De oare kant is te berikken oer in hege houten fuotgongersbrêge, in heechhout.

Tsjin de tsjerke oer lizze it eardere skoaltsje en in yn it beamtegrien ferskûle karakteristike pastorijewenning. Tusken de tsjerke en de brêge yn stiet kafee Greate Pier mei in oerstekkende ferdjipping op pylderkes. It kafee is neamd nei de ferneamdste Kimswerter. De houdegen Grutte Pier is berne yn Kimswert, de terge boer dy‘t yn de 16e ieu Bourgondiërs, Saksers en Hollanders bestride. Op de hoeke by de tsjerke stiet syn stoere stânbyld, makke troch Anne Woudwijk.

De nei-oarlochske doarpsútwreiding is oan de súdwestlike kant fan de trochgeande dyk oanlein en de sportfjilden lizze oan ‘e oare kant. Oan de eastkant leit Heemstra State, no in kop-hals-romppleats.

Kimswert is grutsk op de romaanske tsjerke mei toer út om-ende-by 1100. De noardgevel fan dowestien is fersierd mei in rûnbôgefries en rûnbôgenissen mei tichtsetten lytse rûnbôgefinsters. De noardlike yngong wurdt bekroand troch in 12e-ieusk mysterieus reliëf: in masker mei ranken. It bakstiennen koar mei lichte steunbearen datearret út de 13e ieu en de súdmuorre is beklampe mei giele stientsjes. De toer fan dowestien eaget libbendich mei sparfjilden mei rûnbôgefriezen. De tsjerke hat in ryk 17e-ieusk ynterieur. Ut dy tiid datearje de lambrisearring, de koarsluting, banken mei útsnijde wangstikken en fansels de dooptún mei de preekstoel yn ‘e midden. Fierders binne belangrike spoaren te finen fan de aadlike famylje Heemstra: in famyljebank mei oerkapping, foarsjoen fan wapens, twa memoarjebuorden, ien fan de Heemstra’s-froulju is sels mei in portret yn ‘e tsjerke oanwêzich. Ien fan de grêfsarken fan de Heemstra’s, yn 1614 troch de Harnzer boumaster en stienhouwer Jacob Lous makke, hat op in sintraal punt in eksellint perspektivysk útsicht op in paleistún.

Even eastlik fan Easterbierrum hat Kleaster Lidlum of Mariëndal stien. It wie tige ier, yn 1182, stichte troch de norbertijnen fan út it memmekleaster Mariëngaarde by Hallum. Yn it earstoan stie it tichteby de kust, mar fanwege de risiko‘s fan heech seewetter is it kleaster yn 1234 mear it lân yn ferpleatst.

Yn de hichten by de Kleasterwei en Westerbuorren is it plak fan it grutte kleaster noch te werkennen. It hat in grutte bloei kind; in ieu nei de stichting hat it sa wat 600 bewenners. Mariëndal stichte ferskate úthôven, in nonnekleaster yn Baaium en op it hichtepunt wienen der achttsjin parochy’s ûnderhearrich oan dit kleaster. It hie in refugy-hûs yn Frjentsjer. Mar lykwols, de bloeiperioade hie ek misstannen fan gefolgen, wat yn 1322 sels útrûn op de moard op abt Eelco Liauckama dy‘t ôfkomstich wie út in aadlike famylje út it oanbuorjende Seisbierrum. Yn 1572 is it kleaster troch de geuzen gruttendiels ferwoeste. Nei de herfoarming yn 1580 is it opheft.

It kleaster hat mooglik in feart rjochting Waadsee hân, rjochting de buert Koehoal, dêr‘t ek noch in slûs lein hat. Yn it ferline binne dêr spoaren fan opmurken, mar no is der neat mear fan te finen.

It doarp Kleaster Lidlum, besteande út in oantal ferspraat steande buorkerijen oan de Mûntsewei, bewarret de namme. It begjin fan de Mûntsewei wurdt markearre troch in grut bedriuw dat jirpels ferwurket, in belangryk agrarysk produkt út dizze omkriten. Fuort dêrnei folget in buorkerij mei de namme Kloosterhoeve. De lannerijen wurde foar de lânbou, mar ek foar de feehâlderij brûkt. Hoewol‘t it kleaster earder by it doarp Tsjummearum hearde, is it administratyf in selsstannich doarp en binne de hjoeddeiske bewenners maatskiplik mear rjochte op Easterbierrum.

Kolderwâlde is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr’t de oarspronklike gritenijnamme Hemelumer Olderphaert en Noordwolde op wiisde. De hiele streek is yn 1984 by Gaasterlân-Sleat yndield. De namme kin ferklearre wurde as it Koudumer wolde, lyk as de buert Kolderwiske noardlik fan dit doarp lei.

