Bûtenpost is in âld agrarysk dyksdoarp, it leit frij heech en wie goed te berikken oer lân. It doarp lei healwei Ljouwert-Grins en oan dy dyk, de Voorstraat, konsintrearre him de bebouwing. Dêr wienen ek de útspannings foar reizgers. Yn 1866 krige it ek noch in spoarferbining tusken de twa provinsjehaadstêden. Boppedat hie Bûtenpost, mooglik al sûnt de 16e ieu, mei de Bûtenpostmer Feart in ferbining mei it foar it ferkear sa belangrike Knillesdjip. Hoewol ‘t it gritenijbestjoer yn it begjin wol yn Stynsgea gearkaam en Bûtenpost bepaald net sintraal lei, waard it lykwols it haadplak fan de gritenij en letter gemeente. Yn 1827 waard oan de Voorstraat in nij gritenijhûs boud, dat yn 1892 as gemeentehûs mei in ferdjipping ferhege waard. Adel en patrisiërs hienen dêr harren deftige huzen, staten sels. Op de krusing fan de wegen Grins-Ljouwert en Kollum-Stynsgea ha fername wenningen stien. Net allinne de staten fan Herbranda en Jeltinga stienen by de krusing, mar skean dêrtsjinoer hienen de Scheltinga ‘s ek in kastieltsje, ek noch mei in grêft dêromhinne. Boelensstate lei westlik fan Bûtenpost, de Boelens-famylje levere yn de 17e ieu grytmannen foar Achtkarspelen. Op it plak dêr ‘t harren state stien hat is yn de jierren fuort nei de oarloch in doarpspark oanlein. In koartlyn boud appartemintenkompleks mei it útsicht op it park, hat de namme fan de eardere state oernommen. Doe ‘t dizze en ek de oare staten al lang wer ferdwûn wienen, waard yn 1877 as lêste Jeltingastate boud. Dizze state waard yn 1999 by in útwreiding fan it yn 1977 boude nije gemeentehûs as represintatyf elemint opnommen. Begoedige boargers bouden fan ein 19e ieu ôf yn it kertier yn ‘e buert fan it stasjon en benammen yn de Stationsstraat harren notabele wenningen. Oan de noardeastkant boude de wenningstichting begjin 20e ieu in earste, flinke rige arbeidershuzen oan de Herbrandastraat, dy ‘t allegear ek al wer ferfongen binne troch nije, foaral bedoeld foar senioaren. Dêr yn it noarden waard it de earste doarpsútwreiding, want foar dy tiid wie de bebouwing oan alle kanten fan it wegenkrúspunt oanhâldend tichter en grutter wurden. En wat fierder fan it krúspunt ôf, wat agrarysker fan karakter, wat mear buorkerijen. Oan de westkant kaam yn 1927 in kazerne fan de maresjesee. Dy oardershâlders wienen dêr detasjearre om de betiden ûnrêstige en yn alle gefallen eigensinnige heidedoarpen yn it suden en westen fan de gemeente yn ‘e gaten te hâlden. Fan de Voorstraat ôf rint, parallel oan de Kuipersweg, de útfalsdyk rjochting Stynsgea en Surhústerfean, de Kerkstraat nei de kloeke let-goatyske tsjerke, dy ‘t yn 1446 boud is. Sa as op in gevelstien te lêzen is, is dit godshûs yn 1613 nei in brân yn 1594 opnij boud. De toer is nochal wat âlder, dy moat om 1200 hinne ferriisd wêze en is yn de 16e ieu nochris ferhege. De tsjerke rekke ynboud yn de folle jongere doarpsbebouwing fan nei de oarloch, wêrtroch ‘t se op ôfstân it silhûet fan Bûtenpost bepaalt. Yn it doarp is de toer allinne fan betsjutting yn de neiste omjouwing. It gebou wie earder oan de bûtekant bepleistere, mar toant no wer har bakstienen hûd. De muorren binne iepene mei opfallend hege en brede finsters, wêrtroch ‘t de fraaie ynrjochting yn hear en fear útkomt. Der stiet in aardige rige hearebanken út de 17e ieu fan de famyljes dy ‘t de withoefolle staten en bûtens yn en om Bûtenpost bewennen. Ek de seis grutte roukassen en de rútfoarmige wapenbuorden binne harres. De preekstoel mei koperen lessener en hâlder foar de doopskaal datearret út 1769. Yn 1945 krige Bûtenpost der in doarp by, der stienen yn dit Lytsepost destiids noch mar in pear huzen en buorkerijen, mar ea is it ien fan de acht karspelen west wêr ‘t de gemeente de namme oan te tankjen hat. De tsjerke en sels it klokhús binne der al lang net mear. Wol is hjir yn 1891 de suvelfabryk kommen, dy ‘t foar de oarloch al wer ticht gie. Yn 1947 waard der yn de gebouwen mei in timmerfabryk útein set.

Skarsterbrêge is as lytse delsetting yn de 18e ieu as útbuert fan Ousterhaule en Ousternijegea op de Skarren ûntstien op de krusing fan in dyk en in feart. Yn de 18e ieu waard foar de turffeart de Skarster Rien nij groeven om in feart dy’t droech fallen wie te ferfangen. Yn de Skarren moast in tolbrêge komme foar de krusende dyk. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 by Aldeouwer meld: ‘Johannes Assema, en die van Douma en Solkama deeden den reeds gemelden Nieuwen Rhyn graaven; en dewyl hier door eene nieuwe doorvaart wierd geopend, die veel bekwaamer was, dan de door droogte verlamde Oude Rhyn, tot het vervoeren van turf, die hier in groote menigte plag gegraaven te worden, hebben de Staaten van den Lande Oktrooi verleend aan de Eigenaars, doorgaans Rhynheeren genaamd, om een’ tol van twee Stuivers te mogen heffen van ieder Schip, dat vaaren zoude door de brug, welke door hen gelegd was over gemelde vaart, door den Ouwster rydweg, van de Joure naar Sloten loopende, en naar de Scharren, een buurtje van verscheiden boerehuizen, niet verre van daar gelegen, de Scharster brug genaamd; gelyk deeze tol daar nog heden betaald wordt, aan de Herberg, by deeze brug staande.’ De dyk wie ynearsten allinne in paad; yn de 19e ieu waard in keunstdyk oanleiin dy’t Haskerlân en Doniawerstal ferbûn. Oan it ein fan de 19e ieu struts der in grutte suvelfabryk del, de Maatschappij Hollandia dy’t lang, ûnder oare flagge, draaid hat. De fabryk is faak fernijd en útwreide: de âlde fabrykspiip stiet noch altyd nei eardere tiden te hunkerjen. Oan de Hollandiawei binne de lange rigen arbeiderswenningen fan griis mei rôze kalksânstien byld bepalend foar it doarp. Oan de St.Nykster marzje fan it doarp stiet noch in opfallend bouwurk. De herfoarme tsjerke is yn 1914 ûntwurpen troch de foaroansteande Snitser arsjitekt Geert Stapensea yn in behearske Berlagiaanske styl en mei dekorative keramyske sier fan keunstner Willem Brouwer út Leiderdorp.

