Doarpen

Eastermar is in útstrekt streekdoarp dat út twa kearnen bestiet: It Heechsân, dat op in hege sânrêch eastlik fan de Burgumer Mar leit en De Wâl by de Luts, súdeastlik fan dizze mar. It Heechsân is as agraryske delsetting al yn de Midsieuwen ûntstien en hie in frij losse, fersprate bebouwing. Nei alle gedachten is fan ein 16e ieu ôf it swiertepunt fan it doarp ferskood nei it suden ta, wêr ‘t by de wetterferkearsferbining goede kânsen leinen en ferfeanings fan ‘e grûn kamen. Fan de gritenijkaart yn de Schotanus-atlas út 1716 blykt dat de wetterbuert De Wâl mei wat mear nei it noarden Snakkerbuorren, al ûntwikkele wie ta in buert om in ynstekhaven hinne.

De turfwinning soe oant healwei de 18e ieu ta duorje en de buert ûntwikkele him fanwege de turfhannel en –skipperij. Ek de Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786 al de grutte lingte fan it doarp en: “De kerkbuurt ligt hoog, vooral het kerkhof, van ‘t welk men een zeer vermaakelyk gezigt heeft over de laager landen en het Bergumer Meer; doch ‘t meerendeel der huizen maakt eene dubbele buurt, tusschen 3 en 400 roeden van daar ten Zuid-Zuidwesten.” Boppedat waard ek noch fermeld dat “onder dit dorp ook de herberg Schuilenburg aan ‘t Collonels diept (behoort), welke tot een bewaame pleisterplaats aan den mond van het Bergumer Meer verstrekt.”

De tsjerke is yn de âlde kearn bleaun. Se waard yn 1869 sloopt nei ‘t even súdliker in nije tsjerke yn dekorative, eklektyske styl boud wie. In pear jier letter, yn 1875, waard tsjin de tsjerke oer in fraaie pastorije boud en dêrnjonken yn 1924 in “Gebouw voor christelijke belangen”, mei in ekspressyf tuorke. De mienskip bleau syn deaden beïerdigje op it hôf by de âlde, iensume toer. De âlde sealdaktoer sûnder segminten is sûnt minskeheugenis begroeid. De klimop is al te sjen op in tekening út 1721.

De buert by de Luts is fan in folslein oar karakter mei ticht beboude strjitten mei hjir en dêr18e-ieuske pânen. By de trijesprong is in pleinfoarmige romte ûntstien.

It komdoarp Easterwierrum leit net sa fier fan de belangrike wetter-ferkearsier de Swette ôf. In eintsje bûten it doarp stiet in iensume toer. Easterwierrum wie in terpdoarp sûnder in echte tsjerkebuorren, mar mei wat losse agraryske bebouwing.

Dizze Tsjerkebuorren leit 600 meter noardlik fan it Easterwierrum fan no ôf. De terp is ôfgroeven ta in rûn eilân en is tsjin ôfbrokkeljen beskerme troch in kearmuorre fan giele stien. Om It tsjerkhôf hinne in tichte seame fan beammen. De tsjerke is yn 1905 ôfbrutsen en de toer – fan healwei 1200 - bleau, as wachter oer de deaden. De toer is oplutsen fan benammen giele kleastermoppen. Der sitte in pear lytse rûnbôgefinsters yn en rûnbôgige galmgatten yn pearen. De toer hat in mei laaien dutsen ynsnuorre achtkantige spits. De kearn fan Easterwierrum is geandewei de 18e en de 19e ieu yn súdlike rjochting opskood de kant út fan de Easterwierrumer Aldfeart, de saneamde Brêgebuorren, dy ‘t mei in opfeart in ûntsluting yn ‘e rjochting fan de Swette hat. De buert waard nei in âlde state of zathe eartiids ek wol Vogelzang neamd. Begjin 18e ieu wie dêr al wat bebouwing, sa as op de hoeke in herberch en ek yn it noarden in roomsk-katolyk tsjerkje. De groei kaam der krekt yn yn de earste helte fan de 19e ieu. De kearn hat in krúsfoarmige plattegrûn mei de Slachtedyk en de feart as struktuerbepalers. Yn it noardwestlike kwart leit in iepen romte. Dêr is resint in soarte fan doarpshaven mei rekreative oanlisplakken kreëarre. Yn ‘e buert fan it krúspunt fynt men de âldste, gruttendiels 19e-ieuske, fariearde bebouwing.

Oan de noardwestlike râne steane in dekoratyf oanpakte pastorije út 1876 mei in oanboud kategisaasjelokaal. Wat efterôf stiet de lytse herfoarme tsjerke út 1911, ûntwurpen troch H. Gros en soan, boukundigen út Ljouwert. It ienfâldige tsjerkje hat in toer mei ynsnuorre nullespits. De roomsk-katolike tsjerke stiet oan ‘e oare kant fan it doarp. De Sint-Wirotsjerke is yn 1926 boud nei in ûntwerp fan Wolter te Riele yn in freonlik eagjende neogotyske styl.

It streekdoarp Ychten hat in midsieusk ferline en leit oan de âlde dyk Lemmer-It Hearrenfean. It doarp hat in tichte bebouwing op de krusing mei de Middenweg – mei in rige nei-oarlochske wenten – en even fierderop mei de Middenfeart. Oan de feart foarmje de ienfâldige huzen in aardige wetterbuert. Even fierder nei it easten ta leit it streamkanaal nei it eardere stoomgemaal oan ‘e kant fan de Tsjûkemar, dat it wetter yn de Feanpolder fan Ychten op peil hâlde moast.

Fan it begjin fan de 19e ieu ôf hat, yn it súdliker lizzende, útstrekte Ychtenerfjild nammentlik ferfeaning plakfûn, wêrnei ‘t de grûn yn kultuer brocht is. It gemaal is yn 1913, nei plannen fan de polderopsichter L. Lourens boud yn in freonlik eagjende fernijingsstyl mei heal bepleistere gevels. De skoarstienpiip is ôfbrutsen. Ychten hat nochal wat fearren litte moatten. Fan it omfangrike feangebiet súdlik fan ‘e Tsjûkemar hearde it Ychtenerfjild – en dat besloech hast de helte-, by Ychten. Op dat plak ûntwikkele him de delsetting Bantegea, dat de status fan selsstannich doarp krigen hat. Oan de eastkant hat it buorskip Ychtenbrêge it ek brocht ta selsstannich doarp en is it it memmedoarp sels boppe de holle út groeid.

By de krusing fan Hoofdweg en streamkanaal stiet de doarpstsjerke. Dizze oan de Hillige Lautentius wijde tsjerke wurdt al yn 1245 yn de boarnen neamd. It gebou datearret út de 13e ieu, mar is healwei de 17e ieu ommitsele en krige in segmint yn pilasters. Sadwaande ferlear de tsjerke har midsieuske karakter. De sealtsjerke hat in trijekantige sluting. De slanke toer hat inkele opmerklike kenmerken. Yn de westgevel fan de toer kaam in flink grut roasfinster en dêrboppe binne dekoratyf omliste galmgatten pleatst. Op de romp folget in mei laaien dutsen achtkantige bekroaning mei oerwurken, dêr‘t de spits op pleatst is. De westlike gevel en de toer binne yn 1879 ta stân kommen. Yn de toer hinget in klok, dy ‘t yn 1597 getten is troch Cornelis Ameroy.

It oarspronklike buorskip Ychtenbrêge hat it memmedoarp Ychten alhiel oerfleugele en wurdt hjoeddei beskôge as in selsstannich doarp. It streekdoarp strekt him út by de Hoofdweg lâns, de wichtige, âlde ferbiningswei fan de Lemmer nei it Hearrenfean, dy ‘t krekt foar de brêge yn de Pier Christiaansleat in skerpe knik makket.

Oant sawat 1900 hinne wie de bebouwing dêr gruttendiels beheind ta agraryske bedriuwen en inkele húskes. Dêrnei hat him de lintbebouwing foarme. Ek oan it Krompad nei it easten ta stie wat fersprate bebouwing. It paad liede it feangebiet yn en is folle letter trochlutsen ta in ferbiningswei mei Weststellingwerf, mei in brêge oer de Tsjonger.

De súdlike kant fan de Pier Christiaansleat, de brede feart dy ‘t de Tsjûkemar mei de Tsjonger ferbynt, hie as ferbiningsrûte oer it wetter, al healwei de 19e ieu in mingde bebouwing. Wilens binne dêr kaden foarme mei wenningen en bedriuwen dy ‘t harren rjochtsje op de tsjinstberens foar de – sûnt de oarloch foars groeide – wetterrekreaasje. De bebouwing by de dyk en feart lâns is hjir net monumintaal, mar oan de feart foarmet it ien en oar wol in spontaan, sfearfol gehiel. Inkele karakteristike, yn de breedte boude boargerhuzen út de desennia om 1900 hinne, foarmje de hichtepunten tusken de fierders ynbannige pânen, sa as de eardere pastorije fan de herfoarme tsjerke dy‘t yn 1916 ûntwurpen is troch arsjitekt Hendrik Kramer út Ljouwert. De herfoarme tsjerke stiet lykwols yn it memmedoarp Ychten. Hjir stiet de grifformearde tsjerke mei in frijsteande sealdaktoer út de sechstiger jierren.

Nei ‘t de bebouwing fan fuort nei de oarloch yn de buert fan it Krompad – de Duimstraat en De Kempenaersweg – inkele fraaie rychjes tradisjonalistyske wenningen oplevere hie, hat it doarp him yn de oksel fan de knik yn de Hoofdweg en de feart, mei namme mei folkshúsfesting sterk útwreide. Resint is westliker in nije buert tusken dyk en feart ûntwikkele.

Ie is in terpdoarp dat al inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is yn in lânskip fan see-earmen en kriken op in kwelderwâl. Ie koe fanwege de dyk by de oant 1729 ta iepen bleaune see-earm fan it Dokkumer Grootdiep lâns, gjin (koarte) ûntsluting oer it wetter nei it suden ta krije. De opfeart waard dan ek oanlein nei de mear noardlike Suder Ie, by de terp Tibma lâns.

It radiale terpdoarp rekke frij ticht beboud, fan it sintraal lizzende tsjerkhôf mei in rûn rinnend tsjerkepaad ôf oan de binnekanten fan de noch frijwol komplete rûnwei ta. In stik of fjouwer smelle strjitsjes en paden ûntsletten yn dit kearngebiet de frijwat konsintrearre buertsjes mei lytsskalige bebouwing, dy ‘t benammen oan de noardwestlike en súdlike kant nochal ticht wie en oan de eastkant wat losser. De bebouwing is hast hielendal rjochte op de radiale wegen en paden en net op de ringwei. Dat is benammen te fernimmen by de westlige radiaalwei, dy‘t it breedste profyl hat en dêr‘t in pear boargerhuzen stean. Oan de oare strjitsjes stiet foar it measte in beskieden bebouwing, dy ‘t sûnt de 18e en de 19e ieu amper mear fernijd is en dêrtroch skildereftige bylden oplevert. Om it tsjerkhôf hinne is net safolle romte en allinne tsjin de toer oer binne in pear wenningen op it hôf rjochte. Yn de 18e ieu kaam der sa stadichoan ek wat bebouwing ta stân oan de eastlike kant. Yn de 19e ieu waard Ie fierder yn eastlike rjochting útwreide tusken Uniastrjitte-Dodingawei en Achterwei-Stienfeksterwei.

De fan kleastermoppen boude doarpstsjerke datearret foar in grut part út it tredde kwart fan de 13e ieu: de eastlike partij is yn de 18e en de westlike partij mei toer yn de 19e ieu fernijd. Yn de noardgevel sitte ier- goatyske finsters dy‘t diels ticht set binne. Yn de konsoles ûnder de goatelist binne maskers fan minsken en bisten úthakke. Yn de tsjerke binne in moarmeren epitaaf foar Snelliger Meckama en njoggen roubuorden út ‘e twadde helte fan de 17e ieu te sjen.

Jistergea is in fan oarsprong midsieusk streekdoarp; in boerestreek fan hast trije kilometer lang, fuort noardlik fan de Lemmer. De streek giet yn it noarden ûngemurken oer yn Follegea. It binne doarpen, lyk as de fuortsetting fan Dunegea yn de buorgemeente Skarsterlân (eartiids gritenij Doniawerstal), mei in te fergelykjen karakter.

De buorkerijen leinen oan in hynstepaad dat al ein18e ieu ferbettere wie ta in rydwei, mar yn 1843 as ryksstrjitwei it aloan drokkere (ryd)ferkear oankinne moast. Foar dy tiid wie it ferkear oer it wetter gâns wichtiger en dêr foar hie it doarp de Molesleat nei de Lemster Rien. No is it in sleatsje eastlik fan de autodyk A50, mar oant yn it begjin fan de 20e ieu wie it in wichtige ferkearsier. De, yn de measte gefallen, monumintale pleatsen steane op ûnderling royale ôfstân op flinke hiemen oan de eardere ryksstrjitwei. De fier út elkoar lizzende pleatsten steane fan de Lemmer ôf rekkene, earst allegearre oan de east- en nei oardel kilometer hast allegearre oan de westkant, in gefolch fan de oriïntaasje fan de by de pleatsen hearrende lânderijen.

Yn it suden is dat in frij smelle strook fan de Akkers, dy‘t oan de Rien ta rûnen en yn it noarden de har oan de Grutte Brekken ta útstrekkende Lemster Polders. Grutte let-19e-ieuske stjelppleatsen – sa as ‘t Hofstee – ha de mearderheid, mar der steane ek kop-romppleatsen en noch inkele jonge gebouwen, lyk as de Cornelia Hoeve, in stjelp út de tritiger jierren mei in útboude middenpartij, om noflik yn te wenjen.