It tinbefolke streekdoarp leit yn it suden fan in leechlizzend gebiet. Nei‘t it lân yn 1835 bedike wie, koe der turf wûn wurde yn de Grutte Noardwâlder Feanpolder. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff is de sjen dat de ferfeaningen al folop oan ‘e gong binne. Op deselde kaart stiet oan it súdwestlike begjin fan de streek it eardere tsjerkhôf fan Kolderwâlde yntekene. Dêr hat oant yn it begjin fan de 19e ieu in tsjerke sûnder toer stien. No is op dat plak allinne in boskje kaphout te finen.

Kolderwâlde is it súdlikste doarp fan de Noardwâlder rige. It leit net sa fier ôf fan De Oarden en de Holken, de súdlike útrinners fan de Fluezen. Der is amper sprake west fan komfoarming, yn it noardwesten leit in buertsje fan noch gjin tsien ienfâldige huzen. It doarp bestiet fierder út ferspraat steande, soms monumintale boerepleatsen. Yn de berm steane by de bushalte in rige brûnzen byldsjes op sokkels. It is it wurk fan de yn de buert wenjende Evert van Hemert, dy‘t de byldenrige ‘De famkes fan Kolderwolde’ neamd hat. Sa út en troch komt der in byldsje by, fan de Woudbrug oan de Bokkeleane ta.

Kollum is in flekke, in doarp mei in lytsstedsk karakter, dat yn de iere Midsieuwen ûntstien is op de râne fan in sânplato as in delsetting by de fuort mei see in ferbining steande Dwersried.

Yn ‘e rin fan de 11e oant de 13e ieu ta binne de lannerijen bedike, de omlizzende feangrûnen yn kultuer brocht en koe Kollum him ta in sintrum ûntjaan. It waard it haadplak fan Kollumerlân en yn it sintrum kaam dan ek in rjochtshûs. De ûntwikkelingen barden yn it earstoan op de krusing fan de yn de 16e ieu ferbettere Dwersried, de Sylsterried, mei de Wester- en de Easterdjipswâl, en de âlde ferbiningswei fan Dokkum nei Grins, de Voorstraat. Oan dy wei wie westliker in lytse kearn om de tsjerke hinne ûntstien.

Yn de 15e ieu bestie Kollum út twa buerten, de ‘Torpmacluft’ en de ‘Kerkburencluft‘, dy‘t letter nei mekoar tagroeiden. Fan it lêst fan de 16e ieu ôf koe Kollum twa ‘stêdlike’ ynstellings: In Latynske skoalle, in gasthús (1695-1960) en letter ek in waach, Westerdiepswal 4, dy‘t dêr yn de 17 ieu stichte waard en yn 1779 troch it gebou dat der no stiet ferfongen waard en noch in ieu foar dat doel funksjonearje koe. Mei de waach wie noch wat nijsgjirrichs te rêden. Nei de tsjerkebrân fan 1661 mocht de tsjerke de waachrjochten útoefenje om mei de opbringsten de weropbou te finansieren. De 17e en de 18e ieu wienen foar Kollum tiden fan groei en bloei, te tankjen oan hannel en skipfeart. Healwei de 17e ieu kaam op kosten fan de stêd Dokkum de Strobosser Trekfeart ta stân, mei as gefolch dat Kollum oer de koarte Kollumer Trekfeart in goede ferbining krige nei it suden ta.

Geandewei is Kollum benammen oan de Voorstraat en oan inkele sydstrjitten útwreide. Yn ‘e rin fan de 19e ieu kaam der yn it suden en westen fan de trekwei nochal wat bebouwing by. Yn de 20e ieu en foaral nei de oarloch is Kollum sterk útwreide. Earst yn it súdwesten en ek oan de oare kant fan de trekfeart, letter oan de noardeastlike kant en as lêste yn it noarden en westen.

Fan de kloeke letgoatyske tsjerke datearret it koar út it twadde kwart fan de 15e ieu en fuort dêrnei is it tsjerkeskip mei twa beuken mei brede spitsbôgefinsters tusken steunbearen yn boud. De toer, diels fan dowestien datearret út de iere13e ieu, mar is nei de tiid ferhege en ferskate kearen reparearre. De tsjerke is ien fan de seldsume noch hielendal mei krúsribbeferwulven oerspande tsjerken fan Fryslân. Tusken de beide beuken yn stean foarse kolommen mei smelle list- kapitelen. By de restauraasje binne der op de ferwulven fragminten fan ferwulfskilderings fûn. It ynterieur besit in preekstoel en in doopstek út 1692 en in rige hearebanken út de 17e en 18e ieu mei wapens fan de patrisyske famyljes út Kollum en omkriten en de rektorsbank fan de eardere Latynske skoalle. Fierder is der in preekstoel út 1692 mei doopstek en in grut rouboerd foar Eyso de Wendt (1780).