Rijs, hoek Marderleane/Leiseleane: Villa 'Mooi Gaasterland' Villa 'Mooi Gaasterland' werd in 1912 gebouwd in opdracht van de in `s Gravenhage gevestigde 'Maatschappij Gaasterland' als woonhuis met kantoor voor haar administrateur. Het ontwerp voor de imposante villa was van de Haagse architect M.J. v.d. Schilden, die onder meer elementen van de chaletstijl en de vernieuwingsstijl toepaste. De maatschappij had eerder een groot deel van de bossen in de omgeving van Rijs aangekocht van Jhr. van Swinderen en vervolgens deels gerooid om het hout naar Duitsland te kunnen verkopen. De landerijen werden deels verpacht. Na de liquidatie van de maatschappij in 1924 vestigde de Utrechtse 'Diocesane bond der Katholieke Arbeiders Beweging' er een koloniehuis. In die tijd werd achter de villa een kapel gebouwd.

De kerk is in de tweede helft van de 12de eeuw van tufsteen op een van de twee terpen van Jelsum gebouwd. De noordelijke muur laat het beste de rijke romaanse stijl zien. In tufsteen zijn twee registers van rondboogfriezen aangebracht, de onderste van iets groter formaat dan de andere. Tussen de friezen zijn moeten en andere sporen van kleine rondboogvensters zichtbaar. Het oostelijke is eerst naar beneden verlengd en daarna met bakstenen siermetselwerk gedicht. In deze muur zitten twee spitsboognissen met ingangen, waarvan één is dichtgezet. Oostelijker zit een laag, breed en licht spitsbogig spoor van een ingang of kleine aanbouw, gevuld met kepervormig metselwerk. Het zuidelijke muurwerk heeft in de muurdammen tussen de ingebroken gotische vensters ook nog stukken van het kleine rondboogfries, maar restanten van het andere fries geeft het nauwelijks prijs. Aan de westzijde staat de ingang in een geprofileerde spitsboognis die rechthoekig is omkaderd. Het vijfzijdig gesloten koor is in de 15de eeuw in baksteen toegevoegd. Het heeft spitsboogvensters en in de blinde sluitmuur een groot rondbogig met klein formaat baksteen dichtgezet spoor. De slanke bakstenen toren uit de 13de eeuw heeft korfbogige galmgaten en in de oostelijke geveltop klimmende nissen. Het laatgotische tongewelf bezit rozetten in de sluitingen met voorstellingen van de passie-attributen en boven het koor van de gekroonde Christus. De kerk- en herenbanken dateren voor een deel nog uit de 16de en 17de eeuw. Eén heeft gotische briefpanelen. De preekstoel is in 1703 door timmerman Jan Aukes gemaakt en staat in een doophek. In de vloer ligt een grote collectie gebeeldhouwde zerken, waaronder één door Benedictus Gerbrandtsz. (1547) en de zerk voor de theoloog en bijgeloofbestrijder Balthasar Bekker die in 1764 overleed. Het orgel is in 1834 gebouwd door L.J. en J. van Dam met gebruikmaking van kas en pijpwerk van een vorig instrument uit de vroege 18de eeuw. Maar er zijn waarschijnlijk ook onderdelen van het toen geveilde orgel uit de Galileërkerk in Leeuwarden hergebruikt.

Burdaard is in terpdoarp en in wetterstreekdoarp. Oan de gemeentlike weryndieling ta lei Burdaard yn twa gemeenten. It diel oan de súdkant fan de Ie hearde by Dantumadiel, it noardlike part – lange tiid Wânswert oan de Streek neamd – hearde by Ferwerderadiel. It doarp is al inkele jierren foar de jiertelling ûntstien op in terp mei in radiale ferkaveling. De terp leit krekt oan de súdkant fan de Ie. De Ie waard al gau yn de 17e ieu in ferkearsier fan belang yn de sterk ferbettere wetterstruktuer yn it noardeasten, dêr ‘t nochal wat opfearten út de doarpen op oansletten waarden. It ferkear en hannel oer it wetter befoarderen dat der by Burdaard earst oan de súdkant en letter ek noardlik fan de Ie – dêr ‘t yn 1647 it jaachpaad foar de trekfeart kaam - in lintbebouwing groeide mei pânen mei hannels-, yndústry- en wenfunksjes. It waard in nije delsetting, wêrby ‘t mei namme oan de súdkant sletten bebouwingswanden kamen. Sa ûngefear yn it midden fan de bebouwing liet in partikulier in brêge oer de Ie slaan. In brêge, dêr ‘t reizgers oan ‘t yn de 20e ieu ta tol betelje moasten. De troch de skiednis bepaalde ferskillen fan de wâlskanten binne hjoed de dei noch te erfaren. Oan de kant fan it jaachpaad lizze kaden, oan de súdkant tunen, dy ‘t troch in paad fan de wenningen skieden binne. De âlde doarpstsjerke is yn 1851 ferfongen troch in nij gebou mei spitsbôgefinsters en in mânske geveltoer mei in ynsnuorre spits. De pastorije is ek yn dat jier boud. De ôfskiedenen bouden yn 1861 in tsjerke. De hjoeddeiske grifformearde tsjerke kaam yn 1893 oan de Wânswerter kant ta stân. It fan oarsprong warbere doarp hat op de flanken noch belangrike neitinzen. Yn it noardeasten is dat de grutte hout-, nôt- en pelmûne “De Zwaluw”út 1875, mei dêr omhinne 19e-ieuwske houten skuorren. Nei in brân is de mûne opnij opboud. Oan de oare kant fan Burdaard stiet it kloeke gebou fan de agraryske, koöperative oankeapferiening “De Eendracht” út 1916; it gebou is yn 2003 mar krekt fan de ûndergong rêden.

Skerpenseel is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen oan de Padsleat ûntstien is. De earste fermelding fan it doarp is fan 1245. Fan it suden ôf, fan Spangea ôf rûn de Padsleat yn in bôge troch de westlike hoeke fan Weststellingwerf om ek de doarpen Skerpenseel, Munnekebuorren en in part fan Aldlemmer te ûntsluten. By de sleat lâns rûn in fuotpaad. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet de bebouwing fan it streekdoarp by dizze sleat oanjûn, wylst oan de even westliker lizzende wei, de Grindwei dy’t no de foarnaamste ferkearsferbining foarmet, hast noch gjin bebouwing stiet. De Tegenwoordige Staat van Friesland wist yn 1788 te melden dat Skerpenseel: ‘even als Spangen, eene Kerk heeft met een spits torentje, en ligt in ’t Noordwesten van gemelde Dorp. De landeryen loopen van de Scheen tot aan de Kuinder, gelyk mede in de zes volgende Dorpen plaats heeft.’ Yn de 19e ieu is der yn de omjouwing in protte turf groeven. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 is dat te sjen. Ek it begjin fan de ferskowing fan it doarp yn westlike rjochting nei de Grindwei is te sjen. It doarp bestiet no út oardel kilometer lange, frij konsintrearre lintbebouwing, bebouwing dy’t yn noardlike rjochting minder sletten trochgiet. Wat súdliker fan it midden stiet eastlik fan de dyk de trijesidige sletten sealtsjerke út 1788, dy’t yn 1860 útwreide is mei in noardlike dwersearm. De trijeledige, libbene detaillearre toer is yn 1879 ûntstien. De kearsrjochte Grindwei yn it doarp hat in frij wikseljende bebouwing mei wol libbene “fersteuringen” fan de roailine. Dêr foarmet de tsjerke in stêdeboukundich hichtepunt yn. By de ôfslach fan de Pieter Stuyvesantwei nei de súdlike yntree fan it doarp stiet de tinknulle fan Pieter Stuyvesant, waans heit as predikant yn Skerpenseel stie. De ferneamde man is yn it eastliker lizzende doarp Pepergea berne. De tinknulle bestiet út in elegante ioniske pylder op in hege foet mei op de skacht in portretmedaillon fan brûs en as bekroaning in sylskip mei in stik as wat mêsten.