Yn de slingerbocht by “Het Hof fan Hollân”, in wytbepleistere yn de breedte boud hûs yn in griene seame fan âlde beammen, leit it tsjerkhôf, ek ynpakt yn beamtegrien. In stek, fersjoen fan deadssymbolyk, jout tagong ta it frij heech lizzende terrein. De klokkestoel stiet al fan it begjin fan de 18e ieu ôf op it plak dêr ‘t wierskynlik oant healwei dy ieu, in tsjerkje stien hat. De klokkestoel hat in helmdak dy ‘t in klok, yn 1617 getten troch Henricus Meurs, beskermet. De klokkestoel is al in pear kear fernijd.

Ealahuzen is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr‘t de oarspronklike gritenijnamme ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wiist. It is in leech lizzend gebiet en nei‘t it súdlike part yn 1835 bedike wie, koe yn de Groote Noordwolder Veenpolder begûn wurde mei it winnen fan turf. De hiele streek is yn 1984 oan Gaasterlân-Sleat tafoege.

It streekdoarp Ealahuzen bestiet út it eardere selsstannige doarp Nyegea, dat oan de súdwestlike kant it meast ticht beboude diel foarmet en it eartiids tinbefolke streekdoarp Ealahuzen, it mear iepen noardeastlike part mei fersprate bebouwing tsjin de súdlike kant fan de Fluezen oan. Beide doarpen hienen eartiids in tsjerke, mar dy fan it âlde Ealahuzen is al foar 1800 ôfbrutsen, nei‘t se al ris ferpleatst wie om út te wiken foar it opkommende wetter fan de Fluezen. Hielendal yn it noarden by de bocht tusken De Hop en Tropherne, in buert fan in pear pleatsen, is de namme noch altyd it Oud Kerkhof. Mar sels de klokkestoel, dy‘t der yn de 19e ieu stien hat, is net mear werom te finen. De wetterfloed fan 1825 hat gâns wat âlde bebouwing fernield. Tusken de twa doarpen yn waard it suvelfabryk stichte, in buert dêr‘t no om in binnehaven hinne, de foarsjennings foar wetterrekreanten konsintrearre binne. Tsjin buorkerij ‘Marsicht’ oer is de havenkom, mei dêromhinne freonlik eagjende rekreaasjewenten. Fierder nei it noardeasten ta binne op de fraaie rûte by de Fluezen lâns wer monumintale boerepleatsen te finen.

De doarpstsjerke (fan it eardere Nyegea) stiet alhiel yn it westen op de hoeke by de Nyegeaster Feart, dy‘t de grins foarmet fan de Van der Weayenspolder en de Groote Noordwolder Veenpolder. It is in freonlik oandwaand sealtsjerkje mei in trijekantige sluting út 1865 en in neoklassicistyske yngongspartij fan pilasters en in fronton. Op de nei it suden ta rjochte foargevel stiet in elegant, houten tuorke mei in ynsnuorre nullespits, dêr‘t in klok yn hinget út 1320. Noardeastlik fan de tsjerke slút in freonlike eagjende doarpsstrjitte him oan, mei gruttendiels boargerhuzen út de perioade fan om-ende-by 1900.

Elslo is in tige âld streekdoarp dat him ûntwikkele hat by de noard-súd rjochte Binnenweg (no Hoofdweg en Peperstraat) lâns en de Buitenweg dy‘t der westlik by lâns rint en dêr‘t de trambaan by oanlein waard.

De romte tusken de sa ûngefear parallel rinnende streken yn is lange tiid ûnbeboud bleaun. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 melden: “De Kerk staat hier tusschen twee rydwegen, die ter wederzyden van dezelve doorloopen en met huizen beboud zyn. Onder dit Dorp liggen eenige buurtjes en plaatsen van naam; als vry verre in ‘t Noorden Tronde, op eene hoogte in ‘t geboomte en in de Bouwlanden gelegen, alwaar de Linde haaren oorsprong neemt .... In ‘t Zuidwest ligt het buurtje Zuidhorn; ook vond men hier destyds, de Stamhuizen van Frankena en Portinga.” Tronde is no noch altyd in echt buorskip fan sa ‘n acht boerepleatsen mei de kearn fan in ies, dy‘t noardlik fan Elslo leit. Mar Zuidhorn, dat súdlik fan it doarp tsjin de Drintse grins oan leit, bestiet no net út mear dan in pear gebouwen. Oan de Hoofdweg stie dêr op de grins in suvelfabryk (1886/1887). Frankena en Poortinga binne nei alle gedachten net folle mear west as flinke boerepleatsen; se steane oanjûn op ‘e kaart fan Eaststellingwerf yn de atlas fan Eekhoff út 1849.

Dêr ’t de Binnenweg en Buitenweg yn it suden by elkoar komme stiet de tsjerke. Se is yn 1913 yn it plak kommen foar de út 1632 datearjende âlde tsjerke. De tsjerke bestiet út in tsjerkeseal en in rjochtsletten koar yn in frij saaklike styl mei eleminten yn fernijingsstyl. De konsistoarjekeamer is útboud en op it net oriïntearre front stiet in dakruter. Efter de tsjerke riist op it romme hôf in dûbele houten klokkestoel mei in skylddak op, dy ‘t in klok út de 15e ieu draacht en ien út 1953. Nei de oarloch is de nijbou yn de – oan dy tiid ta – ûnbeboude romte tusken de twa haadwegen yn oan inkele hôven oan wjerskanten fan de Eikenhorst ta stân kommen.

Ingwier is in agraryske delsetting midden yn de Polder de Weeren tusken Wûns en Makkum yn. Ieuwenlang hat it de status fan doarp hân, sûnder dat der ea praat west hat fan in kom of in streek. Yn it lânskip leit wol it spoar fan in ‘wier’ of terp; dêr hat it in diel fan de namme oan te tankjen. Sels noch in twadde terp, in hústerp, dêr‘t ien fan de pleatsen op stiet. De delsetting wie troch in paad mei in tille oer de Molkfeart mei Wûns ferbûn.

Yn de Midsieuwen hie it doe ek al lytse doarp in eigen tsjerke en pastoar, dy ‘t 39 pûnsmiet lân yn gebrûk hie. It plakje hjitte yn de Midsieuwen Abbingheweer, dat letter ynkrompen waard ta Ingwier. Nei de Reformaasje bleau it in selsstannich doarp en hie it ek eigen tsjerkfâden. Der waard mar komselden in tsjerketsjinst hâlden.

Yn de atlas fan Eekhoff út healwei de 19e ieu is it kaartbyld fan Ingwier amper oars as no; tusken de boerepleatsen yn stiet yndie de tsjerke yntekene en ek is de âlde namme oanjûn: Abbingawier. Yn 1868 stoarte de toer yn en ek in part fan de westlike muorre. Yn 1882 is der in nije tsjerke boud. Doedestiids wenne der yn Ingwier mar ien herfoarme húshâlding. It haad fan dit gesin wie fansels tsjerkfâd. Hy beneamde twa mannen út Wûns ta mei-tsjerkfâd en de trije besletten ta nijbou. Tweintich jier letter, yn 1902, is dit tsjerkje wer ôfbrutsen.

Yn 1956 wennen der yn Ingwier trije feeboeren en ien hinneboer mei harren húsgesin. Doe wie it al gjin doarp mear, want it is yn 1949 troch it gemeentebestjoer oan Makkum tafoege. Lykwols is Ingwier krekt wat mear as in samling pleatsen, want op it plak dêr ‘t de tsjerke foar de pear ynwenners stien hat, leit noch altyd de lytse, troch beammen omseame terp mei tsjerkhôf. Sa lang as dizze skiednis dêr respektearre wurdt, fertsjinnet Ingwier it respekt om as doarp behannele te wurden.

Ingwierrum is in terpdoarp dat yn de iere Midsieuwen ûntstien is op in kwelderwâl op in hoeke grûn mei dêromhinne de Lauwerssee en de mûning fan de djip it lân ynkringjende slinke, dy‘t as Dokkumer Grootdiep lange tiid in iepen ferbining mei see foar Dokkum wêze soe. Súdlik fan it net al te hege terpdoarp binne wichtige, wierskynlik 12e-ieuske restanten fan de seedyk yn it lânskip werom te finen. Súdlik fan Ingwierrum is yn dit Grootdiep yn 1857 in grutte meänder rjocht lutsen.

Ingwierrum hat him ûntwikkele op in rjochthoekige terp mei ek in rjochthoekige ferkaveling, dêr‘t de tsjerke oan de westkant pleatst is. De bebouwing stiet by de letter ta trochgeande rydwei fan Dokkum nei de Dokkumer Nijesilen ferbettere Dodingawei lâns. Benammen oan ‘e Tsjerkebuorren en de Buorren heaks dêrop, is dúdlik it profyl fan de terp te fernimmen. Tusken dizze haadstrjitten yn rinne noch inkele dwerspaden mei bebouwing. Nei de oarloch is it doarp fan it Roster ôf fierder yn súdeastlike rjochting útwreide. Eastlik fan it doarp is by de trochgeande dyk lâns en fuort efter de seedyk ek al frij betiid in losse bebouwing ûntstien.

Fan it ienfâldige sealtsjerkje is net mei wissichheid te sizzen of ‘t it yn 1746 alhiel fernijd is, of beklampe mei in nije hûd fan bakstien. It gebou hat in trijekantige sluting. De navenant stoere mar lege toer datearret út de 13e ieu, is yn de 14e of 15e ieu wat ferhege en yn 1746 fersjoen fan in sealdak. De rûnbôgige yngong is omliste troch byldhoude natuerstienblokken. De finsters ha latteroasters, dy ‘t no seldsum wurden binne. Faaks hawwe se it sa ‘n lange tiid folhâlden omdat se twa brânskildere finsters mei wapens fan Oranje en fan de provinsje, flankearre troch allegoaryske frouljusfigueren, yn 1746 makke troch Jurjen Staak, beskermje moasten. Boppedat hat de tsjerke in barokke preekstoel mei in bûgde kûpe. Westlik lizze de Dokkumer Nijesilen, in slûzekompleks út 1729 dêr‘t in skildereftige buert by groeid is. Der is in tinkobelisk oprjochte.

Eksmoarre is in terpdoarp mei oarspronklik gruttendiels rûnom fearten, puollen en marren. Bgl. fanwege de fuort westlik oan de doarpskom grinzjende lytse Kerkmeer en de noch fierder westlik fan it doarp lizzende grutte Kâlde of Makkumer Mar. De binnenfiskerij hat hjir nei alle gedachten goed bloeid. De marren en puollen binne droechlein en fan de fearten is allinne noch de Eksmoarster Opfeart oerbleaun; it rint fan it noarden fan it doarp nei de Makkumer Feart.

Bûten de terp mei de tsjerke hat it doarp him ûntwikkele by de wegen en de paden lâns, dy ‘t it doarp mei de omjouwing ferbine. Nei it easten mei Boalsert, nei it súdwesten mei Allingawier en fierder Makkum en nei it noarden mei de Eksmoarresyl, dêr‘t in lyts buertsje ûntstien is en fierder nei Skraard. Fan de streekjes by de wegen lâns is benammen dat nei it noarden monumintaal. Dêr stiet oan de eastkant in koarte streek mei de grifformearde tsjerke en oan de oare kant in lange rige fan ienfâldige, ûnderling ferwante doarpswenten, boud fan de karakteristike Fryske (trijeling-) giele stientsjes, dy‘t in prachtich ritme opleverje.

De âlde doarpstsjerke leit súdliker en justjes efter de streekbebouwing. De tsjerke mei sealdaktoer datearret út de earste helte fan de 13e ieu. By de restauraasje yn 1963-1966 kamen fanefter de pleisterlaach spoaren fan romaanske finsters foar it ljocht. Se binne yn de noardmuorre opnij makke. It koar hat smelle spitsbôgefinsters. De tsjerke hat sierlik mitselwurk fan read en giel bakstienmateriaal. De westlike muorre en toer binne nei in ramp opnij opboud; yn 1836 wie de toer ntl. fernield troch in wynhoas.

Eksmoarre is ûnderdiel fan de Aldfaers Erf rûte. Men kin hjir in besite bringe oan it Frysk Lânboumuseum, it doarpsskoaltsje anneks grutterswinkeltsje, it Jan Aukeshûske mei in tentoanstelling oer ‘nuttige handwerken’ en in doarpsskuonmakkerij. It doarp hat yn de nei-oarlochske perioade in beskieden útwreiding fan inkele strjitten en hôven krigen. Dy is oan de westkant en leit frijwat djip, nei alle gedachten op it plak fan de eardere Kerkmeer.

Iesumasyl is in buorskip dat einliks by it doarp Eanjum heart. By de slûs en it folle letter boude gemaal is in buorskip mei in selsstannich karakter groeid. Foaral oan de noardlike kant fan de brede mûning fan de Suder Ie steane, frij rom op grutte kavels grûn, de ienfâldige huzen ferspraat. Oan de noardkant fan de wettermûning stiet noch in boerepleats.

De ôfwetterings- en kearslûs is hjir yn 1671-1672 oanlein om it wetter út de Suder Ie yn de Lauwerssee te spuien. Der sil sûnt de bediking fan dizze kust grif yn de 11e ieu al in slûs yn de mûning fan de belangrike Suder Ie, ea in seeslinke, lein ha. De meast iere melding fan Iesumasyl is yn it begjin fan de 15e ieu. De slûs is yn 1745 opknapt en yn 1931 fernijd. De polderopsichter W.D. Booijenga fan it Waterschap Oost- en Westdongeradeel hie by it lêste wurk de lieding. Alles waard doe fernijd, ek it heech steande kontribúsjehúske. Om de wetterôffier te ferbetterjen is doedestiids ek it gemaal boud. De izeren flapbrêge is yn 1901 slein. Dit alles leit efter de hege, eardere seedyk, dy’t sekundêr waard, doe‘t de Lauwerssee yn 1969 ôfsletten waard. Mar dêrmei hat de slûs noch net ôfdien; de slûsdoarren binne yn 1992 dan ek fernijd. Leech leit de slûskolk mei it ‘binnenhoofd’ fan de slûs.

