Nijsgjirrichheden yn Westernijtsjerk

Machiel Braaksma, 2011
In de nacht van dinsdag 31 oktober op woensdag 1 november 2006 werd achter de zeedijk van Marrum een grote groep paarden ingesloten door het water. Drie dagen lang trotseerden ze kou en water. Twintig paarden overleefden het drama niet. Ruim 200 paarden werden op 3 november na een indrukwekkende reddingsactie in veiligheid gebracht. Beelden hiervan gingen de hele wereld over en staan bij veel mensen in het geheugen gegrift. Het kunstwerk is gemaakt op de plek waar de paarden vanuit het water de droge dijk op kwamen. Gelet op het drama van de gebeurtenis is het een zeer bescheiden beeld geworden. Een grote hoeveelheid metalen paardenhoeven is verlijmd op het pad, een dikke cluster voor het hek en daarachter waaiert het uit richting de dijk. De vrijheid tegemoet.

Waar eens de slikwerkers hun ruggen kromden ligt nu een uniek natuurgebied. Tussen Zwarte Haan en de pier van Holwerd ligt een van Europa’s grootste kwelders; Noard-Fryslân Bûtendyks. Het ruim 4180 hectare grote gebied met zomerpolders, dobben, zilte graslanden, slikvelden en kwelderwerken is een eldorado voor flora en fauna. Jaarlijks rusten, broeden en foerageren hier meer dan een miljoen vogels. Overal op de zeedijk is het volop genieten van het wisselende weidse uitzicht, een veelkleuring palet in alle jaargetijden.

De midden in het terpdorp gelegen kerk, gewijd aan Godehardus, heeft geen aantrekkelijk westelijk front. De muren van schip en koor hebben evenwel veel interessants te vertellen. De kerk is goeddeels in de eerste helft van de 13de eeuw gebouwd, zij kan als romano-gotisch bouwwerk worden gekarakteriseerd. Dat beeld wordt door veel sporen van eerder en later verstoord en verrijkt. Zo is in beide muren tufsteen verwerkt van de vorige kerk uit de 11de eeuw. In de noordmuur zit vrij veel grijze tufsteen tussen de rode baksteen verwerkt. Laag staat een rondboogvenster van de voorkerk. Dan volgt een dichtgemetselde, rondbogige ingang met een ovaal venstertje. Verder oostwaarts staan drie flinke rondboogvensters uit 1802, soms met sporen van gotische vensters erbij. Rond het middelste zijn bovendien sporen van een verdwenen aanbouw te vinden. Het vijfzijdig gesloten koor heeft op de hoeken vrij complete, van baksteen gemetselde rondstaven.

De koormuren laten sporen van middelgrote rondboogvensters zien, alleen aan de zuidzijde zit een grote spitsbogige nis van een voormalig gotisch venster. Ook de zuidelijke muur heeft drie rondboogvensters uit 1802 en sporen van gotische vensters, tufsteenvelden, sporen van een verdwenen aanbouw en aan de westzijde een dichtgemetselde rondbogige ingang met ovaal venstertje. De westelijke gevel heeft met lisenen een driedeling. In het torenelement staat de omlijste ingang met halfrond bovenlicht, een gedenksteen en hoog een roosvenster. In de vleugelmuren staan grote rondboognissen. In de toren met ingesnoerde spits zitten gemetselde rondbooglijsten en dubbele galmgaten.

De kerkruimte wordt gedekt door een tongewelf met trekbalken. De in 1658 door Dirk Sydtses vervaardigde preekstoel met klankbord heeft een kuip die versierd is met gegroefde hoekzuilen en gecorniste panelen. De ertegenover staande overhuifde herenbank is in 1723 gesneden door Jacob Sydses Bruinsma voor Dieuke Wielinga-Westerhuis. Hij heeft getordeerde en omrankte zuilen en een opengewerkte kuif met wapens. Het orgel is oorspronkelijk van J.A. Hillebrand (1831); de kas is nog origineel maar het instrument is al in 1833 en daarna ook nog een paar keer verbeterd.

De kerk is in de eerste helft van de 13de eeuw in laatromaanse vormen gebouwd. De noordmuur geeft het meeste prijs van het romaanse verleden. Tussen rafelige restanten van steunberen zitten in vrij regelmatig moppenmetselwerk twee sporen van vrij grote, dichtgezette rondboogvensters. Verder westelijk zit nog een kwart boog boven een in de 15de eeuw aangebrachte ingang: een dichtgemetselde korfboog binnen een geprofileerde spitsboognis. Nabij de koorsluiting staat een groot rondboogvenster dat net als dat in de zuidmuur omstreeks 1800 is ingebroken. De driezijdige koorsluiting wordt op de hoeken geaccentueerd door slanke muurschalken met schijfkapitelen, kenmerkend voor het rijpe romaans. Het uitgezakte muurwerk van de koorsluiting wordt geschraagd door wigvormige steunberen die het beeld verstoren. Dat doet de deur eveneens; aan de binnenzijde zit daar een door S.J. Mellema in een overdadige neorenaissancestijl omstreeks 1900 getimmerd portaal. Het middelste gedeelte van de zuidmuur is gelijk met het aanbrengen van de rondboogvensters beklampt met kleine steen. Aan de westzijde van deze muur loopt alles door elkaar: een deel van een rondboog van een ingang, een veel nieuwer venster en dichtbij het maaiveld een klein rond venster, allerlei metselwerk en een spoor van een weggehaalde steunbeer.