Schiermonnikoog, Badweg 43: recreatiewoning Eén van de eerste zomerwoningen op Schiermonnikoog was het recreatiehuisje 'Enno' uit 1917. Dit huisje is net als de andere oudere recreatiewoningen gebouwd aan de Badweg, de enige verharde weg van het dorp die naar de zee leidt. De eerste zomerwoningen werden niet in het duingebied geplaatst, want dat was toen uitsluitend jachtgebied. Behalve door zijn ouderdom en oorspronkelijkheid is 'Enno' ook bijzonder om het materiaal waaruit het bestaat: asbestcementplaten en beton.

De Petruskerk is een gaaf en compleet laat-romaans kerkje van rode baksteen dat fraai gelegen is op een hoge zandrug in de kern van het dorp Jistrum. Het schip en het halfrond gesloten koor dateren uit het midden van de 13de eeuw en de toren aan de westzijde is nog iets ouder, van ongeveer 1230. Het muurwerk is aan de bovenzijde rondom versierd met kepervormige friezen en tegen de hoeken van het schip staan steunbeer-achtige uitmetselingen. De noordmuur heeft in de hoge zone twee kleine rondboogvensters. Beneden staan twee dichtgemetselde ingangen. De westelijke is eenvoudig segmentvormig gesloten. De andere poort staat in een nis met een geprofileerde, licht spitsbogige vorm, tot kapitelen behakte baksteen en kepervormig sierwerk in de boogtrommel. Bij het koor zit een rechthoekig venstertje in een vierkante nis, waarschijnlijk een hagioscoop. De zuidelijke muur laat een vergelijkbare indeling zien, maar hier zijn twee grote spitsboogvensters ingebroken. Alleen aan de westzijde staat een klein romaans venster. Het spoor van de dichtgemetselde spitsbogige ingang is minder fraai afgewerkt. Bij het koor zit ook aan deze zijde een hagioscoop. Het koor heeft vijf regelmatig geplaatste rondboogvensters. De slanke zadeldaktoren met rondbogige ingang gaat ongeveer tot de naald van het dak ongeleed op. Daarboven worden licht verdiepte velden tussen hoekpenanten bekroond door rondboogfriezen. De galmgaten zijn spitsbogig. De geveltoppen met pinakels zijn met kepervormig metselmozaïek gevuld. Het schip is gedekt door romano-gotische koepelgewelven. In elke travee komen acht ronde ribben samen in een ring. In de westelijke travee met de orgelgalerij hebben de ribben een vierkante doorsnede. Het stemmige interieur heeft aan de noordzijde vaste banken en verder staan er losse knopstoelen. De preekstoel, zonder klankbord, staat aan de noordzijde tegen de gordelboog naar het koor. Hij dateert uit het derde kwart van de 17de eeuw en heeft gegroefde hoekpilasters en toogpanelen. Bij de preekstoel staat een vrij moderne doopvont met reliëfs. Op de orgelgalerij met balustrade staat een recent orgel.

Buren is in streekdoarp mei in frijwat iepen struktuer. It doarp is net sa beamteryk en it hat in beskieden silhûet. Earder waard it doarp beskôge as in buorskip ûnder Nes. Ein 18e ieu waard oer Buren skreaun: “Even verre ten Oosten van het Kerkhof is eene groote buurt van meer dan zeventig huizen, onder Nes behoorende, en meest door Roomschgezinden bewoond die te Nes ter Kerke komen. Deeze buurt ligt in eene zeer aangenaame vruchtbaare landouwe, en is omringd van vruchtbaare akkers en bouwlanden.” Administratyf is Buren no in selsstannich doarp. De âlde skoalle is nei 1950 ferboud ta Hotel De Klok en útwreide en dat is by it gemis fan in tsjerke, no it middelpunt fan Buren. It oarspronklike karakter fan dizze agraryske buert is feroare yn in doarp dat him rjochtet op tsjinstferliening oan rekreanten. De wat âldere bebouwing leit ferspraat by paden en wegen lâns. Yn ‘e rin fan de 20e ieu is de bebouwing fierder útdijd. By de ferbreding oan it ein fan de Hoofdweg hat him in plein foarme, dat beskôge wurdt as doarpskearn. Oan it begjin fan de Hoofdweg stiet in buorkerij dêr ‘t it Landbouw- en Juttersmuseum Swartwoude yn ûnderbrocht is. Dizze pleats heart ta de karakteristike Amelanner buorkerijen, dy ‘t yn en om Buren te finen binne. Ien fan de geefste stiet oan de Strandweg 33. Hy is mei it boujier 1890 dan wol net echt âld, mar alhiel neffens de tradysje boud. It muorrewurk is fan de ferneamde Fryske giele stientsjes mitsele. Kenmerkjend is de hege syd-yngong fan de skuorre. It is in útboude houten yngong mei in sealdakje, dêr ‘t de heaweinen troch ynride koenen. It doarp is nei de oarloch oan de noardkant útwreide mei wenningbou, earst oan de Strandweg, letter oan de Paasduinweg en de Hazeweg. Yn 1987 kamen der oan de Paasduinweg en de Meester Oudstraat rigen kloeke, houten huzen nei in Sweedsk ûntwerp ta stân, dy ‘t yn ferskate kleuren ek yn Nes en benammen yn Hollum boud binne.