It elektrysk gemaal, de ‘Dongerdielen’ is in ynbannich en mei soarch foarm jûn gebou. It is rjochthoekich, oplutsen fan giele bakstien, foarsjoen fan in sealdak en mei lege oanbousels oan beide kanten. Oan de súdkant de namme yn letters yn art-déko-styl. Fierders hat Booijenga oan it gebou in saaklike ekspresjonistyske trant foarm jûn. By in te heech wetterpeil sette de slûswachter de pompen yn it wurk. Yn 1979 waard de ynstallaasje automatisearre. Heechweardige apparatuer soarget der no foar dat by in bepaald wetterpeil de pompen automatysk yn wurking steld wurde.

Feanwâlden is in streekdoarp dat him oan de súdlike râne fan in grut feangebiet op in hegere sânrêch ûntwikkele hat. Yn de 14e ieu wienen der twa delsettingen, dy’t beide in tsjerke hienen: Sint-Johanneswâld en it oardel kilometer súdwestliker lizzende Eslawâld.

Al foar 1436 wist it kleaster Klaarkamp de 14eiuwske toerstins as úthôf, of leaver as steunpunt, foar de turfwinning yn de omjouwing te winnen. De Wâlster Feart, Skiersleat en Galgesleat soargen foar in hast tsien kilometer lange, rjochtstreekse ferkearsferbining tusken it kleaster en de Skierstins. De stins stie tusken de twa lytse delsettingen yn. Eslawâld waard om 1500 hinne fanwege wetteroerlêst as gefolch fan de turfwinning opheven en mei Sint-Johanneswâld ferienige ta Feanwâlden. It mearfâld fan de nije namme lit dat sjen. De tsjintwurdige tsjerke stiet op it plak wêr’t de foargonger fan Sint-Johanneswâld stie. De oare tsjerke waard ôfbrutsen en hoewol it tsjerkhou noch lang respektearre waard – oant yn it midden fan de 19e ieu lei it der noch – skode de bewenning fan Eslawâld yn eastlike rjochting lâns de ûntginningswei op. Sa groeide Feanwâlden foaral eastlik fan de Skierstins út ta in karakteristyk streekdoarp mei ynearsten noch tinne en fersprate bebouwing.

Yn 1866 kaam it spoar fan Ljouwert nei Grins ta stân dat yn Feanwâlden frij ticht súdlik fan de doarpskom kaam te lizzen. Der kaam in stasjon en in kofjehûs dy’t beide al wer ferdwûn binne. Yn 1880 folge heaks dêrop in tramferbining mei Dokkum. Al sûnt it begjin fan de 19e ieu hie him tichtby it krúspunt fan de dyk en de Wâlster Feart nei it noarden in begjin fan komfoarming foardien.

Oan it ein fan dy ieu waard Feanwâlden in oantreklik wenplak foar rinteniers en letter forinzen. Se setten har ynearsten ta wenjen oan de Stinswei, wêr’t efter djippe túnen in tal notabele wenningen ferriisd binne.

De Skierstins is faak ferboud, mar lit it wêzen fan de te ferdigenjen stins noch goed sjen.

De toer stiet op in omgrêft terrein en oarspronklik ek op in lytse heuvel. De boppebou rêst op hoekpylders dy’t troch bôgen ferbûn binne. De bôgen binne yn de Midsieuwen al tichte en de oerwulvjende romte is ta in kelder útgroeven. It fertrek derboppe, de haadferdjipping, en de folgjende ferdjipping, ha houten plafonds. Yn beide ferdjippingen sitte sjitsluven en der binne ek spoaren fan in bekroaning mei kantelen. De Skierstins is mei syn oanbouwen út lettere tiid yn gebrûk as besikerssintrum en museum.

De ienfâldige doarpstsjerke mei in yn it westlike part fan it skip opnommen sealdaktoer is yn it midden fan de 17e ieu (1648) boud om in âlde foargongster te ferfangen. Dy is ferskate kearen makke. Foar it tsjerkhou stiet it yn 1778 stichte, eardere skoalhûs oan de Haadstrjitte. De skoalle is inkele jierren lyn sloopt. Dêrnjonken tsjûget in buorkerij mei in dwers pleatst hearehûs út 1902 fan in agrarysk ferline.

Skean tsjinoer de Skierstins riist in grutte filla mei oanbouwen op, tsjintwurdich Huize Patronium neamd. Dizze waard yn 1898 nei ûntwerp fan Hendrik Kramer boud foar Pieter de Clercq, in Amsterdams aristokraat, bankier en mesenas. De Clercq krige yn Fryslân in protte lânbesit. De filla krige in omfang en in rike neorenêssânse pronk mei in protte boubyldhouwurk dy’t wolstân en erudysje fan de opdrachtjouwer útdrukten. It front en it fleugeltsje mei de eigensinnige erkereftige tagongspartij binne fraai fersierd.

Súdlik fan it spoar is oan it ein fan de 19e ieu in partikuliere suvelfabryk stichte dy’t yn it begjin fan de 20 ieu fernijd en útwreide is yn fernijingsstyl. In part fan de fabryk is fan de sloop rêden en yn it Openluchtmuseum yn Arnhem wer opboud. Yn 2003 binne de arbeiderswenten dy’t de wenningbouferiening yn 1919 en 1921 oan de oare kant fan it spoar boude, ek sloopt. De direkteurswenning El Dorado (1874) yn pleistere mingde styl stiet noch wol oan de Suderwei en even fierder stiet de minniste tsjerke (1865) mei pastorije.

Feanwâldsterwâl is in streekdoarp mei in opmerklik karakter. It is fan Feanwâlden út ûntstien as feankoloanje, mooglik fan minnisten út Giethoorn,oan it wetter wat de grins útmakket tusken de gritenijen Dantumadiel en Tytsjerksteradiel. Yn de beskriuwing fan Feanwâlden út it ein fan de 18e ieu stiet: ‘In ‘t Zuidwesten heeft men een lange streek huizen aan ‘t diept, hier onder behoorende, en bekend by de naam van Diepswal.’Op de Wâl stiet oan 1865 ta dan ek in lytse Fermanje, skean tsjinoer de Preester Ikker. Der is doe even fierder in nije boud oan de Suderwei tusken Feanwâldsterwâl en Feanwâlden.

De gemeentegrins dy’t mear nei it easten as de Zwette oant Kûkherne trochrint, leit noch hieltyd midden yn’ e feart, de kade leit oan de Dantumadielster kant. Oan dizze kant steane fanâlds de wâldhúskes of “spultsjes” yn in frij sletten rige. Dy húskes ha efter it foarhûs yn de breedte trochsjittende dakskylden wêr’t in skuorre mei foarme waard foar wat fee of berging fan lânbouprodukten. Op de Wâl steane ek yn de breedte boude wenningen en in stik as wat buorkerijen. Dêrtroch is der in grutte ôfwikseling fan bebouwing kommen.

De bebouwing oan de kant fan Tytsjerksteradiel is wat grutskaliger. Tusken de wâldhúskes binne ek echte pleatsen te finen: yn it begjin bygelyks in aparte yn winkelheakmodel en fierderop in pear kop-rompen. De wenningen en pleatsen binne te berikken oer ôfsûnderlike brêgen oer de feart. Se jouwe de ûngefear in kilometer lange delsetting in eigen ritme. De measte brêgen binne ûnderwilens nochal ferswiere om auto’s en lânboumaterieel drage te kinnen. De pleatsen en wâldhúskes binne hast allegearre ferboud en útwreide om foldwaan te kinnen oan de winsken fan modern wenkomfort yn dizze favorite streek. As der net tefolle tocht wurdt oan de details is de sfear út de lette 19e ieu wol aardich bewarre bleaun. Hielendal yn de lêste bocht yn it westen, wêr de Wâlster Feart út it noarden fan de Looden Hel komt, stiet it kafee ‘t Dûke-Lûk, fanâlds nei alle gedachten in dûbele arbeiderswenning.

Ferwert is in radiaal doarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderrêch ûntstien is. Yn de 11e ieu is de seedyk, dy‘t noardlik fan de Ferwerderadielster doarpen opsmiten waard, op de terp oansluten. Dêrtroch kaam de Ferwerter terp foar in grut part bûtendyks te lizzen. De bebouwing kaam yn it earstoan foaral op it súdlike en eastlike part fan de grutte terp ta stân.

Ferwert wie oer it wetter ûntsletten mei de yn de 17e ieu groeven Ferwerter Feart, dy‘t earst yn ‘e rjochting fan Hegebeintum rint en dan in draai nimt om sa yn de Ie út te kommen. Yn it doarp hie him by Nijbuorren in haven foarme, dy‘t yn 1950 dimpt is, wêrtroch’t in strjitte ûntstean koe fan in opfallend breed profyl. Yn de buert fan de haven en fierder oan de súdeastkant ha de doarpsútwreidingen plak fûn, ek dy fan nei de oarloch. De seedyk wie de bêste ûntsluting oer lân.

Fan it ein fan de 19e ieu ôf, doe‘t de trochgeande dyk al amper mear as âlde wetterkearing werom te finen wie, binne oan wjerskanten stadichoan frijsteande wenten foar boargers en begoedigen boud. Súdlik fan it doarp waard it lokaalspoar oanlein. Yn 1900 is der in 2e klasse stasjon boud. Oan de doedestiids oanleine Stationsstraat kaam fan 1913 ôf folkshúsfesting ta stân, wêrnei‘t de betide sosjale wenningbou op dat plak en oan de Looxmastraat en Gasthuisstraat fuortset is.

Ferwert hie him ûntwikkele ta haadplak fan de gritenij. Der stienen ek in pear belangrike staten fan oansjenlike famyljes, sa as Juwsma yn it suden, Meekma yn it easten en benammen Cammingha yn it noarden mei in enoarme tún der omhinne. Op it súdlike part fan de terp hie him in – ûnder it tsjerklik gesach fallend – plein foarme. It ek no noch besteande Vrijhof wie frijwarre fan it boargerlik gesach. Yn de hoeke by de poartetrochgong nei it tsjerkhôf stiet it út de 15e ieu datearjende eardere prebendarishûs, in dwerspleatst hûs mei in sûterrain en in haadferdjipping, dat fan 1580 oan 1737 ta tsjinst die as pastorije en nei de tiid oan1840 ta gritenijhûs waard. Doe waard de gevel wol nei de neoklassicistyske moade feroare en ek binnenyn feroare der it ien en oar. Yn 1840 is nei in ûntwerp fan R.W.F. Stoett in nij gritenijhûs boud op de hoeke fan de Hogebeintumerweg. It is in fiif brede finsterfakken breed pân fan in hege haadferdjipping op in sûterrain. De yngongspartij, flankearre troch brede ioanyske pilasters, kin oer in bordestrep berikt wurde. Om-ende-by 1980 is it kompleks útwreide en it wurdt noch altyd brûkt as gemeentehûs.

De kloeke doarpstsjerke, wijd oan Sint-Martinus, stiet efter it Vrijhof, mei dêromhinne in sletten bebouwing. De tsjerke is te berikken troch in poarte út de 17e ieu. Se is in bûtengewoan lange letGoatyske tsjerke mei grutte spitsbôgefinsters tusken de steunbearen yn en is boud fan reade en giele moppen. De noardmuorre, dêr ‘t dowestien fan har foargongster yn ferwurke is, is alhiel sletten. De tsjerke is efter de yn it begjin fan de 16e ieu oplutsen swiere toer boud. Dizze bestiet út trije steapele segminten, wêrfan‘t de twadde en tredde oarspronklik troch dikke, profilearre lisenen keppele wienen. By ien fan de restauraasjes binne nei in pear ûntdutsen spoaren, yn it twadde segmint siernissen yn koerbôgefoarm oanbrocht. Yn de heechste segmint einigje de lisenen ynienen en dêr rinne nissen troch, dêr‘t de galmgatten yn oanbrocht binne. It sealdak hat desennia lang op it muorrewurk fan de geveltoppen lein, ynstee fan tusken de muorren yn. It ynterieur hat ûnder oaren in preekstoel út de 17e ieu mei doopstek, in pear hearebanken en in fraaie Mechelske kroan út de 16e ieu. Skean tsjin it gemeentehûs oer is om 1920 hinne de grutte grifformearde tsjerke op in T-foarmige plattegrûn boud.

Yn it suden, healwei Wânswert, leit de yn de 11e ieu opsmiten en yn 1913 gruttendiels ôfgroeven terp fan it eardere Benediktiner kleaster Foswert. Op dat plak steane no twa monumintale kop-hals-romppleatsen. By de iene is by de bou fan de skuorre moppemateriaal fan it kleaster wer brûkt.

Ferwâlde is in, yn de uterste hoeke fan Wûnseradiel, leechlizzend komdoarp dat net sa fier fan de eardere Suderseedyk ôf leit. It is fia de Djippert mei de Dykfeart ferbûn. Nei it easten ta is it doarp mei de Lytse Feart ferbûn mei de Yndyk en de yn 1876-1879 droechleine Kolken oan de noardkant fan de Warkumer Mar. Al earder waarden de Aeltsjemar en de Fallingabuorster Mar droechmeald; dêr kaam yn 1644 permisje foar.

