Doarpen

Sânbulten is in streekdoarp dat de status fan doarp offisjeel net hat. It wurdt as streek by Kollumersweach rekkene en earder wie it in buorskip fan Westergeast. De streek is fan de 18e ieu ôf op de net oanmakke heide ta ûntwikkeling kommen. Foaral by it doe noch net ferhurde Wyldpaed lâns mei in konsintraasje fan bebouwing by de splitsing fan paden by wat tsjinwurdich de Achterwei, Hanenburch en Wyldpaed is. Op de gritenijkaart fan Kollumerlân yn de atlas fan Eekhoff wie der doe al in buert fan út elkoar lizzende bebouwing te finen.

In part fan it Wyldpaed waard yn 1866 fan it oare ôfsnien troch it oanlizzen fan it spoar fan Ljouwert nei Grins. Doe wie it oanmeitsjen fan de heide foar in grut part klear en waard der op lytse rjochthoekige perselen lân wurke en yn heidehutten en spitketen wenne.

Fanôf it begjin fan de 20e ieu kamen – stimulearre troch de Wenningwet – folkswenten fan bakstien ta stân. Oan it Wyldpaed binne der om 1913 hinne sân boud, wêrfan noch inkele te werkennen binne yn ferboude en meastal útwreide wenten. It wienen wenten mei in smel foarhûs mei flinke finsters foar it binnenkommen fan ljocht en lucht en dêr efter in skuorre ûnder trochsjittende dakskylden. Yn de skuorre koe lytsfee hâlden wurde of lânbouprodukten opslein wurde. Sa koenen de bewenners by oaren of los wurk op harren eigen hiem soargje om foar eigen konsumpsje wat te produsearjen. De opbringsten bleaunen op it toarre lân skriel, mar dat ferbettere doe’t it fanôf it begjin fan de 20 ieu mooglik waard om keunstdong te brûken.

Nei de oarloch hat de fernijing Sânbulten ek net oerslein. Oan de by de tiid ferhurde wegen waarden meastal frijsteande wenten op romme kavels boud. Mar der kamen ek noch sosjale wenten ta stân, sa as oan de Fedde de Vriesstraat tusken de trijehoek fan wegen mei in kompleks fan 24 wenten.

Sânhuzen is in jong heidedoarp. Sa jong en ynearsten neatich dat it yn de âldere boarnen net foar komt. It wie yn elts gefal in buert mei in es súdlik fan de Sânhuzerwei, wat eastlik fan it midden wie de hege kamp lân dy’t de esfunksje foar de omwenners hie.

Yn in oarkonde út 1422 dy’t ferbân hâldt mei it grutte Klaarkampster kleaster by Rinsumageast is sprake fan in Douwe Onnema dy’t hofmaster ‘in Sandhuse’ is. Mooglik leit de oarsprong fan it doarp yn in úthôf foar de heechfeanwinning fan dit kleaster.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard de buorskip by Noardwâlde fermeld, mar ek net mear dan: ‘vrij verre ten Noordoostern op de Heide ligt de buert Zandhuizen.’ Allinne yn it Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa út mids 19e ieu komt it selsstannich foar as gehucht. Dochs is it as buorskip al ridlik op leeftyd, want op de gritenijkaart fan Weststellingwerf yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet de delsetting mei troch beammen omseame leanen tekene yn it midden fan de fierder keale heide noardlik fan Noardwâlde. De stippellinen wêr’t Schotanus de doarpsgrinzen oanjoech wurde ûndúdlik yn de buert fan Sânhuzen, as soe it in autonome enklave wêze.

De bebouwing fan in trettjin tal buorkerijen is yn de rin fan de tiid wat ôfnommen, want op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 blike der noch gjin tsien mear te stean. Wol is oan de westkant in nije dyk nei Aldeberkeap mei in brêge oer de Linde kommen en by de trijesprong is ek in gebou tekene, op it plak wêr’t no it kafee stiet. Oan dizze nije Aldeberkeaperwei en foaral by de trijesprong kaam stadichoan wat mear bebouwing. Op it westlik lizzende heidegebiet hat de “Stichting tot verbetering van de Volkshuisvesting in de gemeente Weststellingwerf” har meast opmerklike folkswentekompleks realisearre, ‘Het Rode Dorp’, wêr’t yn 1920 en 1922 in tweintich tal wenten mei oankapte skuorren op kampkes lân fan in heale hektare ta stân kamen.

Surch is in doarp dat yn de ferdrukking kommen is efter it spinreach fan wegen by de kop fan de Ofslútdyk en in twatal wegen. Oarspronklik is it in komdoarp, mar om’ e tsjerke is de kearn yn de rin fan tiid wat ûndúdlik wurden, wylst de bebouwing fan de streken by de dyk lâns him fertichte. De seedyk op Deltahichte biedt in wrydsk útsjoch oer it doarp en de keale omjouwing. De wjerstribbigens fan it lânskip hat dichter Obe Postma, ôfkomstich út it tichtby lizzende Koarnjum, beskreaun yn De boerinne fan Surch:

Har earizer blinkt yn ‘e sinne fier Want it hiem leit heech en frij; En beammen waachse net te Surch: De see is te tichteby

De oare dyk is de Surcher slieperdyk dy’t yn 1732 oanlein wurde moast omdat de seedyk fan de Zuricher-Oordpolder slim oantaast wie troch de pealwjirm. Willem Loré hie it plan dêr foar makke. Loré’s diken ha flauwe talúds dy’t de wetterslach better brekke dan steile diken. Tsjin de soal fan de slieperdyk oan is de kompakte lintbebouwing by de Caspar di Roblesdyk lâns ûntwikkele.