De terp Skettens by de Marneslinke moat al betiid bewenne west wêze. Fanâlds bestie Skettens út in pear huzen en pleatsen by de tsjerke en fersprate bebouwing. It doarp hat no in lang útrutsen struktuer, as in streekdoarp. De dûbele streek huzen dy’t fan ein 19e ieu ôf ûntwikkele is, liedt mei in flauwe bocht fan de terp nei de ûntslutingsdyk. Om de ôfgroeven tsjerketerp te beskermjen is in flinke kearmuorre opmitsele. Dy terp is fierder ôfgroeven, mar is noch foar in grut part werkenber troch de fraai om de terp slingerjende Wytmarsumer Feart. De dûbele streek is sympatyk, mar nergens opfallend: wat yn de breedte boude boargerhuzen, inkele huzen fan rôze en grize kalksânstien fan koart nei 1900. Yn de eastlike bebouwingsstrook falt foaral de eardere grifformearde tsjerke út 1907 op. Op de terp hat in midsieuske tsjerke mei sealdaktoer stien. De yn 1865 fernijde tsjerke befettet mooglik noch âld muorrewurk. De âlde toer is yn 1816 of 1819 ôfbrutsen en earst ferfongen troch in houten eksimplaar. Yn 1877 kaam in stiennen toer foar de tsjerke nei ûntwerp fan arsjitekt Jan van Reenen. De kânsel út de âlde tsjerke, mei in hantsje as baretknop, is wer pleatst. Sûnt de 16e en 17e ieu hat de tsjerke in bûtengewoane flier troch in rige eksellint houde grêfsarken. Dêrmei manifestearret de machtige famylje Osinga him foar ivich. De moaiste út de kolleksje is fan Sybrand van Osinga en Atke van Aggema, in portretsark wêrop de ferstoarnen libbensgrut ôfbylde binne. De makker beitele yn 1621 hjir grutsk syn namme yn: Pieter Claes antiek. Súdeastlik fan it doarp lei Osingastate, dy’t yn de 18e ieu sloopt is en ferfongen troch in buorkerij. De steatige stjelpbuorkerij is yn 1982 troch brân ferneatige. Yn de nijbou binne de keunstsinnige spoaren fan de Osinga’s oanbrocht: njonken de doar trije fel kleure reliëfstiennen mei in jager mei gewear en slanke jachthûnen. Yn it ynterieur is in reliëfstien mei in jachttafriel pleatst.

Princessehof Het Princessehof dankt zijn naam aan prinses Maria Louise van Hessen Kassel, weduwe van de vroeg gestorven stadhouder Johan Willem Friso. Zij betrok dit gebouw in 1731, nadat zij het stadhouderlijk hof, waar haar zoon zich had gevestigd, verliet. De prinses kocht daarom de oude L-vormige adellijke woning het Camminghahuis en het daaraan grenzende gebouw met een brede gevel achter een voorplein aan. De 15de eeuwse stins, voorzien van een toren met een ui-vormige koepel, bezit een unieke spiltrap, een kelder en verschillende zalen. In 1584 betrok stadhouder Willem Lodewijk het pand. Het aangrenzende rechthoekige gebouw met een pilastergevel en een rijke ornamentiek van guirlandes, engelenkopjes en duivenkapitelen, moet omstreeks 1660 opgetrokken zijn. Na de aankoop liet Maria Louise het complex door de hofarchitect Anthony Coulon, een leerling van Daniël Marot, verbouwen. Hij voegde aan de brede gevel een mezzanine of halve verdieping toe en creëerde een nieuwe hoofdingang onder in de stinstoren. Coulons grootste ingreep was de toevoeging van het pand aan de westzijde in 1742. Zo ontstond een stadspaleis naar Frans voorbeeld, waarbij hoofdgebouw en de twee vleugels een voorplein insloten. Het gebouw bevatte veel voorname vertrekken waarvan één, de eetkamer, met goudleer en gestuct plafond, nog steeds als stijlkamer te bezichtigen is. In het gebouw is sinds 1916 het keramiekmuseum het Princessehof gevestigd. Toegankelijkheid: Het hele jaar geopend van dinsdag t/m zondag, 11.00-17.00 uur.

Noard 5: woonhuis Dicht bij het marktplein, aan de hoofdstraat van Workum ligt het pand Noard 5. De hoofdstraat van Workum bestaat uit twee huizenrijen aan weerszijden van de in 1875 gedempte Wijmerts, die in verbinding stond met de Zuiderzee. De bewonersgeschiedenis van het huis is niet verder bekend dan 1749. De gevelsteen geeft echter aan dat het in 1663 gebouwd is. In 1792 werd het huis verkocht aan Daniel Bonifatius de Haer,die sinds 1785 eigenaar van het buurpand Noard 3 was. Hij gebruikte Noard 5 als koetshuis, stal en knechtenwoning bij zijn woonhuis, hetgeen met een ingrijpende verbouwing gepaard ging. Tot 1933 was het pand in gebruik als koetshuis. De gevel vertoont een merkwaardige combinatie van een trapgevel en een gevelindeling door middel van pilasters. De pilasters zijn zeer rijk gedecoreerd met gebeeldhouwde festoenen welke geleverd werden door een beeldhouwer uit Leeuwarden. In 1792 werden grote staldeuren in de gevel geplaatst die tijdens de restauratie van 1985 weer werden verwijderd. De middelste pilasters werden aangeheeld maar niet voorzien van beeldhouwwerk zodat het verschil tussen oud en nieuw zichtbaar is. Meer informatie over dit pand vind u hier.

De aan Sint-Radboud gewijde kerk staat op de terprest, een hoog door bomen en struiken omzoomd kerkhof. De grotendeels van tufsteen gebouwde kerk met toren bestaat uit het schip dat dateert uit de vroege 12de eeuw met een lang, rondgesloten koor en een toren die aan het einde van deze 12de eeuw tot stand kwam. Het algemene beeld is vrij zuiver romaans. Het muurwerk van schip en koor worden bekroond door een bloklijst. Het schip heeft aan beide zijden hooggeplaatste, kleine rondboogvensters, maar meer naar het oosten zijn grote gotische spitsboogvensters ingebroken, aan de noordzijde twee, aan de zuidzijde drie. Aan beide zijden zijn dichtgezette diepe nissen van vroegere ingangen te zien. In de 17de eeuw zijn veel westelijker twee nieuwe ingangen gemaakt: poorten, geflankeerd door pilasters met natuurstenen neggen en bekroond door driehoekige frontons. Aan de zuidzijde staan nabij de koorsluiting laag nog twee rondboogvensters, waarvan één is dichtgezet, kennelijk hagioscopen. In de halfronde koorsluiting staan drie vrij grote rondboogvensters. De toren is het symbool voor Jorwert geworden, vooral omdat hij na de instorting (1951) en de daaropvolgende herbouw aanleiding was tot het houden van een jaarlijks openluchtspel. De toren is aan het einde van de 12de eeuw verrezen in tufsteen met grote spaarvelden en keperfriezen in verschillende variaties. Aan het begin van de 13de eeuw is er een vierde, bakstenen geleding toegevoegd. Die heeft steeds twee galmgaten met gepaarde openingen voorzien van een zuil van roze Bremer zandsteen. De geveltoppen van het zadeldak zijn van klimmende nissen voorzien, de grote is versierd met vlechtmozaïek. Onder het 16de-eeuwse houten tongewelf staat fraai meubilair. Een preekstoel met klank bord uit het midden van de 17de eeuw, een drievoudige overhuifde herenbank en een kleiner exemplaar met een rondboogbalustrade uit dezelfde tijd, beide voorzien van blakers. In de vloer ligt een keur aan fraaie gebeeldhouwde zerken, waaronder exemplaren van de meesters Benedictus Gerbrandtsz. en Pieter Dircks. Het orgel is in het laatste jaar van de 18de eeuw gebouwd door Albertus van Gruisen. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Burchwert is sterk ferweve mei de Boalserter Feart en leit súdlik fan de Tjaard van Aylvapolder. Oan in diel fan de polderdyk, de Sjungadijk, hat him in nochal langhalige buert ûntwikkele. It buorskip Hemert westlik fan de provinsjale Westergoawei wurdt rekkene by Burchwert. De doarpskearn fan Burchwert is mei kaaidiken en wâlskanten mei har bebouwing op de trekfeart rjochte. Oan de westlike kant stiet in rige huzen oan in dyk wêr ‘t in fytspaad op oanslút. Oan de eastlike kade is de bebouwing wat ôfwikseljender en mear iepen mei wenhuzen en pleatsen. Der steane ek in pear bedriuwsgebouwen fuort oan it wetter, de dyk giet der mei in bocht omhinne. Oan de súdlike marzje fan it doarp leit, njonken de Kloosterweg it oerbliuwsel fan de terp, wêr ‘t al sûnt de Midsieuwen de mânske doarpstsjerke op stiet mei oan de oare kant de grutte pastorije. Burchwert ûntwikkele him net om de tsjerke hinne; de feart is de spil wêr ‘t alles om draait. It doarp is yn ‘t earstoan, benammen oan de oare kant fan de feart groeid. De nei-oarlochske roomsk-katolike kapel, nei in ûntwerp fan Arjen Witteveen yn in tradisjonalistyske styl, is dêr ek telâne kommen. De herfoarme tsjerke datearret oarspronklik út de twadde helte fan de 12e ieu. It is in goatyske tsjerke dy ‘t yn 1726 fernijd is troch Claes Bockes Balck, dy ‘t mei namme bekend is fanwege wettersteatswurken. Nei alle gedachten gie it yn dat jier om in ynterne ferbouwing, want yn de 17e ieu is de tsjerke al earder ommitsele. Oan de súdkant steane opfallend grutte steunbearen. De foarse toer fertroude men like min as de súdmuorre; it muorrewurk sit fol mei muorre-ankers. De tsjerke hat fraai meubilêr: in fakkundich snieën preekstoel, in doophek en in doopbekkenhâlder, in koperen hâlder foar it sânglês, in hearebank en ek in moai snieën oargelfront út 1735. Yn it koar leit in grutte sark fan de famylje Ockinga, dy ‘t yn1550 úthoud is troch Vincent Lucas, ien fan de grutmasters op dit mêd.