Ferwâlde waard yn it ferline in grut doarp neamd. Dat hie te krijen mei it doarpsgebiet mei in soad belangrike buorkerijen. It koe dan ek gâns stimmen útbringe. Yn de omjouwing wurde de leechlizzende landerijen, oant trije meter ûnder N.A.P., frijwol útslutend brûkt foar de feehâlderij. Allinne by de eardere seedyk, by it buorskip Doniabuorren, binne noch wat spoaren fan boulân. De doarpskearn, súdlik fan de tsjerke bestiet út in iepen romte dêr‘t âlde (súd) en nije bebouwing (noard) omhinne groepearre binne. Dêrfan út wei rinne noch in pear sydstrjitsjes.

De doarpstsjerke eaget mei har kleurige bepleistere uterlik noch net sa âld; lykwols moat se al datearje út de twadde helte fan de13e ieu. Mar der geane ek ferhalen dat tsjerke en toer yn 1762 ôfbrutsen binne mei it doel de dowestiennen te ferkeapjen oan de semintyndustry fan Makkum. Yn 1767 wie de nije tsjerke mei in spits tuorke op de westlike gevel klear. De lêste ‘fernijing’ fan de tsjerke hat yn 1877 plakfûn. It skip hat in trijekantich sletten koar en op de westlike gevel stiet in houten tuorke. De tagongspoarte is fersierd mei bak- en sânstien en hat in fronton mei opskrift en it jier 1767. De famyljebank fan Van Velzen datearret út de 18e ieu en in ienfâldiger bank mei draaide balusters is nóch in ieu âlder.

Ek Ferwâlde hat in ferrassing op de Aldfaers Erf-rûte, in timmerwinkel (sûnt 1845) yn in wat eigenaardich gebou mei in hege tutegevel. Súdlik fan Ferwâlde lizze de buorskippen Doniabuorren en by de dyk Skearnebuorren.

Feinsum is in terpdoarp dat ûngefear yn it begjin fan de jiertelling ûntstien is yn it kweldergebiet eastlik fan it streamgebiet fan de Boarn. Yn de omjouwing fan Feinsum wienen mear terpen te finen; dêrfan leit ien hústerp noch dúdlik oan ‘e noardkant fan Feinsum yn it lânskip oan de Iestdyk. Dêr stiet no in wytferve pleats op.

Nei it easten ta hie Feinsum in wetterferbining troch de hast seis kilometer lange Feinsumer Feart nei de Dokkumer Ie ta, dêr’t it buorskip Aldeleie mei in ferbiningsfeartsje ek fan profitearre. Boppedat lei it doarp frij ticht by âlde seediken: de Lage Hereweg, no mei de namme Bredyk, en de Hege Hearewei. Se koenen brûkt wurde as diken. Fan de Bredyk ôf liedt no de Holdingawei nochal wat hoekich troch it doarp hinne, in doarp dat gjin kom hat mar bestiet út in fjouwertal buorrens. De meast eastlike buorren hat foaral bebouwing súdlik fan de dyk, mar ek in noardlik dwersbuertsje. Dan folget de eardere krusing mei it yn it lânskip noch werkenbere trasee fan de Noord Friesche Lokaal Spoorweg. Feinsum krige yn 1900 in stopplak 3e klasse; dêrfan is no gjin spoar mear te finen. Dêrnei folget de Tsjerkebuorren, mei de bebouwing súdlik fan de dyk. Fuort nei de heakse hoeke leit de tredde buorren oan de westkant en nei de twadde hoeke folget de fjirde buorren mei bebouwing oan foaral de noardkant en in dwersbuertsje.

De tsjerke is wijd oan Sint-Vitus, krekt lyk as de tsjerken fan Ljouwert en Stiens. It is in ienfâldige bakstiennen, romaanske tsjerke út de earste helte fan de 13e ieu. Ea mei in healrûn koar en in sealdaktoer út ein 13e ieu. De letGoatyske yngong yn in rjochthoekich kader en mei nissen fan deselde foarm datearret mooglik út begjin 16e ieu. De koarsluting is hjir nei alle gedachten weihelle yn de 17e ieu; dêrfoar yn it plak kaam de rjochte sluting. De tsjerke is yn 1962-1964 yngripend restaurearre.

It terpdoarp Furdgum leit noardeastlik fan Tsjummearum en is alhiel op it grutte buordoarp oriïntearre. Furdgum leit op in noardliker kwelderwâl dan dy fan it buordoarp: in koarte wâl, mei ienris in rige oan lytse hústerpen It lei mar oardel kilometer fan de Griene Dyk ôf en lei dus foar de ynpoldering fan it Bilt yn de noardeastlike úthoeke fan Westergoa. Yn dy hoeke is de buert Dykshoeke ûntstien, mei ek in herberch mei in soad oanrin. Yn de omjouwing binne de hege lannen tige geskikt foar lânbou, mar wurde ek brûkt foar de feehâlderij.

De toer fan de yn 1794 sloopte tsjerke stiet op de diels ôfgroeven terp. De toer datearret wierskynlik út de 13e ieu en is oplutsen fan kleastermoppen. Mei de restauraasje yn 1921 krige hy, nei in foarbyld fan in âlde tekening, in nije, sierlike bekroaning mei in klimmende bôgefries.

It lytse Furdgum, dat no bestiet út twa lytse buerten fan wenningen en inkele grutte boerepleatsen, koe eartiids bôgje op trije staten: Camstra, Jelgersma en Klein Folta. Dy binne ferdwûn; dêrfoar yn it plak binne bourkerijen kommen. Fan Camstrastate binne noch belangrike spoaren te finen yn in grut boerebedriuw, dat in molkefeehâlderij en tagelyk in lânboubedriuw is. Oarspronklik stie op dit plak de state, stichte yn de earste helte fan de 16e ieu en gruttendiels sloopt yn de 18e ieu. Kelder en opkeamer binne noch diels bewarre yn de foarein en dêr stiet in pronkje fan in skou. Op de hurdsteestiennen mei portretten fan Keizer Karel V stiet it jiertal 1561 en de skou sels kin net fan folle letter datum wêze. Dizze âldste dokumintearre renêssânse skou fan Fryslân is ienfâldich, mar ferfine: pilasters op de baseleminten oan de sydkanten en in brede kroanlist mei wapenskylden. Dizze ha lange tiid ûnder aardich wat fervelagen ferskûle sitten, mar by restauraasje kamen ûnder kalk- en fervelagen perfekte wapens foar it ljocht: oan de lofterkant dy fan Schwarzenberg en Herbelstadt en rjochts Walta en Roorda.

Fochtel is in lang, tige ekstinsyf beboud streekdoarp tusken Easterwâlde en it Fochteloërfean, ien fan de grutste heechfeangebieten fan it lân. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “t oostelijkste Dorp der Grieteny ligt aan de hooge Veenen, waar tegen een dyk, de Leydyk genaamd, is gemaakt om het afloopende water te keeren, dewyl hetzelve anders, vooral in den Winter, niet alleen de Bouwakkers, maar ook ‘t geheele Dorp zou overstroomen.” Op de gritenijkaart út 1849 yn de atlas fan Eekhoff binne noch stikken fan dizze Leidyk yntekene.

Hoe âld it fjouwer kilometer lange doarp krekt is, falt net te sizzen. Yn it suden binne, krekt foar de oarloch, troch amateurargeolooch H.J. Popping oan de râne fan it fean spoaren ûntdutsen fan in preehistoaryske delsetting. By fierder ûndersyk troch argeolooch Van Giffen koe fêststeld wurde dat de delsetting út ûngefear it jier 400 datearje moast en dat it bestie út in groep buorkerijen mei spikers. De streek wie troch it iderkear mear opkommende fean lange tiid net te bewenjen en in skoft letter ha har hjir wer boeren te wenjen set. Yn 1955 binne der troch de provinsjes Fryslân en Drinte plannen makke om it heechfean ôf te graven, mar yn 1961 beslute it regear om dizze ûntginnings te staken. It 1700 ha. grutte, diels noch libjende Fochteloërfean, sa te sizzen dat der noch altyd fean foarme wurdt, waard natuergebiet dat beheard wurdt troch de Vereniging Natuurmonumenten. It tsjingean fan it útdroegjen fan it fean is hjirby de grutste opjefte.

Yn Fochtel hat oan it Zuideinde in tsjerke sûnder toer stien, mar dy is yn 1837 sloopt; dit is te sjen oan it tige fersoarge tsjerkhôf en de dûbele klokkestoel. Mooglik datearje de twa klokken noch út de 14e ieu. Yn 1918 is even fierderop in herfoarme kapel boud.

Gâns noardeastliker is yn 1895 in suvelfabryk oprjochte, dy‘t yn 1907 fusearre mei it fabryk yn Easterwâlde. Yn Fochtel wienen de kampen Oranje en Ybehaer foar Molukkers ynrjochte. Fan de kampen binne allinne noch de terreinen waar te nimmen.

Follegea is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. De boerestreek folget op Jistergea. De oergong tusken de doarpen is net merkber. It binne doarpen lyk as de fuortsetting fan Dunegea yn de buorgemeente Skarsterlân mei in fergelykber karakter. De pleatsen leinen oan in hynstepaad, dat oan it ein fan de 18e ieu ta in ryddyk ferbettere wie, mar yn 1843 as ryksstrjitwei fan Snits nei de Lemmer it aloan drokker wurdende ferkear oer de dyk wol oankinne moast. Foar dy tiid wie it ferkear oer it wetter folle mear fan belang en ek derfoar hie it doarp mei de Follegeasleat tusken de Grutte Brekken en de Tsjûkemar yn, in belangrike ferkearsier.

De faak monumintale boerepleatsen steane op ûnderling royale ôfstân oan de ryksstrjitwei. Allegearre steane se oan de westkant; dat hat te krijen mei de oriïntearring fan de lannerijen, dy‘t by de pleatsen hearre, de oan de Grutte Brekken ta har útstrekkende Lemster Polders. Fan de pleatsen hat de helte ek monumintale wearde, sa as ‘Foar de Mar oer’ en de frijwat âlde fan giele stien boude kop-hals-romppleats ‘Zeldenrust’. De buorkerijen ha allegear oandachtige en fariearde hiembeplanting.

Noardlik fan de brede Follegeasleat is wat komfoarming. Dêr stie yn de 18e ieu in tsjerke, dêr‘t no, wat efterôf it tsjerkhôf mei in klokkestoel mei helmdak te finen is. De klok fan Peter van den Ghein datearret út1596. Yn de bocht by de brêge stiet it hege hûs ‘De 3 Kogels’ (dy‘t yndie ek oan in úthingboerd hingje). By dizze eartiidske herberch is skiednis skreaun. De Bataafse Republiek hie it lân yn Frânske ynfloedssfear brocht en dat feroarsake de gram fan de Britten. De Ingelsen weagen yn 1799 inkele ynfallen. Op 2 oktober lânen de Ingelske troepen by de Lemmer. By Follegea waarden se troch in boargerwacht weromdreaun: dêrom de trije kûgels. De lytse kearn fan Follegea bestiet fierders út in pear boerepleatsen, inkele huzen en in dûbeld streekje rjochting Doniaga. De brêge oer de Follegeasleat, dêr‘t yn eardere tiden tol betelle wurde moast, is nij.

Folsgeare is in terpdoarp dat ûntstien is yn de Midsieuwen. Lange tiid hat it doarp allinne in lytse tsjerkebuorren hân. By de Tsjaerddyk lâns, dy‘t nei Nijlân rûn stie al lange tiid lyn in flinke rige buorkerijen. Súdlik fan it doarp lei ek in groep boerepleatsen, mar dy wienen net op it doarp rjochte. De Folsgeaster Opfeart joech in ûntsluting yn súdlike rjochting om fia de Alde Rien ferbûn te wêzen mei de Wimerts of Boalserter Feart oan de iene en mei De Geau tusken Snits en Drylts oan de oare kant. Mei dit stelsel fan wetterwegen wienen de súdlike pleatsen, elts mei in eigen opfeart, sadwaande ek ûntsletten. Op de kaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet dat oanjûn.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788 net folle: “een Dorp van middelbaaren omtrek en landerijen, doch gering van buurt, hetzelve bevat 20 stemdraagende plaatsen, en ligt in den hoek van gemelden Tjaarddyk, tusschen Nieuwland en Sneek. Weleer lag hier de State Walma. In 1498 werd hier den Kerk met den toren afgebrand door de Soldaaten, die de Vetkooper Tjerk Walta had in ‘t land gebragt; ook kwamen daarby twee huislieden om, die op den toren gevlugt waren.”

De midsieuske tsjerke is yn 1875 troch de hjoeddeiske sealtsjerke mei in trijkantige koarsluting ferfongen, mar de sealdaktoer is mooglik noch 13e-ieusk. De measte âlde doarpsbebouwing is te finen oan de Tsjaerddyk. It doarp is nei de Twadde Wrâldoarloch frijwat útwreide, yn it begjin mei in eastlik kwartier, letter mei in wyk oan de súdkant. Yn de lannen om Folsgeare hinne, stean grutte, soms monumintale buorkerijen.

Noardlik fan Folsgeare leit Tsjalhuzum, in buorskip fan inkele huzen en in toer op in terp. It hat in ferline as midsieusk terpdoarp. De tsjerke is yn 1823 ôfbrutsen, mar de toer waard yn 1871 noch hielendal fernijd, in toer fan trije segminten en in ynsnuorre spits. Tusken Folsgeare en Tsjalhuzum yn is healwei de fyftiger jierren in fersetsmonumint fan Wymbritseradiel oprjochte: in wekkere hoanne op in hege piloan.