Yn de jierren tusken 1922 en 1932 hat it doarp in drokte fan belang meimakke mei it oanlizzen fan de Ofslútdyk. De dykwurkers wennen yn in doarp fan barakken en sochten jûns fertier yn De Steenen Man wêr’t it der soms rûch oan ta gie. It barakkedoarp is ferdwûn, it hotel is noch altyd in aksint yn de bebouwing. De beskieden doarpsútwreiding leit yn it suden.

Surch hat in rom mei ipen omseame tsjerkhôf. Der stiet in lette neorenêssânse tsjerke út ûngefear 1905 mei mooglik noch in midsieuske kearn en in toer mei in achtsidige lantearne en in spits. It mitselwurk is fersierd mei rûnbôgenissen mei fersieringen fan keunststien. De gevel oan de noardkant is hielendal ticht, de súdgevel hat fjouwer rûnbôgefinsters. In Roosjen soe de arsjitekt wêze. In oannimmer mei dy namme wie by de fernijing fan de tsjerke fan Koarnwert belutsen.

Sweagerbosk is in jong streekdoarp yn de uterste súdwesthoeke fan Kollumerlân dat pas yn 1940 de status fan doarp krigen hat. Foar dy tiid wie it in buorskip by it frij fier fuort lizzende Kollumersweach.

De heidestreek rekke nei de 18e ieu bewenne en yn it midden fan de 19e ieu is der in streek foarme. Dat barde oan de krekt foar 1930 ferhurde Boskwei/Bjirkepaed dat doe op kaarten mei Het Bosch oantsjutten waard. Mar ek fierder oer de heide stienen noch earmoedige ûnderkommens. Dizze streek mei efterpaden lei heaks op de yn dit lânskip eastwest lizzende ûntginningsassen. Dit kaam mei omdat de perselen fan de heide stadich yn súdlike rjochting trochlutsen waarden.

De heidebewenners wennen yn heidehutten of spitketen dy’t sûnt it begjin fan de 20e ieu ferfongen waarden troch lytse bakstiennen húskes mei soms noch in stâl ûnder itselde dak. Se besochten yn harren libbensûnderhâld te foarsjen mei it ropen, it draaien fan tou, en it meitsjen fan biezems en skrobbers of it flechtsjen fan matten yn stuollen. Dy waarden dêrnei yn de wide omjouwing útsutele.

De heidehutten binne yn it kader fan de Wenningwet opromme, mar ek de earste húskes dy’t yn dat kader boud waarden, binne ferdwûn. Oan de yn 1950 ferhurde Heidewei stienen koartlyn noch twa fan kalksânstien boude spultsjes(fan 1913). It wienen noch geve wenten mei in skuorre foar wat lytsfee, in ko of lânbouprodukten. Arbeiderswenten wurde se ek neamd, omdat de bewenners, njonken in oar berop of los wurk, mei wat lânwurk op in rom hiem lytsskalige feefokkerij bedriuwe koene om sa yn harren ûnderhâld te foarsjen. Efter de Boskwei stiet op nûmer 24 noch sa’n wenninkje út 1914 mar dat is al oanpast.

Sweagerbosk is nei de oarloch sterk fernijd en der binne sûnt dy tiid nochal wat frijsteande wenten boud. It doarp is sa by de Swadde noch sterker ferweefd rekke mei Twizelerheide yn Achtkarspelen en de Westerein yn Dantumadiel.

Sweins is in terpdoarp en leit tusken de ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Harns en de trekfeart tusken dizze stêden yn, it hjoeddeiske Van Harinxmakanaal. It doarp hat gjin echte kearn; it bestiet út in stik as wat út elkoar lizzende buerten en buorkerijen en in foar in grut part ôfgroeven, skerp om it hôf ôfstutsen tsjerketerp. De tsjerke is fan fier te werkennen: de terp is heech en it silhûet fan de tsjerke is bysûnder. Boppedat leit der in wetterbuert by it kanaal, offisjeel Kingmatille, yn de folksmûle ‘Keimpetille’, neamd nei in weiwurden brêge oer de trekfeart. De tsjerke op’ e terp makket in eigensinnige yndruk omdat se oan beide kanten trijesidige slutingen hat. Midden op it dak stiet in dakruter en sa wurdt de yndruk jûn dat it om sintraalbou giet. De sealtsjerke waard boud yn de jierren 1782-1783 om in midsieuske tsjerke te ferfangen. Der wurdt ek sein dat de 13eieuske tsjerke noch oanwêzich is en dat it gebou oan de bûtekant beklamme is. De âlde tsjerke, wijd oan de Hillige Regina – Maria as keninginne fan de himel – hie in tsjerke mei in sealdak. De dakruter, it sjarmante achtsidige houten koepeltuorke, jout romte foar de yn 1471 troch Steven Bütendoc getten klok. It oerwurk is fan 1783. Oan de westkant stiet de yngong yn in djippe korfbôgefoarmige nis.

Yn de tsjerke stiet in troch Hermanus Berkenbijl makke preekstoel út 1783, in doophek en twa hearebanken fan Lycklama à Nijeholt/ Glinstra en Beijma thoe Kingma. In sânstiennen epitaaf is it oantinken oan it betiid ferstjerren yn 1652 fan de frou fan Ignatius van Kingma, Jaeycke van Vierssen. Se stoar nei amper 33 wiken houlik doe’t har man as kolonel yn Brouwershaven yn garnizoen lei. It pear wenne op Kingmastate by de trekfeart. Dêr oan it Van Harinxmakanaal is op nûmer 11 in let 18eieusk hûs te besjen, wêr’t in ferskaat oan byldhoude fragminten yn ferwurke binne: fan kroanlisten, aailisten, twa bekroaningsballen en in flinke gevelstien mei kwabornamint en it jiertal 1657. De sier is ôfkomstich út de yn 1864 ôfbrutsen Kingmastate.