It doarp Skiermuontseach, ek wol Oosterburen neamd, is in streekdoarp op it eilân dat neamd is nei de Cisterciënzer muontsen yn harren grize pijen, dy’t fan it kleaster Klaarkamp út in úthôf op it eilân stichte hienen. Nei de ferwoasting fan in âlder doarp is Oosterburen yn it midden fan de 18e ieu stichte. Yn 1638 krige de famylje Stachauer de hege hearlikheid fan it eilân yn besit. Nei wikseling fan eigenaren konfiskearre de Nederlânske Staat it eilân daliks nei de oarloch. Yn 1726 waard it rjocht, rieds en posthûs stichte, dat ta sintrum fan it nije doarp útgroeie soe. De kearn fan Hotel van der Werff hat noch dielen fan dit gebou. Yn de taapkeamer is de gevelstien mei it wapen Stachauer. De rjocht sletten tsjerke is yn 1866 boud op it plak fan in foargongster út 1762. Yn 1908 kaam de opbou fan de toer mei nullespits ta stân. It doarp krige in regelmjittige struktuer fan trije, ûnderling wat ferskode lange strjitten fan west nei east: de Middenstreek en Langestreek, dy’t mei in bajonetbeweging en in brinkeftige romte fan inoar skieden binne, en de Noorderstreek. Tusken de lêste twa rint it paad Langestreek om’ e Noord troch. Oan dizze streken steane noch in protte karakteristike, fan giele stien en mei tutegevels mei beitelingen boude eilanner wenhuzen út de 18e ieu. De Langestreek rint fier nei it easten troch rjochting Huis Rijsbergen. Dit mânske gebou dat tsjintwurdich as jeugdherberch yn gebrûk is, is yn 1757 stichte troch de Stachauwers en it waard om 1860 hinne ta syn tsjintwurdige uterlik ferboud. Oan de Nieuwestreek is yn 1857 it riedshûs boud. Yn de noardwestlike dunen is yn 1854 de rûne, koanyske fjoertoer boud. De fan bakstien oplutsen en pleistere toer hat in hurdstiennen foet. De wachterswenten der tsjinoer kamen om 1880 hinne ta stân. Noardlik fan it doarp kaam yn itselde jier in soartgelike fjoertoer, dy’t yn 1911 bûten gebrûk steld is en fan 1950 oant 1992 tsjinst die as wettertoer.

Dokkum, Bronlaan 12: Bonifatiuskapel De bouw van de katholieke kerk, gewijd aan de H. Martinus en de HH. Bonifatius en Gezellen in 1871, resulteerde in een opleving van de devotie voor de Dokkumer martelaren. In 1925 werd de Bonifaciusstichting opgericht, met als doel om van Dokkum weer een echte bedevaartplaats te maken. Nog in hetzelfde jaar werd een omvangrijk processiepark aangelegd door de kwekerij T.O. Bosgra uit Burgum. Negen jaar later kwam de neo-romaanse openluchtkapel tot stand naar ontwerp van H.W. Valk uit `s-Hertogenbosch. De firma Bredase Betonbouw, die in 1933 ook de restauratie van de parochiekerk had uitgevoerd, bouwde de kapel. Deze kapel werd opgetrokken in groot formaat baksteen van de steenfabriek Schenkenschans bij Leeuwarden. Het grondplan bestaat uit een halve cirkel met ruim 2000 zitplaatsen voor de pelgrims, waarlangs een processiegang is gesitueerd, die wordt onderbroken door de toegangspartij en het priesterkoor, die in elkaars verlengde liggen.