Formearum is in agrarysk streekdoarp dat him yn de 17e ieu ûntwikkele hat op in strânwâl tusken Midslân en Hoarne yn. It bestiet út in fersprate bebouwing fan boerepleatsen en wenhuzen. Westlik is oan de kant fan Midslân op ienselde manier it buorskip Landerum ûntstien. Yn it doarp, sels, lange tiid beskôge as in buorskip, hat nea in tsjerke stien. It doarpsgesicht wurdt dominearre troch in koarnmûne. De mûne wie yn 1838 boud op de Dellewâl yn West, mar is yn 1876 nei Formearum oerbrocht. De bedriuwsweardige mûne hat al lange tiid in hoarekabestimming. It is in achtkante houten stellingmûne, dutsen mei reid, en op in potdeksele ûnderbou fan hout. It wjukkenkrús hat in flecht fan tweintich meter.

Yn Formearum en omjouwing is in oantal buorkerijen fan it eilanner type te finen. De measten binne net alhiel geef mear, mar de oarspronklike yndieling is faak noch wol ôf te lieden. It och sa eigen type fan de Skylger buorkerij is in fariant op de langhûsbuorkerij. Mei it wendiel en de skuorre mei stâlen en heafekken ûnder in trochrinnende, net dielde kape. It wendiel – de foarein – bestie oarspronklik út in foarkeamer en in binnekeamer mei bêdsteden. Dêrefter kaam de skuorre mei stâlromte, dy‘t oan de sydkant foar de dwersreed iepen is mei in houten útbou, in saneamd ‘skúntsje’ dêr‘t de haaiweinen troch ride koenen.

Ien fan de bêst bewarre boerepleatsen fan dit type stiet yn Formearum Súd, it ‘Spylske Huus’ út 1759, sa neamd omdat yn de boppekant fan it dak troch fersakkings wat bochten sichtber binne. De foarein hat in topgevel, fersierd mei flechtings en siermitselwurk. De buorkerij is al lange tiid net mear yn bedriuw en binnenyn is de wenfunksje frijwat oanpast. De lizzing, de sterke haadfoarm en de moaie detaillearing meitsje dizze restaurearre boerepleats ta in tsjûgenis fan it agraryske ferline fan de polders fan it eilân. Oan it Súd fan Formearum en yn Landerum stean mear frij geve 19e-ieuske boerehuzings; inkele derfan binne ynrjochte foar rekreaasje.

Foudgum is in terpdoarp dat wierskynlik al foar it begjin fan de jiertelling foarme is op in kwelderwâl en dat yn it begjin fan de 19e ieu noch in ûnfersteurde radiale terp hie. Oer de destiids fierhinne ûnbeboude terp hinne rûn in frijwol perfekte rûne ringwei dêr‘t op regelmjittige ôfstannen fjouwer paden hinne fierden. Dizze ideale foarm is fersteurd troch it oanlizzen fan de dyk Dokkum-Holwert, dy‘t healwei de 19e ieu fuort lâns en in ieu letter by ferbettering, sels oer de súdwestlike terpsoal lein waard.

Om ‘t de terp tin beboud bleau, koenen yn de lêste jierren fan de 19e ieu grutte stikken ôfgroeven wurde. Opmerklik is dat hjir in ieu letter wer hoeken terp oanfold binne, in soarte fan terprestauraasje. Op in hast seis meter hege krún stiet de oarspronklik oan Maria wijde doarpstsjerke, dy ‘t om 1200 hinne boud is, mar dêr‘t net folle fan oerbleaun is. It eastlike part fan de toer dat ea mei in westwurk foar de tsjerke foarme, docht noch tinken oan de midseuske perioade. Dizze toer, dy ‘t alderhande histoaryske spoaren fertoant, is yn de 15e ieu gruttendiels ferboud en tagelyk ek ferhege, yn 1753 opknapt en yn 1977 restaurearre. Der hingje klokken yn út 1395 en 1732 (fan Nicolaas Derck) en it oerwurk yn ‘e toer datearret út 1640. De tsjerke hat in ieremidsieuske preekstoel en in kabinetoargel út it tredde kwart fan de 19e ieu.

Noardeastlik fan de tsjerke stiet de pastorije. Dizze datearret, te sjen oan de muorre-ankers út 1723, mar is net mear as sadanich yn gebrûk. It is in breed pân dat foar in grut part oplutsen is fan kleastermoppen. It hat fleugels en in flink nei foaren útspringende middenpartij mei in ferdjipping mei geveltop. Hjir hat fan 1859 oant 1863 ta François HaverSchmidt yn wenne, dy‘t amper as dûmny, mar mear as romantyske dichter Piet Paaltsjens namme makke hat. De fierdere bebouwing, boarger- en arbeidershuzen, stiet benammen oan de eastlike en noardlike kant fan de ringwei. Boerepleatsen fynt men foaral oan de súdwestlike kant.

Friens is in lyts terpdoarp yn in opmerklik lânskip. It bestiet út in diels ôfgroeven, hege terp mei de tsjerke, in pear beskieden streekjes oan de Beslingadyk en Van Sytzamawei en ferspraat lizzende boerepleatsen. Friens leit westlik fan it drokke doarp Grou yn de wrydske greiden tusken twa fraai troch it lânskip meänderjende útrinners fan de Boarn nei de eardere Middelsee: tusken it Swin en de Mûzel yn. It lêste wetterke, dat no yn Raerd eindicht, wie oant 1984 de grins tusken Idaarderadiel en Raerderhim. It Swin rint nei it noarden ta, rjochting Reduzum. Alhiel yn it suden streamt it brede wetter fan de Kromme Grou.

De doarpsbebouwing leit oan in âlde dyk dy’t de hearewei foarme fan Ljouwert nei Swol; de ryksstrjitwei waard yn 1826-1827 westlik fan it doarp oanlein. No rint de âlde dyk foarby it doarp dea. Noardlik fan Friens leit de agraryske buert Wilaard mei inkele buorkerijen.
Oant 1849 waard it lytse doarp dominearre troch de súdlik fan it doarp steande Beslingastate, yn 1620 as bûtenhûs ferboud en ieuwenlang bewenne troch de famylje Van Sytzama. “Eene schoone gelegenheid met graften en cingels omringd” wurdt it ein 18e ieu neamd, mar goed in heale ieu letter is de state ôfbrutsen. Op it hiem stiet no in buorkerij.

De herfoarme tsjerke is yn 1795 boud en ferfangt in midsieusk beahûs. Se is yn 1906 noch ris ferboud. It is in ienfâldich bouwurk mei in rûnbôgige yngong, mei deromhinne tinkstientsjes en in geveltop mei lytse finsters en bekroand troch in tuorke mei galmgatten, oerwurken en in ynsnuorre spits. Binnenyn de tsjerke liket it as is it it eksklusive mausoleum fan de Van Sytzama’s. Oan de wanden en oargelgalerij hingje trettsjin grutte roubuorden út de 18e en 19e ieu en in stamlist fan de famylje. Boppedat steane der yn de koarsluting seis grutte byldhoude sarken fan de famylje opsteld.

Fryske Peallen is in jong streekdoarp, ûntstien by in krusing fan in feanfeart en in âlde postwei, de Tolweg, midden yn in feangebiet tichtby de grins mei Grinslân. De peallen yn de doarpsnamme binne de grinspeallen en op dat plak is yn it lêst fan de16e ieu in skâns opsmiten. Yn it begjin fan de Tachtichjierrige oarloch moast de rêst yn Fryslân ferdigene wurde troch skânsen op strategyske plakken. Dy oan de Tolweg, tsjintwurdich Tolheksleane, lei krekt oan de noardkant fan de hjoeddeiske doarpskearn. De skâns waard oan syn lot oerlitten, yn 1672 wer opmakke en nei de tiid ferfallen. Restanten binne noch yn it lânskip werom te finen.

Yn de 17e ieu wie der noch gjin sprake fan doarpsfoarming. Yn it ferlingde fan de Lange Wyk wie troch de Drachtster Kompanjonsfeart fan ûngefear 1660 ôf de Grutte Feanfeart nei Bakkefean groeven om de feangrûnen yn it noardeasten fan Opsterlân eksploitearje te kinnen. By Fryske Peallen makke dizze feart mei ferlaat en flapbrêge in bûging nei it súdeasten ta. Dêr stienen inkele huzen en in herberch. De Schotanus-atlas lit de ferfeaningen yn folle gong sjen. De gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1848 toant oan dat Oerterp oan de Feart libbendich beboud wie; boeren brochten de ôffeane grûnen op lytsskalige wize yn kultuer.

By de krusing fan Fryske Peallen stienen inkele bousels. De grûnen yn de omjouwing waarden woest en toar neamd. De feart is dimpt en no is de Tolheksleane de haadier fan it doarp, in leane mei moaie ikebeammen, fatsoenlike bebouwing fan foaral frijsteande wenningen, wat boerepleatsen en in skruten tusken de bebouwing yn, wat efterôf steand tsjerkje.

Eastlik fan de Tolheksleane fynt men strjitsjes mei nijbou: Lytse Leane, Lytse Dobbe en ‘t Paed. Letter is ek it plan De Slûs realisearre en resint is de opfallende senioarehúsfesting De Jister ta stân kommen. Fryske Peallen is in kompleet doarp, dat nei de oarloch dizze status krige. Op it krúspunt stiet noch in kafee (út 1913), yn ‘e buert fan it plak dêr‘t de slûs lei, dy ‘t troch it dimpen fan de feart ek ferdwûn is.

Gaast komt op in list fan tsjerkedoarpen fan Wûnseradiel út likernôch 1270 foar as Lutkegast, lytse gaast dus. Gaast betsjut sânige hichte. It is in echt kustdoarp, it linet tsjin de eardere Suderseedyk oan, it leit relatyf heech en de Dykfeart rint efter de lytse kearn fan it doarp lâns. Sa ticht by see hat Gaast altyd de driging by stoarmwaar field; yn 1643 bruts fuortby de tsjerke de dyk troch en yn it jier 1703 hâlde de dyk it mar krekt, mar doe fergienen 23, meast Hylper skippen by Gaast.

It doarp leit no midden yn de greiden, dêr‘t earder, lyk as by de buordoarpen, frijwat lytsskalige lânbou op de savelgrûn bedreaun waard. Efter de relatyf heech lizzende âlde kearn dy‘t tsjin de âlde seedyk linet, is in beboude rânewei ûntstien. Bûten de beboude kom wenje al seker sûnt de 18e ieu behoarlik wat minsken oan wjerskanten fan de fraaie rûte fan de Boerestreek en de dêrnjonken lizzende Gaaster Nije Feart. It is in prachtige rûte dy‘t yn eastlike rjochting nei en troch de yn 1876-1879 droechleine Parregeaster Mar rint.

Yn âlde tiden waard hie Gaast in befolking fan jagers, skippers en matroazen. Sa healwei de 18e ieu wienen dat in galjoateskipper, twa kofskippers, twa smakskippers en in eigner fan in ‘gering schip’. No fertsjinje de measte ynwenners de kost yn de agraryske sektor.

De herfoarme tsjerke datearret nei alle gedachten út de 14e ieu, mar is yn 1906 alhiel ommitsele, sadat se sawat fan deselde leeftyd liket as de grifformearde tsjerke yn it doarp, dy‘t in ferboude skoalle is. De herfoarme tsjerke hat in sober houten tuorke út 1763 op de westgevel. Binnenyn hat it ienfâldich ikehouten meubilêr út de 18e ieu. Yn it begjin fan de 17e ieu stie yn Gaast de ‘seemansdûmny’ Adam Westerman. Yn syn stichtlike boek foar seelju warskôge hy de lêzers foar frjemde froulju, drank en tabak. Ien fan syn opfolgers, Petrus Vomelius, waard dêrtsjinoer in heale ieu letter fuortstjoerd fanwege oanstjitlike sûnden en dranksucht.

De Gaastmar is in frijwat isolearre lizzend wetterdoarp fan midsieuske oarsprong mei in nochal fersprate bebouwing dat leit tusken de Fluezen, mei de ynham it Piel en de Grutte Gaastmar yn. It doarp is mei alle kanten goed oer it wetter ûntsluten, mar op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet gjin dyk, sels gjin paad oanjûn nei doarpen yn ‘e buert. Op dy kaart stiet op de igge fan de Fluezen de buert Westerend, no Vissersburen, neamd, en noardlik Oosterend, no Kleine Gaastmeer. Dêr tuskenyn noch de Woudburen.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “een klein Dorp in ‘t Westen van Heeg, aan het Piel, een inham der Fluyssen. Onder dit Dorp behooren de buurtjes Oosterend, de Woudburen en Westerend aan de Fluyssen, alwaar veele Visschers woonen, en de aaken liggen, met welke de opgekochte meervisch naar Holland wordt verzonden.” Yn de 18e en 19e ieu hienen de ielfiskers en –handelslju fan de Gaastmar en Heech yn Londen in eigen lisplak.

Yn it sintrum is oer de feart in middelhege bôgebrêge slein. Dêr wurdt de romte markearre troch fjouwer gebouwen. Noard it kafee, in breed pân fan ien boulaach, yn it easten in opmerklike, mei stúkwurk fersierde stjelppleats, yn 1875 boud nei in ûntwerp fan A. Breunissen Troost en no it ûnderkommen fan de havenmaster. Yn súd de flinke kop-romppleats Attemastate út 1772 mei in ûnderkeldere foarein út 1869 en west in boerepleats mei in oerdwers pleatst foarein yn neorenêssânsestyl. De herfoarme tsjerke stiet wat efterôf oan in strjitsje mei fariearde bebouwing mei ûnder mear in notabele wenning. De tsjerke is in ynbannich, trijekantich sletten sealtsjerke út it begjin fan de 19e ieu mei in houten geveltoer.