De vrij lage zadeldaktoren gaat ongeleed op. Bovenin zitten de galmgaten en beneden in de westgevel een ingang met een klein spitsboogvenster erboven.

Inwendig wordt de ruimte gedekt door een houten tongewelf met trekbalken. Laag in de zuidwand zit een reeks diepe nissen in verschillende vormen. De preekstoel met klankbord heeft voluutachtige hoekpenanten in barokke vormen uit het begin van de 18de eeuw; het doophek is 19de-eeuws en heeft in plaats van balusters in bronskleur geschilderde gietijzeren hekjes. De overhuifde herenbank ertegenover dateert uit de eerste helft van de 17de en de eenvoudige banken aan weerszijden uit de 19de eeuw. Vier van de kerkbanken bezitten bijzondere wangen met gotische briefpanelen en medaillons met symbolen uit de eerste helft van de 16de eeuw. Het orgel is in 1880 gebouwd door Bakker & Timmenga.

Een zeer speciaal stukje Friesland is buitendijks te vinden, ter hoogte van Marrum. Vooral als ik op de motor hier in de buurt kom, moet ik even naar de overkant van de dijk om over een afstand van enkele honderden meters van deze omgeving te genieten. Hier kom je bijna geen mens tegen, hier vind je absolute rust. Luister naar de geluiden van diverse vogels in de kwelders en de wind. Kijk naar de waddenzee met in de verte Ameland.

Boustyl: Romaansk
Datearring: Ein 13de ieu
Restauraasje: 2008

Lizzing:
Fuort by Marrum leit, op in kwelderwâl, earder in doarp mar no in buert: Westernijtsjerk. De tsjerke stiet op in grut tsjerkhôf dat doedestiids in part wie fan in stinzeterrein dat tahearde oan de Jeppema’s.

Eksterieur:
Wierskynlik ein 13de ieu boud mei restanten fan in eardere stins: Jeppema State. Yn de 15de ieu waard de tsjerke fernijd en fergrutte. De tsjerke bestiet út in ienbeukich skip en in trijesidich sletten koardiel, beide fan bakstien en in allyksa bakstiennen toer. Der binne twa kleuren stien tapast: in griengiele stien en in hurder bakte reade stien dy’t by de tichtmitsele finsters oan de noardkant om bar yn streken ferwurke is.
Oan de noardkant fan it skip binne resten reade pleister te sjen. De súdmuorre is wat ferskillende gruttere parten oangiet beklaaid mei 18de ieuske stien. It koar mei de mitsele kralen oan de hoeken fan de sluting en spoaren fan rûnbôgefinsters is let-Romaansk. De muorren fan it skip binne neffens de spoaren fan finsters dy’t oan de noardkant te sjen binne noch Romaansk, mar wike troch de materiaaltapassing in bytsje ôf. De súdmuorre is yn de 19de ieu mitsele.
De twa klokken yn de toer, sûnder de namme fan de jitter, binne yn 1385 en 1405 makke. Op de grutste klok stiet yn Goatyske letters: Te colo Virgio pia vocorque postea ergo Maria a.d.m.CCCLXXXV (Jo ferearje ik fromme Faam en fierder wurd ik dêrom neamd Maria. Yn it jier fan de Heare 1385).
De lytse klok hat ek in opskrift yn it Latyn: a.d.m. CCCCV dum trahor audite voco vos ad gaudia vite (Yn it jier fan de Heare 1405. As it myn tiid wurdt, harkje! Ik rop Jo ta de freugde fan it libben).

Ynterieur:
It is in bysûnder tsjerkgebou mei fjirtjinde-ieuske muorrenissen. Fan it meubilêr yn de tsjerke is de preekstoel út de 18de ieu. Fierder is der noch in iken hearebank út it begjin fan de 17de ieu mei oerkaping op Korintyske pylders, wylst trije einsketten fan banken mei sniene panielen en bekroanings fan de 16de ieu binne. Yn de dooptún lizze orizjinele estrikken.

Oargel:
It oargelfront út 1880 - fan Fokke Bakker en Arjen Timmenga - wurdt beskôge as in moai foarbyld fan de Fryske oargelboutradysje.

Gebrûk hjoed-de-dei:
De tsjerke fan Westernijtsjerk wurdt net sa yntinsyf brûkt. De 'Plaatselijke Commissie' organisearret sa út en troch konserten en eksposysjes. It gebou is beskikber foar rou- en troutsjinsten. Der is wol in keuken en toilet, mar gjin ferwaarming. De tsjerke is wol gewoan te besytsjen. Belangstellenden kinne de kaai krije op it adres Pantsjewier 37 yn Marrum.

Marrum, Lage Herenweg 6: woonhuis

Dit woonhuis is in 1911 gebouwd. Ontwerp en uitvoering zijn van de toenmalige eigenaar van het pand, de betonfabrikant J. Mellema. Het huis is dan ook in beton opgetrokken; de bouwtrant is vernieuwend, zowel wat betreft de vormen als het gebruikte materiaal en de decoratieve elementen, die aan de Art Nouveau zijn ontleend.