In het kleine, afgelegen dorp staat de dorpskerk op een terprestant. In de 13de eeuw zal er al een kerk hebben gestaan, want toen in 1557 een nieuwe kerk werd opgetrokken gebeurde dat met bouwmateriaal van het vorige gebouw. De toren werd in het midden van de 18de eeuw, 1752, vernieuwd. Daarna zijn kerk en toren nog verschillende malen aangepakt; het schip kreeg bijvoorbeeld een bepleistering. Kerk en toren ondergingen in 1978 en 1987 restauraties. Het slechts elf meter diepe schip heeft een vierzijdige sluiting. Het muurwerk is voor het grootste deel gemetseld van hergebruikte kloostermoppen. In 1858 is de kerk bij het vernieuwen van de kap en het aanbrengen van het tongewelf enigszins verhoogd met klein formaat baksteen. De noordelijke muur is gesloten, op een rechthoekig venster ter verlichting van de consistoriekamer na. De zuidelijke muur bevat de korfbogige ingang in een rondbogige nis en is geopend met vier brede spitsboog-vensters met fraai geprofileerde dagkanten die gepleisterd zijn tot lijstwerk. Ook aan de zuidzijde van de sluiting zit zo’n venster; de andere zijden van de koorsluiting kregen kleine rechthoekige vensters. De zadeldaktoren is ongeveer voor de helft opgetrokken van oud materiaal en daarboven van rode baksteen van een klein formaat. Dat beeld is bij de restauratie van 1987 hersteld; alleen de oostelijke gevel behield een pleisterlaag. De kerkzaal wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf met trekbalken met korbelen op muurstijlen. De 19de-eeuwse preekstoel met klankbord staat binnen een doophek in de koorsluiting. Hij heeft gietijzeren paneelvullingen op de kuip. In de zuidelijke sluitwand zit de fraai omlijste piscina. Tegen de noordwand zijn drie grote, rijk gesneden rouwkassen van de familie Bergsma gehangen die de ruimte sterk overheersen. Op de kerkbanken staan blakers; de kerk wordt niet elektrisch verlicht. Voor de westelijke sluitgevel met geschilderde draperie staat een 19de-eeuws kabinetorgel van de gebroeders Adema. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Boerum is in doarp dat yn de iere Midsieuwen ûntstien is op in kwelderwâl. As it doarp yn 1408 foar it earst yn de boarnen neamd wurdt, docht bliken dat de Boerumers harren tsjerke ôfstien ha oan it súdliker lizzende Gerkeskleaster. Dit kleaster hie yn it begjin fan de 14e ieu it hiele Boerumerlân yndike en dêr oan it kleaster ûnderhearrige buorkerijen bouwe litten. It kleaster wie de baas yn Boerum en beneamde der sels de doarpsrjochters. Mei de Herfoarming wie it dien mei it machtige kleaster. Súdlik fan it doarp lei it cisterciënzer frouljuskleaster Galilea. Op dat plak stiet oan de Friesestraatweg no op nûmer 1 – 3 in kop-romppleats út om-ende-by 1905 as ien fan in rige monumintale buorkerijen. It doarp hat mei de Boerumer Feart in wetterferbining mei de Lauwers. Yn de doarpskom ha de ûntwikkelingen om de tsjerke hinne plak fûn; oan de Uithof en by de Herestraat lâns dy ‘t de trochgeande rûte fan súd nei noard oan it foarmjen wie en it doarp bûtenút in langhalich karakter joech. De op de frijwat hege terp steande tsjerke is yn 1784 boud as ferfanger fan de midsieuske foargongster. It is in ienfâldige sealtsjerke mei in geveltoer mei in ynsnuorre spits en in trijekantich sletten koar. Yn tsjinstelling mei it eksterieur is it ynwindige fan de tsjerke ryk en foarsjoen fan fraai meubilêr fan kânsel, doophek en yn de lingte mar leafst njoggen dûbele hearebanken út de 17e en 18e ieu. Om de tsjerke hinne stiet oan de Uithof in ferskaat oan wenningen, wêrfan de âlde pastorije mei in sûterrain en in oer in trapbordes berikbere haadferdjipping opfalt. De nije pastorije is yn 1878 boud yn in romme tún oan De Wendel, in grutte blokfoarmige middengongwenning mei in ferdjippe portyk. Ek oan de Herestraat stiet in oantal fan dit soarte huzen, inkele mei dekorative eleminten. De nôt- en pelmûne Windlust is in ferriking fan it silhûet fan Boerum. De mûne wurdt al yn 1694 op dit plak neamd. De hjoeddeiske mûne datearret út 1787en is gauris opknapt en restaurearre.

Skraard is in terpdoarp tichtby de eardere Marneslink en komt yn 1270 foar it earst yn de boarnen foar as Scadawerth. It doarp hie goede ferbiningen oer wetter. De fan noard nei súd rinnende Skraarder Feart slingert om it doarp hinne. De terp hat in regelmjittige, radiale struktuer, mar de bebouwing ken dy regelmaat net. Yn Skraard is de tsjerke net op de krún fan de twa meter hege terp boud, mar oan de súdwestlike râne. Sy kaam sa mei it koar nei de kearn fan it doarp te stean. De âldere bebouwing leit foaral oan de eastlike kant fan de terp, sawol oan de terpkant as oan de oare kant fan de Skraarder Feart. Oer de terp rint it paad fan Wûns nei Boalsert. Dizze is ta in trochgeande dyk, de Smidstrjitte, rjocht lutsen nei de Easterleane rjochting Longerhou. De súdlike en eastlike terprâne binne it tichtst beboud bleaun, foaral it noardeasten, wêr’t yn 1889 in ienfâldige grifformearde tsjerke kaam. De bebouwing is op de feart rjochte mei de Tsjerkestrjitte as efterstege. Romtlik biedt it in ôfwikseling fan konsintrearre buertsjes en iepen kampkes lân spannende bylden en opmerklike trochsichten. Yn 1988 waard Skraard beskerme doarpsgesicht. De westlike terphelte bleau lang ûnbeboud. Yn de jierren om 1900 hinne kaam oan de Skoalstrjitte wat bebouwing. Oan de westlike marzje lizze in stik as wat markante pleatsen dy’t de oergong nei it greidelânskip foarmje. It net fergroeven tsjerkhou is ôfgrinze mei in stiennen muorre wêr’t oan de súdkant daliks de terpfoet grinzet. Yn de Midsieuwen reizgen beafeartsgongers nei Skraard om der it hostywûnder te betinken. Der is no gjin spoar mear te finen fan de bliedende hosty. De tsjerke datearret foar in grut part út de let romaanske perioade en is fan giele friezen boud, lykas de toer. Yn de tsjerke stiet meubilêr út de 17e ieu. De renêssânse kânsel, doophek, lessener, jildtaffeltsje en nachtmielbanken foarmje in harmonieus gehiel. Echte juwieltsjes fan houtsnijwurk binne de sydwangen fan tsien tsjerkebanken fan ± 1565 mei ingelen, duvels en mûnsters.

Binnenhaven 4, 5, 6: Lemstersluis Bij Koninklijk Besluit 92 (1884-1885) werd de provincie aangespoord de haven van Lemmer te verbeteren. De 'Handleiding tot Kennis der Waterbouwkunde', bestemd voor de kadetten der Genie van de Koninklijke Militaire Akademie, werd door G.J. van den Bergh, de toenmalige Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, als maatstaf voor het ontwerp opgelegd aan de hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaatsdienst S.J. Vermaas. Uit de bijbehorende platenatlas blijkt dat de in 1888 gebouwde Lemstersluis is ontworpen naar voorbeeld van Franse en Belgische sluizen. De architectuur van het wachthuisje en het peilschaalhuisje op de sluishoofden, alsmede van de woningen aan de sluiskolk is geïnspireerd op de vormtaal van de Hollandse renaissance. Ze zijn onder meer versierd met fraaie plaquettes waarop symbolische motieven. Deze geëmailleerde lavaplaten werden vervaardigd door E. Gillet in Parijs.