Wat besiden it sintrum is yn 1924 yn de Oostenburgstraat in opmerklike, troch Egbert Reitsma ûntwurpen grifformearde tsjerke boud neffens de romtlike útgongspunten dy‘t dr. Abraham Kuyper dellein hat yn syn boek ‘Onze Eredienst ‘ (1911). It is in sintraalboutsjerke mei trije earms en in yndruk meitsjende, nei boppen ta gearende toer. Yn ‘e tsjerke binne alle ynterieurûnderdielen, sa as it doopfont, de plafondbeskildering, de geometryske hinglampe en it glês-yn-lead mei soarch yn de ‘Amsterdamse School’-styl foarme. Yn ‘e selde strjitte stiet it wurkhûs Oostenburg, yn 1838 oplutsen op it plak dêr ‘t in bûtenhûs stien hat.

Yn 1895 beslute it gemeentebestjoer it hearehûs yn empire-styl tsjin de Sint-Maartenstsjerke oer oan te keapjen. It wie yn 1805 boud yn opdracht fan riedshear Willem van Sijtzama en hie mei syn bordes mei fleugeltrappen de represintative útstrieling fan in gemeentehûs. Der hoegde allinne mar it gemeentewapen opskroefd te wurden. It gemeentehûs ferhuze yn 2003 nei de filla Westenstein dy‘t yn 1879 nei in ûntwerp fan Hendrik Kramer yn neorenêssânsestyl oan de westflank fan Kollum boud wie foar de fername famylje Eskes. It romme park is diels opoffere oan in oansjenlik, kontrastrike útwreiding.

Kollumerpomp is in streekdoarp oan de om-ende-by 1315 oanleine âlde dyk dy’t yn 1529 slieperdyk waard doe‘t om it Nieuwkruisland in nije dyk oanlein waard. Nei dy tiid is de bebouwing kommen yn de buert fan de yn de 15e ieu pleatste dûker yn de dyk (de pomp).

Kollumerpomp is lange tiid in buorskip west by Kollum, mar hat no de doarpsstatus. De bebouwing kaam tenearsten benammen oan de súdkant fan de dyk, de Foyingaweg. Yn eastlike rjochting binne it foaral boerepleatsen, bgl. dy op nûmer 138 mei in kreas fersoarge los foarein fan it middengongtype, op nûmer 108 in frij geve kop-hals-romppleats út om-ende-by 1880 en op nûmer 106 in nije ekspresjonistyske stjelp út 1937 mei in útboud simmerhûs. Oan de noardkant fan de Foyingaweg stiet parallel oan de âlde dyk in kop-hals-romp út likernôch 1880 yn in goede hiembeplanting en fierder it lân yn de yn ûngefear 1830 boude stjelppleats Groot Kabel. Dizze buorkerij mei in frij heech opmitsele foargevel stiet op in omgrêfte hústerp en de delsetting bestiet dus al út de tiid foardat yn 1529 de dyk oanlein is.

Nei de oarloch kaam der oan de noardkant in flinke doarpsútwreiding. De grifformearde tsjerke sûnder toer kaam yn 1906 oan de Foyingaweg ta stân. It jiertal is te lêzen yn de bekroaning fan de geveltop. Se is in sealtsjerke mei in detaillearing dy’t in nijsgjirrige ferminging fan stilen fertoant. De rûnbôgefinsters binne omfette mei spitsbôgen en de geveltop hat in klimmende rûnbôgefries.

Noardlik fan it doarp stean oan de dyk Wester Nieuw Kruisland grutte pleatsen. Op de Nieuwe Zee- of Buitendijk stiet it kontribúsjehúske dat it wetterskip Zeedijken Contributie Kollumer-land en Nieuw Kruisland yn 1828 bouwe liet. It waard brûkt as stoarmwachtershúske en romte foar gearkomsten. It húske hat in tintedak mei in opfallende wynfean. In spil is ferbûn mei in wynroas ûnder it plafond om sadwaande binnenyn it heger wurden of krimpen fan de wyn ôflêze te kinnen. Om it geboutsje hinne rint in houten stelling.

Kollumersweach is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op de noardlike râne fan in rêch fan balstienliem dy‘t yn de 11e en 12e ieu in ûntginnings-as foarme. De lange Foarwei tsjûget der noch fan. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788 dat it doarp: “in ‘t Zuiden van dit deel gelegen, en zeer vermaakelyk wegens het geboomte, waar mede de huizen en bouwlanden omringd, en de wegen beplant zijn ... en onder ‘t zelve liggen ten Noorden de watertjes ‘t Wydwater, ‘t Merrygat en de Gauw.”