Foar it noardwesten fan de doarpskearn wienen der yn 1962 plannen foar in wetterrekreaasjedelsetting oan de kant fan de Grutte Gaastmar. It wie al tsien jier letter dat dizze earste delsetting yn syn soarte yn Fryslân útfierd waard nei in stêdeboukundich plan fan Buro Bügel/Van de Dijk. Arsjitekt Hans Swanborn út Kedichem ûntwurp 56 rekreaasjewenten: uterst ienfâldige, grutte houten tinten.

Garyp is in lang útstrekt streekdoarp dat yn de Midsieuwen op in sânrêch ûntstien is tusken feangebieten yn it noarden en heidefjilden yn it suden yn. Stadichoan waarden de buerten Greate Buorren en Lytse Buorren ien gehiel en rekken se yn de 20e ieu sa mei elkoar ferflochten en tichter beboud, dat it der op like dat it in komdoarp wurden wie. Easterein en Westerein ha noch hielendal it karakter fan agraryske streken.

Yn it lêst fan de 18e ieu melde de Tegenwoordige Staat van Friesland: “dit dorp heeft een spitsen toren, en wel beplanten rydweg naar Zumeer: rondsom hetzelve liggen veele bouwlanden, uitgezonderd aan den Noordkant, daar men voorheen veele laage veenen had, voorzien met goede zwaare klyn, die, tot turf gemaakt, door de vaart des dorps, gemakkelyk naar de wyde Ee vervoerd kon worden. De Zuidelykste landeryen, uit heidveld, klyn, of zandgronden bestaande, loopen tot aan Smallingerland, terwyl de laage hooilanden, in ‘t Westen en Zuidwesten, geheel aan Wartena grenzen. Weleer lag hier ‘t Klooster Sigerswolde.” Dizze beskriuwing makket ek gewach fan de bewearing dat hjir “veertien versterkte sloten, stinsen genaamd “ stienen. Dat is oerdreaun, mar der hat yn alle gefallen ien, fan in tekening út 1721bekende, âlde toerstins stien. De Stinswei yn it Westerein docht dêr noch oan tinken. De Garypster Feart wie foar de turfwinning in goede ferfiersrûte en waard yn it lêst fan de 19e ieu ek de ûntsluting fan it yn 1893 stichte suvelfabryk.

Om 1100 hinne moat hjir al in earste tsjerke stien ha. It hjoeddeiske tsjerkegebou is fan 1838. Fan bûten is de sealtsjerke mei trijekantich sletten koar uterst ienfâldich. Se krige in flinke geveltoer mei in ynsnuorre spits. Binnenyn hat de tsjerke âldere eleminten: twa hearebanken, ien dêrfan út 1672 en de preekstoel út 1782. It âldste spoar is in 14e-ieuske prystersark fan sânstien.

Sawol oan de Greate as de Lytse Buorren binne boargerhuzen mei in middengong en in sierlike middenpartij te finen. Boppedat stiet oan de Greate Buorren in neorenêssânse kafee mei dêrnjonken in wenhûs yn de fernijingsstyl.

It terpdoarp Gau heart by de ‘Sneker-Vijfga’ omdat it mei Offenwier, Skearnegoutum, Goaiïngea en Loaiïngea de groep Wymbritseradielster doarpen foarmet dy’t noardlik fan Snits leinen. Gau heart as ienichst plak fan Wymbritseradiel ek by de doarperige fan de Legean. De oare doarpen lizze yn it noardliker lizzende eardere Raerderhim. Gau hat, lyk as de oare Legeandoarpen it karakter fan in kombinaasje fan terpen en in streekdoarp. Yn it ferline lei it frijwat isolearre, inkeld ûntsletten troch in opfeart nei de Snitser Aldfeart en nei it suden ta mei de Rollumerfeart en de Kipsleat, rjochting de Snitser Mar. Dêr yn it suden strekke de landerijen fan Gau har út oan de Snitser Mar ta.

De measte huzen stean oan de trochgeande doarpsstrjitte, de Boeijengastrjitte. Der stiet fariearde bebouwing fan pastorije (in eklektysk bouwurk fan om-ende-by 1900) oant âlderenwenningen ta. Yn it suden is tsjin it buertsje de Eker oer nei de Gauster Feart op, de grifformearde tsjerke boud. Súdlik fan de feart is in buert ûntstien dy‘t yn de tachtiger jierren mei de Kamp en de Skalter fierder stâl krigen hat. De sechtsjin kavels foar wenningen yn it nije ‘It Tsjemlân’ wienen gau ferkocht. De huzen op dat plak steane keal yn it lânskip.

Fan de midsieuske doarpstsjerke, wijd oan de yn dizze streek kenlik tige populêre hillige Nicolaas, bleau neat oer. Dy is yn1685 alhiel fernijd, mar ek dizze nije tsjerke is likemin de tiid trochkommen, want se is yn de 19e ieu wer ferfongen troch it hjoeddeiske ienfâldige tsjerke yn min of mear neogotyske foarmen. De foar dizze streek opfallend swiere toer, út wierskynlik de 13e ieu, is yn deselde ieu ommantele. Yn it lêst fan de 20e ieu is de yn de tuskentiid boufallich wurden mantel fuorthelle en de sealdaktoer restaurearre. Yn de toer hinget in klok dy‘t yn 1698 getten is troch Petrus Overney út Ljouwert. De tsjerke hat in preekstoel fan foar it midden fan de 17e ieu.

Gerkeskleaster is oarspronklik in komdoarp dat ea de namme Wigerathorp hie en de namme fan no erfd hat fan it premonstratinzer kleaster. Dit waard stichte om 1240 hinne troch Gerke Harkema út Stynsgea. De delsetting lei krekt eastlik fan de kleasterterp oan de Alde Feart of it Alde Knillesdjip. Mei in buert om de Voorstreek hinne en even fierder noch de Poorthoek oan de westlike en de Flaphoek oan de eastlike kant. De Alde Feart meändert nei it noarden en it easten om dêr yn de Lauwers út te kommen. Sa healwei de 19e ieu wurdt it sa karakterisearre: “dit stille en afgelegene dorpje ligt een kwartier gaans van de vrolijke en welvarende buurt Stroobos.”

Súdwestlik fan de kleasterterp komt de Strobosser Trekfeart yn it Knillesdjip út. De stêd Dokkum hat de feart yn 1654-1656 oanlizze litten. Dêr kamen bedriuwen oan it kanaal: in kalkbrânerij, in stienfabryk en yn 1900 it suvelfabryk Welgelegen. Dit fabryk hat de fúzjes yn de suvelwrâld oerlibbe.

It doarp hat him yn de 20e ieu geandewei nei it suden, rjochting Kanaal útwreide. Tagelyk groeide it buorskip Strobos yn westlike rjochting, sadat de beide doarpen om sa mar te sizzen, yn elkoar oergienen.

Der is in opfallend kontrast tusken de midsieuske rêst en de moderne bedriuwichheid. Oan it kanaal hawwe har inkele grutskalige, yndústriële bedriuwen festige. Middenyn leit de lytse kearn fan it doarp. Oan de noardwestlike kant leit bûten de bebouwing it gebiet, no in rom en heech lizzend tsjerkhôf, fan it eardere kleaster. De tsjerke is dêr noch in nijsgjirrich spoar fan. It kleaster gie al gau nei it stichtsjen oer nei de cisterciënzers en is yn 1580 opheft. De gebouwen binne sloopt mei útsûndering fan it 16e-ieuske brouhûs. Dat waard yn 1629 diels ta tsjerke omboud. Yn de eastlike partij kaam in wenhûs. Feroaringen ha in muorrewurk mei in bûnt patroan makke. Yn de 19e ieu is de toer oprjochte.

Gersleat is in streekdoarp dat diel útmakket fan de doarperigeTerbant, Lúnbert, Tsjalbert en Gersleat, dy‘t De Streek fan it âlde Aengwirden foarmet. Se binne mei it noardeastlike gedielte fan It Hearrenfean yn 1936 by Skoatterlân foege om sa de gemeente It Hearrenfean te foarmjen.

Gersleat foarmet it meast eastlike gedielte fan de oan de Aenwirderweg frijwol ûnûnderbrutsen trochrinnende bebouwing fan de fjouwer doarpen. Oan it ein fan Gersleat is de bebouwing tinner. Mei ek omdat der nei de oarloch net folle mear boud is, is hjir de sfear te priuwen fan in wenmienskip midden yn it útfeane lân dat wer yn kultuer brocht is.

Ek de streken noardeastlik by de Aldeweisterfeart en dy oan de Hegedyk, dy‘t nei it suden ta, rjochting Lúkswâld rint, hearre ûnder Gersleat.

It doarp wie yn ‘e tiid fan de 18e en de 19e ieu in sintrum fan de ferfeaning. Op de gritenijkaart fan de atlas fan Eekhoff út it midden fan de 19e ieu docht bliken dat hast de hiele omjouwing fergroeven wie en ûnder wetter lei. Allinne de ûnder Gersleat fallende Aldeweisterpolder is yn 1776 droechmeald en wer yn kultuer brocht. Itselde wie doe krekt (yn 1851-1852) bard mei de wat gruttere polder súdlik dêrfan.

Op it âlde tsjerkhôf waard de letGoatyske tsjerke yn 1736 fernijd, mar yn 1832 al wer sloopt. Der stiet in klokkestoel dy‘t yn 1939 ferfongen is troch in eksimplaar fan wapene beton, krektlyk as yn ûnder mear Lúnbert, Aldhoarne en Rottum. Dizze jout romte oan in 15e-ieuske liedklok en ien dy ‘t yn 1618 getten is troch Hans Falck.

Oan it noardlike útein fan it Streamkanaal dat fan de Aldeweisterfeart nei De Deelen rint stiet it Tripgemaal. It gebou, dat no as galery en wenhûs brûkt wurdt is yn 1876 nei in ûntwerp fan W.C. en K. de Wit stichte as fizelgemaal. It is yn 1905 ferboud en yn dy tiid is nei alle gedachten ek de yn fernijingsstyl útfierde masinistewenning ta stân kommen. Oant 1976 ta is it gemaal yn bedriuw bleaun.

Ginnum is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is. It is ien fan de saneamde Flieterpen. Ginnum wie in radiale terp dêr‘t de spoaren, nettsjinsteande de sterke ôfgraving fan om-ende-by 1900, hjir en dêr noch nei te gean binne. Allinne it diel fan de terp fan tsjerke mei tsjerkhôf is sparre bleaun en oan ‘e east- en noardkant fan de tsjerke leit noch in stik ringdyk.

Ginnum wie mei de Ginnumer Opfeart oer it wetter ûntsletten yn súdwestlike rjochting nei de Ferwerter Feart en Alde Feart fan dit doarp nei de Ie. De ferkearsrûte oer lân fan Dokkum nei Ferwert ta rûn yn ‘t earstoan om de noardeastlike terpflank hinne, mar yn 1856 is de dyk fan Ferwert yn ‘e rjochting Jislum ferhurde, oer de terp fan Ginnum en dêr krekt by de tsjerketoer lâns lein. Alve jier letter is dat bard mei de dyk fan Dokkum oer Reitsum. Sadwaande ûntstie der in nije trijesprong rom súdlik fan de tsjerke en bleau it noardeastlike kwart fan de ringdyk yn autentike foarm bestean. Yn de parsellearing is de radiale struktuer net mear werom te sjen.

De bebouwing fan Ginnum hat altyd tin beboud west. No bestiet it doarp út inkele buertsjes dy ‘t sa as it liket, tafallich rom om ‘e tsjerke hinne groepearre binne. De ienbeukige doarpstsjerke datearret oarspronklik út de 12e ieu. Dat is benammen te sjen oan de noardmuorre, dêr‘t de sparfjilden mei rûnbôgefriezen, útfierd yn dowestien, noch oanwêzich binne. De tsjerke is yn de 13e ieu oan de westkant fergrutte en de trijekantige koarsluting is oanbrocht yn de 15e ieu. De sealdaktoer ferriisde yn de earste helte fan de 15e ieu. Dizze hat op de begeane grûn in koepelferwulf, nei alle gedachten in oerbliuwsel fan de oerwulving dy‘t de tsjerke yn de 13e ieu krige, mar yn de 17e ieu wer fuorthelle waard. It grutte, ryk bewurke doopfont út de 16e ieu is yn 1878 troch in partikulier skonken oan it Frysk Museum yn Ljouwert.

Goaiïngea is in terpdoarp yn in leechlizzend gebiet eastlik fan de eardere Middelsee. De doarpsstrjitte, de Hegewier en de Aldfeartsdyk, rint frij rjochtút fan it súdwesten nei it noardeasten en makket in flauwe knik om de tsjerketerp hinne. De trochgeande strjitte, eagenskynlik in dyk, makket súdlik fan it doarp by de stjelppleats de Hege Wier, in heakse bocht nei it westen ta en noardlik by de buorkerij de Sinnehôf in heakse bocht nei it easten ta.

Oan wjerskanten fan de doarpsstrjitte steane no ris wat frijsteande wenningen of (oantinkens oan) pleatskes, dan wer rychjes huzen. De bebouwing út de 19e en de iere 20e ieu eaget freonlik, sûnder monumintale eleminten dy‘t it neamen wurdich binne. Efter de bebouwing fan de Hegewier befine har frij âlde, lytsskalige buertsjes, as hôfkes. Yn ‘e midden leit de frij hege tsjerketerp mei it hast rjochthoekige tsjerkhôf mei in stek derom hinne. Oan de strjittekant fan it hôf knikt it perspektyf fan it doarp; it is ien fan de moaiste plakjes.