Het dorp Katlijk is in de late middeleeuwen ontstaan en de kerk is omstreeks 1525 op een hoog kerkhof gebouwd in de laatgotische stijl. Het is een van de oudste kerkgebouwen in deze vanouds dun bevolkte omgeving. Er kwam geen toren bij, die kon de gemeenschap zich waarschijnlijk niet permitteren. Wanneer er een klokkenstoel bij de kerk is geplaatst – gebeurtenissen van vreugde en verdriet moesten immers wel met klokgelui worden aangekondigd – is niet bekend. De in de 17de eeuw vernieuwde westelijke gevel heeft aan de ene zijde een overhoeks geplaatste steunbeer, aan de andere kant een hoekpenant. Tegen de gevel staan ook twee steunberen en in het muurvak ertussen staat een rondboogvenster. Op de overgang naar de geveltop loopt een eenvoudig fries en de geveltop is met beitelingen afgewerkt en kreeg schouders. De zuidelijke en noordelijke muren zijn in zes traveeën verdeeld door stevige steunberen. Om en om staan in de vakken grote rondboogvensters. Deze zijn pas in de 18de eeuw aangebracht. Er kunnen eerst meer vensters hebben gezeten, getuige de tweeledige nissen die in de sluitmuur in het koor en in de eerste en derde travee van de noordmuur zitten. In beide muren zitten in de vijfde travee grote rechthoekige nissen met afgeronde bovenhoeken. Aan beide zijden hebben in de tweede travee ingangen gezeten. Aan de zuidzijde is de moet zichtbaar, aan de noordzijde bovendien resten van een geprofileerd rechthoekig kader. Het koor is driezijdig gesloten. In de sluitmuur is naast de genoemde nis ook het spoor van een klein dichtgezet venster te zien. De vrij lage kerkruimte is gedekt met een houten tongewelf met trekbalken op consoles. De 17de-eeuwse preekstoel met klankbord is van een klassiek model met een kuip met gegroefde hoekzuilen en getoogde panelen ertussen. Tegen de pui onder de orgelgalerij staan twee overhuifde en door driehoekige frontons bekroonde kerkbanken. Op de galerij staat een klein orgeltje, in 1982 gebouwd door Mense de Ruiter uit Groningen. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Koarnjum is in terpdoarp dat foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is op in kwelderwâl eastlik fan de Middelsee. Súdlik fan de terp foarme de Koarnjumer Feart in wetterferbining mei de Dokkumer Ie. Ein19e ieu is de terp frijwat ôfgroeven, benammen oan de noardwestkant. Oan de noardeastkant stiet al sûnt de Midsieuwen it Martenahûs. Yn 1584 waard Martenastate nei fernieling opnij boud ta in grut gebou fan fleugels. Ein 19e ieu wie it yn ferfal rekke. De lêste bewenner legatearre Martena oan it tsjerkebestjoer, dat de state yn 1899 ôfbrekke liet. Arsjitekt W.C. de Groot krige yn 1900 op opdracht om in lyts bûten te ûtwerpen en by de bou ek gebrûk te meitsjen fan aardige ûnderdielen fan de âlde state. De nije Martenastate is in miniatuerkastieltsje yn renêssânse-styl wurden. It is in L-foarmich wenhûs fan mar ien boulaach heech, mei aardich detaillearde trepgevels en in toer yn de oksel fan de fleugels, dy ‘t in sipelfoarmige spits hat. Skyldhâldende liuwen binne spoaren fan de âlde state, krekt as it alliânsjewapen mei opskrift út 1687.Om it stateterrein hinne steane beamsingels. Oan de noardkant fan it hûs leit it om in royale fiver hinne groepearre park, dat wol taskreaun wurdt oan Roodbaard. Oan de foarkant fan it park is yn1955 de yn1620 makke barokke poarte fan it Lânskipshûs yn Ljouwert, pleatst. Yn ‘e midden fan it net ôfgroeven diel fan de terp stiet de herfoarme tsjerke, dy ‘t yn 1873 nei in ûntwerp fan F. Brouwer boud is op it plak fan de midsieuske Sint-Nicolaaskerk. De nije tsjerke hat in fiifkantige koarsluting, sydgeveltoppen, grutte finsters mei neo-goatyske trasearings fan getten izer en in geveltoer mei ynsnuorre spits. De tsjerke befettet noch iere 17e-ieuske ynterieurûnderdielen. Súdlik fan de kearn fan it doarp waard yn de earste helte fan de 20e ieu lintbebouwing ûntwikkele oan de Martenaweg en nei de oarloch kaam der in nije wenwyk oan de westkant, de David van Goirlestrjitte en omjouwing.

It terpdoarp Seisbierrum wie ea it doarp fan de Liauckama’s. Harren state stie noardlik fan it doarp: it terrein en de fraaie stinspoarte bestean noch. Liauckamastate wie ien fan de grutste staten fan Fryslân. Yn 1824 is it kastiel sloopt wêrnei der yn 1862 in grutte kop-hals-romppleats fan giele stientsjes op it terrein boud is. Boppe de slotgrêft stiet in machtige stinspoarte. Dy is fan 1604, mar kin yn earste oanlis âlder wêze: oan de ûnderkant sitte friezen en dêr boppe giele stientsjes. De poarte hat oeral gatten foar dowen, want de adel hie dizze fûgels foar sawol de dong as foar de konsumpsje. Even eastliker leit de net sa grutte, mar skildereftige buorkerij Lutmastate op in fraai omseame en beplante hiem en mei in sierlik blanket foarhûs út ± 1870. Nei it easten ta stiet de nôtmole mei stelling De Korenaar út 1868 en de glêzen piramide fan Aeolus, in technysk edukatyf sintrum. De Adelenstrjitte, flankearre troch karakteristike wenningen fan reade parsstien út de tuskenoarlochske perioade, liedt nei it doarpssintrum. Yn it sintrum stiet hotel kafee restaurant De Harmonie âld te wêzen. Yn de Alde Buorren steane aardige, meast âlde húskes yn ferskate stilen. De grifformearde tsjerke yn Amsterdamske Skoalle styl wêrfan de earste stien op 19 maaie 1927 lein is, is sintraalbou eftich. It sintrum wurdt dominearre troch de herfoarme tsjerke dy’t yn de Midsieuwen oan de hillige Sictus wijd wie. De ienbeukige tsjerke mei rûnsletten koar ferberget har hege leeftyd (13e ieu) efter in pleisterlaach. De toer is ek âld, mar dy krige yn 1904 in nije mantel. It ynterieur hat orizjineel, oermjittich meubilêr. De kânsel, dooptún, doopbekkehâlder en tekstbuorden binne yn 1768 troch Johannes Georg Hempel yn in oerdiedige rococo styl snien. De kûp fan de kânsel liket fergroeid mei in beamstam, mei takken dy’t it klankboerd op syn plak hâlde. De lambrisearring soarget foar in ienheid mei de ein 17eieuske hearebanken en de prachtige oargelwand.