Yn it Aardrijkskundig Woordenboek van Van der Aa út healwei de 19e ieu wurdt nei it melden fan de earmoede in aardige sosjale beskriuwing fan de befolking jûn: “die meest hun bestaan vinden in den landbouw, alsmede in het snijden en verkoopen van dekriet (Phragmites Communis), het verkoopen van jonge stoppel-, els- en berkenboompjes, het maken van roop of strootouw, van roggestroo gedraaid, hetwelk zij bij de bind verkoopen en op hunne hoofden, gelijk heidenbezems en schrobbers, door geheel Groningerland dragen; ook wonen hier vele handelaren in grove Friesche kaas, welke zij op wagens, veelal met oude afgeleefde paarden bespannen, in de prov. Groningen verkoopen, waar zij tevens oude paarden opkoopen of voor kaas inruilen, die in het najaar te Kollumer-Zwaag gedood en gevild worden, waarom de Kollumer-Zwaagsters, in vroeger tijden van vooroordeel, als paardenvillers en roopendraaijers in minachting waren; de kinderen loopen hier des zomers meest allen barrevoets.”

Der is net folle mear oer fan dizze eartiidske earmoede. De beskieden wenninkjes en boerespultsjes binne frijwol allegearre opromme. Tsjin de tsjerke oer is op nûmer 120, mei in soad ynspannings, ‘Willems Húske’ bewarre bleaun. It foldocht abslút net mear oan bou- en bewenningsfoarskriften, mar as belangrike tsjûgenis fan hoe as hjir troch kreas en himmel folk op in beskieden manier libbe waard, is it stean bleaun en restaurearre. Yn dit húske wennen generaasjes lang de klokkelieders fan de tsjerke.

Oan de oare kant fan de Foarwei, justjes westlik fan de tsjerke stean twa wâldpleatsen, op 145 in lyts spultsje út 1788 en op nûmer 149 in gruttere buorkerij út 1724. Fierders is der net in soad âlde bebouwing te finen. Sels fan de wenningen út de iere skiednis fan de organisearre folkshúsfesting is hast neat mear oerbleaun. Oan de alhiel westlik lizzende Feartwei steane noch twa út om-ende-by 1930.

Yn it lêst fan de 19e ieu, mar noch mear oan it begjin fan de 20e ieu hat de âlde bebouwing plak makke foar kreaze boargerwenten mei hjir en dêr in winkel of in filla. In moai foarbyld fan de lêste is yn it easten oan de Foarwei nûmer 70 de filla Zwagerveen. De wenning is oplutsen yn kalksânstien mei kontrastearjende kleure-aksinten en yn foarmen fan de fernijingsstyl. Dêrnjonken stiet in wenning út 1911, dy‘t nei alle gedachten earder in winkelbestimming hân hat, en yn de fernijingsstyl. Oan de oare kant riist de grifformearde tsjerke op dy‘t yn 1925 boud is ta ferfanging fan in foargongster út 1894. It gebou is foarsjoen fan in portaal en hat in dakruter op de foargevel.

Oan de Tsjerkestrjiite en de Koarteloane hat him om 1950 hinne in flinke buert ûntwikkele fan 27 huzen, 24 âlderenwenningen en in Griene Krúsgebou yn de tradisjonalistyske foarmen fan de Delftse School. Nei de tiid is der frijwat sosjale wenningbou yn Kollumersweach ta stân brocht, wêrtroch‘t it doarp nei de oarloch yn it noarden en yn it suden sterk groeid is.

Middelpunt fan it doarp is de âlde doarpstsjerke dy‘t oan in slinger yn de Foarwei op in ferheging stiet. Tsjerke en sealdaktoer datearje út de 12e ieu; it koar is yn de 15e ieu fernijd en doe binne der ek nije finsters oanbrocht. De tsjerke is yn 1888 fan de ûndergong rêden omdat de ’útfiner‘ fan de monumintesoarch Jhr. Victor de Stuers fan it kueroard Marienbad út wei in rapport oer de werstelplannen fan it tsjerkje skreau: “Deze kerk ... verdient in zijn oorspronkelijke karakter hersteld en onderhouden te worden, iets wat zonder veel moeite noch kosten kan geschieden.”