De ienfâldige sealtsjerke mei rûnbôgefinsters is yn 1758 op it plak fan de midsieuske tsjerke boud. It lytse houten tuorke mei spits datearret út 1787. Tsjin de tsjerke oer strekt oan de noardwestkant de eardere pastorije him yn de breedte út en dêromhinne befynt him konsintrearre bebouwing. In stjelppleats siet der wat tuskenyn klamt. Eastlik fan de tsjerketerp leit it keatsfjild.

Oan de noard- en súdkant fan terp binne soksoarte konsintrearre buerten krekt oan de súdeastkant fan de strjitte te finen. It súdeastlike buertsje hat kwa bebouwing in agrarysk karakter. It noardeastlike buertsje by de Kerksloot nei de Snitser Aldfeart ta, bestiet út lytse en middelgrutte wenningen en yn de bebouwing binne wat oantinkens oan eardere ambachtlike bedriuwen. Oan de kant fan de tsjerke leit it paad Pôllehout mei in groep wenningen en (ek wer oantinkens oan) bedriuwen. De brêge oer de Kerksloot foarmet mei de omlizzende wetterbuertsjes in oar boeiend plak yn it doarp. Oan de noardwestkant fan de Sickengawei leit in lytse buert dêr’t in leanbedriuw efter ûntwikkele is.

Goaijingahuzen is in nochal isolearre boerestreek fan útslutend ferspraat lizzende boerebedriuwen, hielendal yn de westlike punt fan Smellingerlân. De streek stiet al op de gritenijkaart út 1718 yn de atlas fan Schotanus oanjûn; der wienen doe minder dan tsien boerehôven. Súdeastlik fan de buorkerijen stiet in turfgraverij oanjûn. De Tegenwoordige Staat van Friesland wurdearret it net as in doarp mar as in buorskip by Boarnburgum: “In ‘Westen, aan de wyde Ee, ligt Goingahuizen, en wat Oostelyker ‘t Vlierbosch, alwaar men weleer een Klooster had, waarvan ‘t Kerkhof nog te zien is.”

Op de kaart fan 1718 stean súdlik fan de fjouwer buorkerijen fan ‘t Vlierbosch by in ferheging yn it lân ‘Vernietigt Klooster’ en ’Oude Kerkhof’ oanjûn, mar op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1848 is dêr neat mear fan te bespeuren. Yn it Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa, dat healwei de 19e ieu útkaam, heart Goaijingahuzen noch by Boarnburgum. De Flearbosk bestie doedestiids út mar twa pleatsen. Noardlik fan de Flearbosk leit no in natuergebiet fan op ‘e nij ferwyldere petgatten.

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1848 is Goaijingahuzen in streek mei wat losse en agraryske bebouwing. Goaijingahuzen leit oan en tusken marren en puollen yn. Inkele pleatsen en wenningen op It Eilân tusken de Kromme Ie en de Goaijingahústersleat yn binne allinne oer it wetter te berikken. De measte pleatsen yn polder De Flearbosk datearje fan nei de oarloch; it binne wol tradisjonele stjelpen, kop-rompen of kop-hals-romppleatsen. By de yngong fan de Modderige Bol stiet in fraaie kop-hals-romp út 1883.

Goaijingahuzen is in opmerklik oarde fan mûnen. Der steane trije houten spinnekopmûnen út de 19e ieu. It binne mûnen mei piramidefoarmige en mei pannen dutsen rompen en se binne foarsjoen fan fizels. Alle trije ha se in namme: Jansmolen, De Modderige Bol en it Heechhiem. Se binne yn 1990, 1992-1993 en 1995 restaurearre en yn eigendom fan en beheard troch de Stichting De Fryske Mole.

Goaiïngaryp is in midsieusk feartdoarp súdeastlik fan de Snitser Mar en de Goaiïngarypster Puollen. It doarp is by de Lykfeart lâns groeid en hat oer de súdkant ûntsluting oer it wetter oer de Noarderbroekster Feart nei de Jouwer en nei de Snitser Mar. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus yn 1718 stiet it doarp mei de súdlike buert Ballingbuer as in lang útstrekte delsetting yn it lân oanjûn.

Yn it lêst fan dy ieu waard yn de Tegenwoordige Staat van Friesland meld: “dit Dorpje is gelegen in ‘t Noordoosten der Grieteny, niet verre van den Slagtedyk, en voorzien met een klein kerkje zonder toren, nieuw opgeboud in 1770. De landeryen zijn in een zeer goeden staat, doch verliezen jaarlyks meer of min, door het afschuurend vermogen der nabuurige groote wateren, van welken ‘t Sneeker meer, byna geheel tot dit Dorp behoorende, het voornaamste is.”

De neamde ôfslach fan lân is op it kaartbyld yn de atlas fan Eekhoff goed te sjen, want der is in fikse strook lân ferdwûn en Goaiingaryp liket hast op in doarp oan de igge van de mar. It ferline as doarp oan de feart is te ûnderfinen oan de oriïntaasje fan de bebouwing.

Op it wat ferhege en skildereftige tsjerkhôf stiet de toerleaze tsjerke, dy’t neffens de stichtingsstien út 1770 datearret. It is in sealtsjerkje mei in trijekantige koarsluting . De yn 1527 troch Geert van Wou getten liedklok hinget yn de krekt foar de tsjerke pleatste klokkestoel mei helmdak. De klokkestoel komt yn 1543 al yn de boarnen foar, mar it hjoeddeiske eksimplaar datearret út de boutiid fan de tsjerke. Yn dy tiid binne ek de brânskildere ruten, nei in ûntwerp fan Ype Staak yn de seis finsters pleatst. Se toane de wapens fan prins Willem V, grytman Vegelin van Claerbergen en de Fryske regearingskolleezjes.

It doarp liket ynearsten allinne mar te groeien, mar yn de lêste tsientallen jierren fan de 20e ieu waard it ûntdutsen troch wettersporttoeristen en kaam der ûnder mear in wykje om in nije havenkom hinne.

De Gordyk is in flekke, fan 1630 ôf as krúsdelsetting oan wjerskanten van dyk en feart groeid. De Gordyk ûntstie op it grûngebiet fan it súdliker lizzende Koartsweagen. Fan Koartsweagen út waard de feart trochlutsen. Dêr waard turf wûn en de feart wie needsaaklik om it fean te ûntwetterjen en de turf mei it skip ôf te fieren. By wat destiids de Trimbeets neamd waard, waarden op it plak dêr‘t de feart de Hereweg – no Hegedyk en Hoofdstraat – krúste, in brêge en in slûs lein.

De Compagnie fan Koartsweagen, dy’t letter de Opsterlandse Compagnie hiet, gie fierder mei de turfwinning út it heechfean. By de brêge en slûs fêstigen har ambachtslju, nearingdwaanden en keaplju. Healwei de 17e ieu waard it dêr al de Gorre Dijck neamd.

Yn 1672-1673 wienen it strategysk belang op de dyk fan Assen nei It Hearrenfean en de ekonomyske betsjutting fan de Gordyk al sa grut dat der in skâns opsmiten waard. It wie mear in festing dan in skâns mei nei alle fjouwer kanten twa heale bastions, dy‘t sa in soarte hoarnwurken foarmen. Yn 1683 lieten de hearen kompanjons dêr in earste tsjerke bouwe nei‘t de leauwigen it sa ‘n tweintich jier mei in skuorre dwaan moasten.

Yn de 18e ieu groeide de Gordyk út ta in fersoargingssintrum foar de ferfeanings yn de wide omkriten en boppedat ta in handelssintrum yn hout en granen, foaral fan boekweit. Fierders wennen der ek nochal wat skippers en net allinne foar it ferfier fan turf, mar ek grutskippers dy‘t de seeën befearen.

Yn it lêst fan de 18e ieu stiet yn de Tegenwoordige Staat van Friesland: “De meeste huizen van dit Vlek zijn gebouwd in de gedaante eener dubbele Kruisbuurt, welke eene streeek, ter wederzyden der vaart geplaatst, in ‘t midden recht hoekig gesneeden wordt door een tweede, die aan den rydweg gebouwd is, en met eene brug over de gemelde vaart loopt.” En der is: “eens ter week eene weekmarkt, te weeten des Woensdags, wanneer hier veel handel in Rogge, Boekweit, enz. gedreeven wordt; hebbende deeze handel hier niet weinig toegenomen, na dat, in ‘t jaar 1758 een nieuwe brug over de Kompagnons vaart, en daar over een rydweg van ‘t Heerenveen herwaards was aangelegd. Waar op niet alleen de handel met die van Schooterland en Stellingwerf Oosteinde, maar ook met de inwooners van Drenthe zeer in bloei heeft toegenomen.” Oan de Brouwerswal, de Kerkewal en yn de Hoofdstraat binne noch ferskate pânen te finen út de 18e en de iere 19e ieu, mei ûnder oaren ynswinkte halsgevels.

Om 1800 hinne draaide yn de Gordyk in trijetal yndustrymûnen. Yn 1758 waard de brêge fernijd en dy is bekend fan âlde topografyske gesichten, in monumintale flapbrêge mei in homeie. Yn 1862 is de brêge noch in kear ferfongen. Yn 1945 is de brêge ferwoeste.

Yn 1821 waard de slûs foar it earst fernijd (yn 1891 en 1949 folgen feroarings) en yn 1850 is de dyk nei It Hearrenfean ferhurde. By de brêge op en by de hoeke fan de Kerkwal en de Hoofdstraat binne yn 1876 sawol it eardere postkantoar as de eardere bûterwaach boud nei in ûntwerp fan A.J. van Beek en útfierd troch de Gordykster oannimmer Egbert Roels Kuipers. Even letter, yn 1888 kaam der in rizich skoallegebou nei in ûntwerp fan gemeente-arsjitekt H.P.N. Halbertsma ta stân, dat sûnt 1961 it ûnderkommen is fan it streekmuseum.

Yn de earste helte fan de 20e ieu wreide de Gordyk benammen út oan en yn ‘e buert fan it feart- en wegenkrús, oan de wâlskanten en ûnder mear de Stationsweg en de Marktstraat. Nei de oarloch is de flekke sterk groeid, ek al omdat de wenningbouferiening gâns aktiviteiten út de wei sette, yn it begjin yn en by de Schoolstraat en op oare plakken. Fierder liede de Companonsstraat in nije bebouwingsas mei syd- en parallelstrjitten it nije Gordyk yn, dat foaral oan de noard- en eastkant yn inkele tsientallen jierren sterk groeide. Hjirby waard ek gâns romte reservearre foar parkeftige grienstroken.

Goutum is in terpdoarp dat yn de iere midsieuwen ûntstien is op in noard-súd rinnende kwelderwâl dêr‘t mear (hús)terpen opsmiten binne, bgl. de dúdlik oan ‘e súdkant fan it doarp werom te kennen terp Techum, dêr‘t in fraaie kop-hals-romppleats út 1904 op stiet. Op inkele terpen ha staten stien. Op de terp fan Goutum sels, westlik fan de tsjerke, stie oant 1882 ta Wiardastate, ien fan de grutste staten fan Fryslân. De terp is ein 19e ieu diels ôfgroeven, oan de noardkant oan it Fjildpaad is dat goed te fernimmen.

De Middelsee, westlik fan Goutum is yn de 11e ieu bedike, mar wie yn ‘e rin fan de 13e ieu op ‘e hichte fan Goutum ek al wer tichtslike. Oan en yn ‘e buert fan de dyk, no de Oeriselskestrjitwei, steane inkele opmerklike pleatsen yn it Goutumer Nijlân. De stjelpbuorkerij op nûmer 16 datearret út om-ende-by 1890 en in segminten ferdielde buorkerij, destiids in eksperimint foar in nije bedriuwsfiering, is yn 1908 yn fernijingsstyl ûntwurpen troch W.C. de Groot. Oan de súdlike seame fan it doarp stiet de grutte stjelppleats Heechhiem út 1889 mei in útboude molkenkelder. Fierderop steane oan de Wergeasterdyk in pear fraaie stjelpen.

De Middelseedyk is in ferbiningsdyk wurden, dy‘t yn 1827 ta ryksstrjitwei nei Swol ferbettere waard. Yn ‘e rin fan de 19e ieu groeide dêr de lintbebouwing bylâns. Ek de ferbiningswei fan de terpbuert mei dizze dykbuert krige yn de 20e ieu lintbebouwing. Op de westlike flank fan de doarpstsjerke wie Wiardastate de represintative kastielwenning mei grutte en hege fleugels en in hege toer op in omgrêfte terrein en in poartegebou. Eage de state oan de bûtenkant troch syn robúste foarkommen dreech en steech, binnenyn wie it ien en al renêssânsepracht. Oan de oare kant fan de mei bermsleatten flankearre dyk leine grutte tunen dy ‘t by de state hearden.

Yn 1880 waard skean tsjin de doe noch besteande Wiardastate oer in pastorije boud, in twa boulagen heech, blank bestukadoare hearehûs mei in koetshús. De wenning kaam ta stân fuort westlik fan de al gau dêrnei roaide oertunen fan Wiardastate. Doe waard de mei beammen omseame en wilens dimpte sleatten begrinze tagongsdyk nei de doarpsterp ta, de Singel neamd. De dyk krige letter de namme Buorren.