Offisjeel bestiet it komdoarp Koatstertille noch mar sûnt 1959. Foar dy tiid wie it in gedielte fan it doarp, of better sein de streek Koten (of Koaten), it part dat yn it suden lei by in hege, beweechbere brêge oer it Knillesdjip, in stik fan it Prinses Margrietkanaal. In tille is in brêge. Koaten is ieuwenlang in agrarysk dyksdoarp west en bleaun, mar yn ‘e 20e ieu hat Koatstertille it memmedoarp alhiel oerfleugele. Yn Koaten stienen de buorkerijen foar it meast oan de westkant fan de dyk dy‘t fan de rykswei fan Ljouwert nei Grins (1830) ôf nei it suden rjochting Rottefalle en fierder nei Drachten ta liedt.

Hjoeddei is oan beide kanten fan ‘e dyk, yn in frij losse struktuer bebouwing fan boerepleatsen en huzen te finen. Der binne kapitale pânen by, mar sels de lytsere buorkerijen en de huzen steane op rom bemjitten, beplante hiemen. By dizze trijesprong stie de Koatstermûne, in roggemûne, dêr‘t dizze hoeke krekt foar it dyksdoarp Twizel, syn namme oan tanket.

De heidestreek westlik fan Koatstermûne hearde oan de Kûkhernster Feart ta ek by Koaten. De heide wie yn it lêst fan de 18e ieu al foar in grut part feroare yn boulân. De streek kaam letter te hearren by Twizelerheide doe‘t dat losmakke waard fan Twizel. Even westliker fan de mûne leit noch in buert mei in paad, letter in wei, dy‘t nei it súdwesten ta liedt mei ek agraryske bebouwing, dy‘t as buert Opperkoaten neamd wurdt. Omdat dy streek net oan in trochgeande rûte leit, liket it der op as hat de tiid dêr stil stien.

By it Knillesdjip wie dat net it gefal. Dêr wienen healwei de 19e ieu by de brêge op beide kanten al buerten ûntstien. Op de noardlike kant en by de dyk stienen yn dy tiid de measte huzen. By de ferbettering fan it Knillesdjip ta Prinses Margrietkanaal om 1952 hinne is it kanaal by Koatstertille wat nei it suden ta ferlein, sa dat alle bebouwing oan ‘e noardkant fan it kanaal kaam te lizzen en it eastlike restant fan it âlde Knillesdjip in ynstekhaven waard. Westlik derfan besit de him nei de oarloch ûntwikkele wenwyk oan de Mounewei in breed plansoen op it trasee fan it âlde djip.

Súdlik derfan rint de Caspar di Roblesstraat, neamd nei de kolonel dy‘t it skipsfarwetter yn it lêst fan de 16e ieu ferbettere. Yn Koatstertille kaam alderhande bedriuwichheid. Al frij gau stienen der in pear yndustrymûnen en der wienen in skûtmakkerij en jeneverstokerij. Yn 1890 waard der in partikuliere suvelfabryk stichte. In pear jier nei de ferbettering fan it kanaal wie der ek skipsbou te finen en fierder fabriken fan semintstien, fan pedalen en fan skoallemeubels. Letter festigen har dêr in betonfabryk en in masinefabryk. Westlik fan de dyk waard der in yndustrygebiet ûntwikkele. De bou-yndustry krige yn de sechstiger jierren in ympuls doe’t ‘t de grutste wenwyk ea yn Fryslân ta stân kaam: Bilgaard yn Ljouwert. Dizze wyk waard foar in grut part yn elkoar setten mei yn Koatstertille produsearre flierren, wanden en oare bou-eleminten. De groei fan Koatstertille gie lyk op mei dy fan Bilgaard.

De tsjerke fan Koaten stie fan âlds tichteby de brêge, by de tille, alhiel yn it suden fan it lang útstrekt doarpsgebiet. It wie in toerleaze tsjerke; de klok hie in plak krigen yn de klokkestoel. Yn ‘e tsjerke wie ek gjin oargel. It tsjerkhôf fan de âlde tsjerke leit eastlik fan de dyk en dêr tsjinoer stiet de nije yn 1882 boude tsjerke. Mar der kaam spul, men wie it net mei elkoar iens. Doe‘t yn 1882 in nije tsjerke op it âlde plak boud wie, wêr‘t net it krekte formele paad foar bewannele wie, hellen de lju, dy ‘t it rjocht hienen ta it nimmen fan beslissings, harren gelyk troch it slopen fan dizze nije tsjerke en dêr tsjinoer daliks wer in oare te bouwen. It is in sealtsjerke mei grutte rûnbôgefinsters. De frijwat hege toer besit steunbearen op de hoeken dy’t de romp fan de toer oan it dak ta begeliede. Dêr is it mitselwurk ta geveltopkes foarme, wêrnei‘t in mei laaien dutsen, achtkantige spits it gehiel bekroant.

De Ofslútdykdoarpen binne de jongste fan de gemeente Wûnseradiel. Mei in bytsje goede wil kin Koarnwertersân romtelik en maatskiplik noch wol in doarp neamd wurde. Breesândyk net, mar it koe om administrative reden dizze status better wol krije. De bewenners fan Koarnwertersân en Breesândyk binne wurksum oan de dyk en by de slûzen. Beide doarpen binne ûntstien op wurkeilannen fan wêrút de Ofslútdyk oanlein is.

Op Koarnwertersân is in dûbele skutslûs mei binne- en foarhavens en in rige fan twa kear fiif spuislûzen mei spuihavens. Dit kompleks fan skut- en spuislûzen waard boud tusken 1928 en 1932. De slûzen binne neamd nei prof. Hendrik Antoon Lorentz. De spuislûzen binne boud nei in ûntwerp fan Dirk Roosenburg, estetysk adviseur fan Bureau Zuiderzeewerken. Se binne in geef foarbyld fan it bouwen yn wapene beton. Foar it ferdigenjen fan de dyk en de slûzen waarden fan maaie 1931 ôf ferskate kazematten boud, de saneamde stelling Kornwerderzand.

Doe’t de dyk oanlein waard ûntstie op it eilân fan om-ende-by 30 ha. in doarp fan in pear hûndert ynwenners. De measten hienen te krijen mei de Suderseewurken, mar der kamen ek minsken te wenjen dy ‘t bgl. nedich wienen foar de fersoarging. Sy setten har ek te wenjen yn de buert fan de slûs. It wie in isolearre mienskip, sûnder alderhande komfort. Stroom waard dan wol opwekt troch in âlde diselmotor, mar der wie gjin telefoanferkear mooglik, Der wie in sikebarak mei in dokter en in ferpleechster, in skoaltsje en in winkel (anneks postkantoar en kapper), dêr‘t alle dagen itensguod en oare libbensmiddels oanfierd waarden. Der wurden in katolike en in protestantske tsjerke boud, in benzinestasjon en in houten hotel. Om 1928 hinne kamen der huzen foar it slûspersoniel.

Yn de besettingstiid waard de stelling troch de Dútsers útwreide mei in oantal kazematten. Koarnwertersân kaam de oarloch net skeafrij troch. Sa is it houten hotel yn 1940 ôfbrând en waarden inkele huzen fan it slûspersoniel ôfbrutsen omdat se yn it skoatsfjild stienen. De skea is letter ferholpen. Breesândyk is in wurkeilân mei in haven oan de kant fan de Iselmar; by ‘t simmerdei wurdt it op in grôtfolle kamping befolke mei sportfiskers.

Koartehimmen is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong dat op de âldste kaarten foarkomt as in agraryske delsetting yn in tizeboel oan leanen tusken de ekers yn. De buorskippen Sânbuorren en de Galhoeke hearre oarspronklik by it doarp, mar binne der sûnt it oanlizzen fan de autosneldyk – wol mei in fiadukt – fan ôfsnien.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “dit dorp is klein van omtrek, heeft eene kerk zonder toren. ... Onder ‘t zeelve behoort de Zandbuuren. De landeryen deezes dorps zyn bouwakkers, behalve eenige veenen, aan het watertje ‘t Drait, waar door ‘t overtollige water der landen naar de Smallen Eester zanding geleid, en dit dorp van de Zuiderdrachten gescheiden wordt. De rydweg van Boornbergum naar Smalle Ee loopt hier, in ‘t Noordwesten voorby.”

Van der Aa meldt yn syn Aardrijkskundig Woordenboek noch dat de tsjerklike gemeente “hier eene oude, doch zeer goed onderhouden kerk heeft, zonder toren of orgel, doch met een klokkenhuis.” De fraai yn it grien steande toerleaze tsjerke is om 1300 hinne fan grutte kleastermoppen yn goatyske styl boud. De sydmuorren binne ferdield yn troch fan de grûn ôf opgeande spitsbôgige sparfjilden; in pear dêrfan mei siermitselwurk. De rjochte koarsluting datearret fan 1620 en ek de frontgevel oan de westkant is fan lettere tiid doe‘t it tsjerkje oan dy kant ynkoarten is. Yn de tsjerke stiet ûnder mear in preekstoel mei doopstek en in lessener út de earste helte fan de 17e ieu. De tsjerke hat ûnderwilens ek in oargel, yn 1935 boud troch Bakker & Timmenga. Op it wat ferhege hôf stiet noardlik fan ‘e tsjerke in yn 1950 fernijde klokkestoel mei in liedklok dy‘t yn 1750 getten is troch Johan Borchhardt.

Oan de Boerestreek stean inkele opmerklike buorkerijen, in moai boerespultsje út 1718 en in fraaie lytse kop-rompbuorkerij út healwei de 19e ieu. De ‘Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers’ stichte yn 1937 hjir in konferinsje-oard, dat foar de arbeidersemansipaasje en folksedukaasje fan grutte betsjutting west hat.