Op de terp is yn de 11e of 12e ieu de Agnestsjerke boud, wêrfan yn it muorrewurk fan dowestien noch grutte stikken yn alderhande patroanen sichtber binne. Yn de 15e ieu binne it koar en de súdlike muorre fan it skip fernijd en nei de tiid faak opknapt. De finsters bgl. binne yn de 19e ieu noch lytser makke. De sealdaktoer, ferdield yn trije segminten en dekorative nissegroepen datearje ek út dy ieu en is ek in pear kear reparearre, sa as te lêzen is op de jierstiennen út 1631 en 1737. De toer draacht in liedklok dy ‘t yn 1511 getten is troch Geert van Wou en Johan Schonenborch. Yn it ynterieur fan de tsjerke hingje twa wapenbuorden en acht leaden platen fan lykkisten fan de famylje Cammingha. De preekstoel en it doopstek binne út de 19e ieu. It oargel is yn 1894 boud troch de firma L. van Dam & Zn. Oan ‘e súdkant fan de tsjerke stiet in trijetal yn leeftyd en toai ûnderskieden middengongwenningen heech op ‘e terp. Ien dêrfan út ûngefear 1870 hat in front mei in djippe tún nei de Buorren ta en in twadde front nei it tsjerkepaad. In oare wenning út 1894 yn neorenêssânsefoarmen is de kosterswenning mei in romte foar tsjerklike gearkomsten. Oan it tsjerkepaad is om 1900 hinne in hynstestâl bijboud. Yn de santiger jierren is it doarp oan de súdwest- en eastkant sterk útwreide mei wenwiken.

Yn it lêst fan de 20e ieu krige Goutum-Noard oan it Van Harinxmakanaal stâl, wêrtroch’t it doarp der yn in koarte tiid sawat 1000 ynwenners by krige. It is in brede strook, ynklamme tusken in iepen heechspanningstrasee en it kanaal, ûnderferdield yn in sa‘n sân stikhinne rjochthoekige gebieten. In helder gehiel, ûntsletten troch in rjochte dyk en by it kanaal lâns in autonome fytsrûte.

Greonterp is in terpdoarp fan oarsprong út de betide midsieuwen, dat isolearre lei yn it lege lân mei marren en puollen. Sels nei‘t de grutte Sinsmar oan de noardkant yn 1633 droechmeald is, bleau Greonterp in efterôfdoarp. By it benaderjen oer de ienichste dyk liket it dat it doarp op in eilân yn ‘e griene see leit. It hie destiids allinne ferbinings oer it wetter. Letter kaam der in smel dykje nei Blauhûs, dêr‘t it wat foarsjennings oanbelanget alhiel op oanwiisd is. Yn beide doarpen is de befolking it âlde leauwen trou bleaun.

Op de gritenijkaart fan Wûnseradiel yn de atlas fan Schotanus út 1716 is de wetterrike posysje yn de uterste súdeasthoeke fan de gritenij te sjen. De Tegenwoordige Staat van Friesland hie yn 1788 net al te folle te melden: “een klein dorp ... met eene kerk zonder toren, even ten Zuiden van den Sensmeerder Dyk, aangelegd in 1633. Voorts behooren hier onder Senshuizen en ‘t buurtje Kie, wel in ‘t Sensmeer en binnen den dyk, doch op hoog land gelegen; zynde het overige land, hier onder behoorende, ten grooten deels laag.”

Der binne tekeningen út 1722 bewarre bleaun fan staten yn de buert fan Greonterp, mar op de kaart yn de Schotanus-atlas wurdt Elingastate net fermeld en is Hoytemastate ûnder Tsjerkwert wol oanjûn. Nei de Herfoarming is de tsjerke yn gebrûk nommen troch de oanhingers fan de nije lear. De hiele doarpsbefolking bleau roomsk-katolyk; der waard frijwol nea preke. De tsjerke rekke yn ferfal en is yn 1780 sloopt.

Op it omgrêfte tsjerkhôf stiet in klokkestoel út 1822, mei in fjouwerkante stiennen ûnderbou, in mei laaien dutsen piramidedak en in bekroaning mei in achtkantige spits. De klok út 1465 is getten troch Steven Butendiic. Hy draacht it opskrift: Dum trahor audite, voce vos ad guadia vite (Hoor als ik geluid word, ik roep tot de vreugden van het leven). De bebouwing fan in groep huzen en inkele boerepleatsen is opmerklik kompakt en soarget foar in skildereftich gehiel.

Grou is fan oarsprong in ier midsieusk terpdoarp yn it Lege Midden mei in agrarysk karakter. Fanwege de sintrale lizzing tusken talrike wetterferbinings yn koe Grou him fan de 15e ieu ôf ûntjaan ta in delsetting fan hannel en skipfeart. Ein 18e ieu wurdt oer it doarp skreaun: “Grouw is een groot en vermogend dorp, liggende byna rondsom in het water; waarom men hier voorheen met geene rydtuigen af of aan kon komen. Doch voor niet veele jaaren heeft men van hier, midden door moerassige gronden, eenen rydweg aangelegd, die van eene genoegzaame hoogte is en op den Irnzumer Rydweg uitkomt.”

Grou wurdt dan ek in flekke neamd. It doarp leit net allinne oan en tusken it wetter yn, mar mei alderhande sleatsjes wurdt it ek trochsnien troch wetter. It âldste diel tusken de Pikmar en de Rjochte Grou is dan ek wol in archipeldoarp neamd. De wetterkes binne sa stadichoan allegearre dimpt mar troch de wirwar fan strjitsjes en steechjes is dat archipelkarakter noch goed te erfaren. Nettsjinsteande dat it doarp yn de uterste súdwestlike hoeke fan Idaarderadiel lei, waard it wol it haadplak fan de gritenij en letter gemeente. Dat bleau it, doe‘t yn 1984 de gemeenten Idaarderadiel, Utingeradiel en Raerderhim mei de gemeentlike weryndieling gearfoege waarden.

Doe‘t it belang fan de wetterwegen oan it ôfnimmen wie, kaam Grou net oan, mar wol by de Oeriselskestrjitwei (1826-1827) en noch tichter by it spoar Ljouwert-Swol (1868) te lizzen. Dêrnei ûntwikkele him wat ambachtlike en yndustriële bedriuwichheid – skipswerven, in grutte houtbewurkingsyndústry, in suvelfabryk en in fabryk foar suvelynstallaasjes – en boppedat waard Grou in favoryt wenplak. It plak oan ‘e Pikmar en wetterwegen dy‘t nei Ljouwert en it marregebiet yn it súdwesten liede, jouwe Grou alle kânsen om him yn ‘e 20e ieu te ûntwikkeljen ta in gesellich wettersportsintrum.

De doarpsútwreiding fûn plak yn it begjin fan de 20e ieu, yn it earstoan fuort eastlik fan de âlde kearn, benammen mei folkswenningen. It is in gebiet dat frij geef bleaun is. Datselde jildt ek foar de daliks nei de oarloch realisearre útwreiding dêr eastlik fan. Ek dat waard in karakteristike arbeiderswyk. De oare befolkingsgroepen bouden harren faak represintative wenten yn of yn ‘e buert fan de doarpskearn. Earst dernei is Grou nei it westen en it suden ta útwreide. Oan de autosneldyk A32 waarden fan de jierren njoggentich ôf bedriuweterreinen ûntwikkele.

Yn it noardlikste diel fan Grou riist de mânske midsieuske tsjerke op. Se is wijd oan Sint Piter en gruttendiels boud fan dowestien yn it begjin fan de 12e ieu, mar de súdmuorre is folle letter mei bakstien fernijd. It rûnsletten koar fan de wat ynspringende absis is ferrike mei prachtige, amper steurende klimmende bôgefriezen en sparfjilden. It skip is op romaanske wize fersierd mei brede sparfjilden mei rûnbôgen, foarsjoen fan flauwe spitsbôgige finsters en ferhege yn bakstien. Yn itselde materiaal krige it in rûbôgefries as ôfsluting. De noardgevel foarmet sadwaande in boeiend histoarysk patroan. De sealdaktoer is yn de 15e ieu oplutsen. De koarpartij is nei de Reformaasje fan de tsjerkeromte ôfskerme. Op dat plak setele lange tiid it gritenijbestjoer. De tsjerke wie doedestiids it religieuze en maatskiplik-politike brânpunt fan Idaarderadiel. It ynterieur hat iken meubels, sa as twa 17e-ieuske hearebanken mei famyljewapens en inkele banken mei útsnijde wangstikken út de 18e ieu. Yn de tsjerke hingje koperen kroanen. Om de tsjerke hinne is in libbendich ferskaat oan histoaryske bebouwing te finen.

Sa om healwei de 19e ieu hinne waard oan it sintrale plein in riedhûs boud. It krige in rêstige neoklassisicistyske foargevel mei in troch groeve, Ioanyske pilasters flankearre yngongspartij en in kroanlist op klossen.

It doarpspark oan de Parkstrjitte is yn 1893 yn opdracht fan de herfoarme gemeente nei in ûntwerp fan Gerrit Vlaskamp ta stân kommen efter it yn 1858 oanleine begraafplak. By de yngong stiet in boarstbyld fan Eeltsje Halbertsma, nei in ûntwerp fan J.H. Schröder. Even westlik hjirfan stiet it yn 1942, yn Delftse School-styl boude nije riedhûs. De ûntwerper wie J.H. Kropholler. It nije riedhûs is ek al net mear foar dat doel yn gebrûk.

Gytsjerk is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op de sânrêch dêr‘t ek de oare doarpen fan de Trynwâlden – Oentsjerk en Aldtsjerk en dêr ‘t Mûnein en Readtsjerk ek wol ris ta rekkene wurde – op lizze. Fanâlds bestie it doarp út ferskillende buerten en foar it oare út fersprate bebouwing. Op de gritenijkaart fan Tytsjerksteradiel yn de Schotanus-atlas út 1716 bestiet Gytsjerk sels noch hielendal út fersprate agraryske bebouwing. Alhiel yn it westen, bûten de eigentlike streek, stiet de tsjerke.

Súdlik fan it doarp leit it ûnregelmjittige puollengebiet fan de Rijd wêrtroch’t it doarp fan Ryptsjerk ôfsnien is. Sawat tsien jier letter waard de ferbining mei brêgen lein, wêrtroch’t troch dizze doarpen in ferbining oer de dyk fan Ljouwert en Dokkum ta stân kommen wie. Mei de Gytsjerker Feart kaam der fierders ek in wetterferbining mei de Murk en it oare Fryske wetterwegennet. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff fan healwei de 19e ieu bestiet Gytsjerk noch altyd út fersprate bebouwing en is der by de trochgeande dyk ek noch gjin buorren. Wol is der mei de Kanterlandseweg ek in ferbining ta stân kommen nei it westen ta, nei Wyns en Lekkum.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland wurdt skreaun: “een dorp benoorden ‘t watertje de Ryd, door welke, omtrent het jaar 1727, op twee plaatsen een rydweg, met bruggen voorzien, is gelegd. Dit dorp is grooter dan de voorige (Oenkerk...). De kerk heeft hier den toren niet ten Westen, maar, gelyk Wirdum, aan den Zuidkant. De landeryen komen nagenoeg overeen met die der voorige dorpen, en zyn van eene groote uitgestrektheid; ten Oosten liggen de bouwlanden (...) westwaarts, heeft men weidlanden, en by de laatste ook eenige vogelkooien, aan het water de Wielen, in welke veel watergevogelte gevangen wordt. Hier ziet men ook de overblyfselen van verscheiden oude staten, en een korenmolen aan den rydweg, die vanhier over de Ryd, voorby Ryperkerk, loopt naar de Zwarteweg. (...) De Kerkvoogdy van dit dorp is zeer vermogend.”

Op it earste gesicht liket it derop dat de tsjerke net út in al te romme beurs betelle is, om‘t it oan alle kanten in histoarysk patroan fertoant fan oanpassingen en ferbouwingen. Foar dyjinge wa‘t it sjen wól dy sjocht krekt in grutte rykdom. De tsjerke datearret út it lêst fan de 12e ieu en hat in houten geveltoer út de earste helte fan de 19e ieu en in útwindich fiifkantich sletten koar dat oan ‘e bûtekant healrûn is. Yn de noardgevel en it koar binne grutte stikken fan de oarspronklike tsjerke fan dowestien oanwêzich. De fakferdieling yn it muorrewurk fan it koar is opfallend. De boppeste sône bestiet út segminten dy‘t troch slanke kolonetten fan reade sânstien mei profilearre bases en ringfoarmige kapitelen aksintuearre binne en bekroand troch in rûnbôgefries. De grutte finsters yn de súdgevel binne yn de 18e ieu oanbrocht en jouwe in goede ljochtynfal op de nijsgjirrige ynventaris. Dy bestiet út in preekstoel mei doopstek, in hearebank út healwei de 18e ieu en yn it koar: grutte roubuorden út de 18e ieu.

Yn Fryslân stienen der destiids sa‘n hûndert suvelfabriken, dy‘t omtrint allegearre de doarren sluten ha en letter nije funksjes krigen. Gytsjerk hat ien fan de geefst bewarre kompleksen, súdlik fan it doarp. It fabryk is yn 1896 stichte en yn 1921 ferboud en útwreide. By it fabryk steane net allinne in direkteurshûs yn neorenêssânsestyl, mar ek in rige arbeidershuzen en in wettertoer. De Rinia van Nautaweg is de dyk dy‘t fan it fabryk nei de doarpskearn fiert. Dêr steane, ferspraat inkele boerepleatsen oan en in bûtenhûs út om-ende-by 1950 op it plak fan it âlde Poelzicht. Fierders in flink oantal notabele wenten, oerdwers pleatste wenningen foar notabelen en rinteniers mei in fersierde middenpartij. Soksoarte huzen binne ek te finen yn de kearn fan it doarp en oan de Canterlandseweg.

Nei de Twadde Wrâldoarloch is it doarp súdlik fan de Canterlandseweg sterk útwreide, benammen fan it ein fan de sechstiger jierren ôf doe‘t Gytsjerk him ûntjoech as doarp foar forinzen út foaral Ljouwert wei.