It komdoarp Koudum wie oan de gemeentlike weryndieling yn 1984 ta it haadplak fan Hemelumer Oldeferd en leit op in lange, hege sânrêch dy’t op it heechste punt mear as seis meter heech is. En of‘t dat net genôch wie, boude men der yn it begjin fan de 17e ieu op inisjatyf fan de grytman in toer by de âlde tsjerke, dêr‘t de romp fan hast tritich en de spits noch ris mear as tritich meter heech wie. Yn de gânse Súdwesthoeke moat it silhûet fan Koudum te sjen west ha. De toer wie in beaken foar de skippers op de Sudersee. Dat wie sa, want healwei de 19e ieu binne tsjerke en toer ferfongen troch de hjoeddeiske.

It doarp lei – en dat is opmerklik – yn de 17e ieu al breed útstrekt op de sânrêch, oan trije likernôch parallel rinnende strjitten. Dat binne no de Bovenweg, de Onderweg en de Onderweg dy‘t fan it westen nei it easten ta sawat in kilometer lang binne. Koudum is lange tiid fierwei it tichtst befolke plak in de wide omkriten. Der soenen om 1620 hinne al ûngefear hûndert huzen stean en : “Ook liggen deeze huizen zeer vermaaklyk in eene zaverige, vruchtbaare en lommerryke landouwe.” It nijsgjirrige doarp luts deftige persoanen oan, sa as de Galama’s, Epema’s, Donia’s dy‘t dêr harren stinzen en staten bouden.

De tsjerke stiet op de súdwestlike flank fan de sânrêch. Se is yn 1857 boud op it plak fan de âlde tsjerke, dy ‘t wijd wie oan de H. Martinus. De nije tsjerke is robúst, mar fan arsjitektuer net besûnder. De ferrassing is yn it ynwindige te finen, want it besûndere meubilêr is der opnij pleatst. Benammen de kânsel is opfallend omdat it preekmeubel mei snijwurk fan pylders, friezen en panelen mei blomme- en fruchteguirlandes, rêst op sân pylders fan moarmer yn in foarm dy‘t ek bekend is út de Amsterdamske Westertsjerke. Men ornearret dan ek dat de preekstoel út Hollân ôfkomstich is.

Mids yn it doarpspatroan fan strjitsjes stiet oan de Vermaningseweg de beskieden meniste fermanjetsjerke. Se is net folle grutter as de huzen der omhinne, mar fuortendaliks werkenber oan de rûnbôgen fan finsters en doar en in grut rûn finster yn de geveltop. Yn de nei-oarlochske perioade is Koudum flink yn omfang groeid. Oan alle rânen kaam wol wat wenningbou, mar kloeke doarpsútwreidings binne oan de súdeastlike en súdwestlike kanten ûntwikkele. Om de kom fan it doarp fan drok ferkear te ûntlêsten is de autodyk mei in bôge om de bebouwing hinne lein.

Mear as trije kilometer noardlik fan Koudum lei eartiids de by it doarp hearrende buert Terwisga, dy ‘t fanâlds Kolderwiske neamd waard. De buert lei foar de yndiking fan it Warkumer Nijlân oan see. Hjoeddei fine we dêr noch twa groepen flinke boerepleatsen mei de nammen Grutte en Lytse Wiske.

Fan Hylpen oant Himmelum hat oer Koudum ienris de Koudumer Slieperdyk (1732) fan de ferneamde wettersteatkundige Willem Loré rûn. By de ôfslach nei Hylpen leit by de Grutte Wiske noch in stikje. It grutste trasee fan dy krusing ôf nei Koudum ta is koartlyn ferbrede ta autodyk, sadat der net mear fan it besûndere profyl fan de ieuwenâlde Koudumer Slieperdyk geniete wurde kin. By it heechlizzende Koudum wie de dyk net needsaaklik, mar súdliker waard de wetterferdigening wer opnaam, fan Galamadammen ôf oan it ek wer heechlizzende Himmelum ta. Tusken de Moarre en de Fluezen yn mei yn ‘e buert markes en puollen kaam yn 1732 in trochfeart foar it wetterferkear tusken Starum en Snits. Dat barde op kosten fan in riedshear foar it Hof van Friesland, dy‘t der dêrnei foar ivich tol heffe mocht. Der kaam in robúst slûzekompleks: de Galamadammen. Der leit no in brêge. By de wetterwurken stie in bûtenpleats en, sa as in boarne út it lêst fan de 18e ieu meldt: “Ook is hier eene aangenaame Herberg, alwaar in den Zomer veel lieden komen om meervisch te eeten, die hier in overvloed te vinden is.“ It kloeke tolhûs is yn 1945 troch brân ferwoeste, mar der stiet no wer in nij hotelrestaurant.

Koufurderrige is in tige jong agrarysk streekdoarp, dat krekt nei de Twadde Wrâldoarloch as doarp beskôge waard. It hearde doedestiids noch by Doniawerstal, in gemeente dy‘t fierder oan de oare kant fan de Kûfurd lei. By de gemeentlike weryndieling yn 1984 is de streek by Wymbritseradiel yndield, dêr ‘t it foar de foarsjennings ek alhiel op rjochte wie.

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is de streek westlik fan ‘e mar sa goed as leech. Yn it noarden stiet allinne it buorskip Sand Buiren oanjûn, trije buorkerijen en in fûgelkoai en folle súdliker, oan ‘e súdkant fan de feart de Welle, is noch in fûgelkoai yntekene.

De streek hat gjin selsstannige status, mar hearde yn parten oan de oare kant fan de Kûfurd. It lytste, noardlike part hearde mei Sand Buiren by Langwar. It middelste, grutste, mar wol lege gedielte hearde ûnder Diken en it súdlike part by Teroele. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland, dy‘t yn it lêst fan de 18e ieu opmakke waard, wurdt gjin oandacht oan dizze lege streek jûn.

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 stiet de ryksstrjitwei, dy‘t yn 1848 fan Snits nei de Lemmer oanlein is, oanjûn. Dizze is foar de ûntwikkeling fan it gebiet fan grutte betsjutting wurden. Yn it Langwarder gebiet leit de buert Sânbuorren of Sângaast noch altyd en fuortby de nije dyk en de Jeltesleat is der in pleats by kaam. Oan ‘e igge fan ‘e mar is op it gebiet fan Diken de buorkerij Koesprong kaam en yn it súdlike Teroelster gebiet kaam by de ferfallen fûgelkoai oan ‘e kant fan ‘e mar ek in boerepleats.

De streek is echt goed ûntwikkele fan de twadde helte fan de 19e ieu ôf. Doe is der yn in koart tiidskoft yn de perioade 1870-1890, in flinke rige meastal grutte pleatsen boud. Foar it grutste part oan de eastkant fan de rykswei, mar ek in trijetal oan de westkant.

It terpdoarp Kûbaard kin allinne berikt wurde oer kronkeldykjes, as binne de tagongsdiken op effekt oanlein. Yn ‘e tsjerke is yn it begjin fan de 16e ieu dan ek Sint-Christoffel ôfbylde, de patroan fan de reizgers en it transport.

Kûbaard hat in kompakte doarpskearn: oan dykjes en fearten waaiert de bebouwing beskieden it lânskip yn. Nijbou is foaral oan de súdkant kommen. Oan de eastkant fan de kearn stiet de tsjerke op in rom hôf en tusken in troch hege linebeammen omseame tsjerkebuert yn. Tsjin de toer oer stiet it doarpshûs, ea it doarpskafee, en skean dêr tsjinoer in boargerhûs dat yn it ferline de skoalle húsfêste.

Yn it sintrum stiet in tsiispakhús dat net sa’n lange tiid as sadanich funksjonearre, omdat de suvelhannel him konsintrearre yn grutte plakken. It eardere doleânsjetsjerkje is ien fan de lytste yn de provinsje. De strjitte, rjochting de Swarte Beyen oan de âlde monumintale Slachtedyk, is oan ien kant beboud mei karakteristike frijsteande doarpswenningen út de perioade om 1900 hinne.

De bepleistere tsjerke docht net âld oan, mar de djippe finsternissen yn it dikke muorrewurk jouwe oan dat it gebou út de Midsieuwen stammet. De mantel fan de bepleistering sit op muorrewurk fan dowestien, in oanwizing dat de tsjerke datearret út de tiid fan foar 1200.Yn de 19e ieu is der fan alles mei de tsjerke bard. Der kaam in oargel yn en rjocht dêr tsjinoer kaam in gigantyske kreake. Oargel en kreake binne twa poalen mei de Gouden Ieu dêr tusken yn: prachtich renêssânsemeubilêr fan preekstoel mei dooptún en hearebanken. Dêr sjocht Christoffel mei nocht op út. Ek oan de bûtekant is frijwat út de 19e ieu te belibjen: de bepleistering is út de earste, de toer út de twadde helte fan de ieu, lyk as de deftige pastorije dy‘t eastlik fan de tsjerke yn in romme tún mei âlde beammen stiet. Dêr efter, fierder nei it easten en noardeasten ta, lizze noch twa leechlizzende buertsjes ferskûle.