Heremastate In het verlengde van Midstraat ligt Heremastate, midden in een park. Tot 1581 stond hier een stins. Na afbraak werd hier in 1589 een schans tegen de Spanjaarden opgeworpen. Omstreeks 1625 werd er een eenvoudige state gebouwd, genoemd naar een voorouder van de eigenaar Barthold Tjaerda van Starckenborg, Habel van Herema. Na de komst van het geslacht Vegilin van Claerbergen, volgden verbouwingen. Omstreeks 1708 is een vleugel met een zaal aan de oude state aangebouwd. Het interieur werd kort hierna gewijzigd in de toen modieuze Lodewijk XIV-stijl. De familie besteedde veel aandacht aan de tuin. In de 18de eeuw is een prachtig barok park met een grand canal en een mooie lindelaan aangelegd. Het hoogtepunt vormde en vormt nog steeds de genoemde berg. Ooit stond hier een uitkijktoren. Het park is heringericht door L.P. Roodbaard in de landschapsstijl maar met behoud van bovengenoemde barok elementen. De state is omstreeks 1848 verbouwd waarbij de middenpartij vervangen werd door een hoge gevel in neo-classicistische stijl. In deze vorm werd het gebouw in het begin van de 20ste eeuw als sanatorium gebruikt. Daarna werd de state grotendeels gesloopt en in 1924 door een eenvoudige villa vervangen. In 1940 verkocht jhr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen, de laatste burgemeester uit dit geslacht, het huis en het park aan de gemeente Haskerland, nu Skarsterlân. In het nieuw gebouwde gemeentehuis, zijn nog onderdelen van de zaal met Lodewijk XIV-interieur en de villa opgenomen. Toegankelijkheid: Gemeentehuis Skarsterlân. Beperkt toegankelijk. Park opengesteld,

Gemaalweg 1: Ir.D.F. Woudagemaal Het indrukwekkende stoomgemaal 'ir. D.F.Wouda' was bij de bouw in 1920 het grootste stoomgemaal ter wereld. Het gemaal is genoemd naar ir. D.F.Wouda, toentertijd hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat. Het gemaal is gebouwd in een strakke, Berlagiaanse baksteenstijl en bestaat uit een langgerekt machinehuis, een ketelhuis, een schoorsteen en een werkplaats/smederij. De machinehal met zijn indrukwekkende machinepark oogt als een 'technische kathedraal'. Direct in het oog vallen de vier imposante Jaffastoommachines met vliegwielen, die elk twee centrifugaalpompen aandrijven. Per minuut kan ca. 4000 m3 water worden weggepompt. Sinds 1968 wordt het gemaal niet meer op kolen, maar op olie gestookt. Sinds de bouw van het moderne elektrische gemaal 'hoogland' bij Stavoren heeft het Woudagemaal een reservefunctie. De laatste jaren is het gemaal regelmatig bij hoog waterstanden in Frieslands boezem weer in bedrijf. In 1998 heeft dit unieke technische monument de status van Unesco-monument gekregen. Op de website van het Woudagemaal vindt u informatie over de openingstijden - red.

De Laurentiuskerk is in de 11de eeuw van tufsteen gebouwd, het stollingsgesteente dat voor de herontdekking van het bakken van steen uit klei uit het Eifelgebergte naar stapelmarkten in Deventer en Utrecht werd gebracht en vanuit de kustgebieden daar werd opgehaald. Boven de met kleine gele steen vernieuwde noordelijke ingangspartij is een raadselachtig timpaan opgenomen. Het is vervaardigd van roze Bremer zandsteen en draagt in reliëf de voorstelling van ranken die uit de mond van een masker ontspruiten. Over de betekenis is veel gespeculeerd en ook de ouderdom is niet zeker: 11de tot 13de eeuw. De kern van de kerk dateert als een van de weinige gebouwen in Friesland uit de terpentijd, de tijd dat er nog geen dijken waren aangelegd. Die kern is het beste aan de noordelijke muur af te lezen. Daar zijn grote spaarbogen in het metselwerk aangebracht. Vijf bogen zijn compleet en één is doorbroken door de nieuwe ingang met het oeroude timpaan. In drie bogen zijn kleine rondboogvensters met gele kloostermoppen dichtgemetseld. Ten oosten van deze vakken met spaarnissen is het tufsteen muurwerk vlak verwerkt maar wel afgesloten met een rondboogfries van in reliëf gehakte steen. Mogelijk is dit een 11de-eeuws koorgedeelte, maar het kan ook een verlenging van het schip zijn. De zuidelijke muur, grotendeels vernieuwd en beklampt met kleine gele steen, bevat in de muurdammen tussen de rondboogvensters flinke velden tufsteen. In het tweede veld zit een klein fragment van een grote rondboog; in het derde een compleet, klein, romaans venster dat is dichtgemetseld. De kerk is vrij spoedig na de bouw verhoogd met geel moppenmateriaal en mogelijk ook verlengd. Het huidige koor met een vijfzijdige sluiting met onversneden slanke steunberen met ezelsruggen kwam in de 13de eeuw tot stand. Er zitten sporen van brede, licht spitsbogige vensters, vrij jonge rondboogvensters en in de nu blinde sluiting hebben ook openingen gezeten. Buiten en binnen zijn er bewijzen voor. De kerkruimte wordt overdekt door een houten tongewelf met trekbalken op muurstijlen en in plaats van korbelen zijn er grote consoles met een versiering van rolwerk. Op de keerzijde van een bord met de twaalf Artikelen des Geloofs staat vermeld dat het interieur en inventaris in 1695 in opdracht van Tjaerd van Aylva zijn vernieuwd. Daarmee is een van de rijkste kerken met een protestantse inrichting van Friesland totstandgekomen. Het middelpunt is de preekstoel met schroefvormige trappaal en klankbord binnen het doophek met getordeerde balusters. De kuip heeft gewrongen en omrankte hoekzuilen en op de panelen fijn gesneden voorstellingen van Adam en Eva verleid door de slang, de offerande van Abraham, de droom van Jacob, de oprichting van de slang door Mozes en de genezing van de kreupelgeborenen door Petrus en Paulus. De herenbank tegenover de preekstoel heeft getordeerde balusters in de voorbank en de overhuiving rust op gewrongen en omrankte zuilen en heeft een bekroning met rolwerk aan weerszijden van de wapens Tiara en Heemstra. De koorafscheiding met balus-ters kreeg eenzelfde bekroning maar dan met een Tiengebodenbord. De mannenbanken parallel aan de noordgevel zijn gesloten en hebben gedraaide knoppen. De open vrouwenbanken dwars op de zuidwand hebben ook knoppen en de wangen zijn fraai gesneden in renaissancevormen: boven gegroefde bases zitten toogpanelen met schelpen, waaronder verschillende bloemenvazen zijn verbeeld. Ze zijn ongetwijfeld gesneden door eenzelfde meester als die in het nabijgelegen Achlum die de datering van 1653 dragen. In Kimswerd hebben sommige banken initialen, onder meer F.W., A.E., R.L., V.D.M. en P.W. zijn mogelijk van de eigenaars van de banken en van de opdrachtgever van de vernieuwing: T.V.A, Tjaerd van Aylva. Het orgel is in 1858 gebouwd door Willem Hardorff; de kas heeft twee bazuinstekende engelen en ter bekroning de personificaties van Geloof, Hoop en Liefde. In het koor liggen enkele gebeeldhouwde grafzerken waaronder twee voor de familie van Heemstra door de Harlinger meester Jacob Lous. Van een excellente originaliteit is die met een afbeelding van een door colonnades omvatte paleistuin in perspectief, in de trant van de voorbeeldboeken van Hans Vredeman de Vries.

De Blesse is in streekdoarp dat as buert by it wetterke Blesse al op de gritenijkaart fan Weststellingwerf yn de atlas fan Schotanus oanjûn stiet. It heart dan noch by it doarp Blesdike. Yn it noarden, by de Linde, hat stêdehouwer Willem Lodewijk oan it ein fan de 16e ieu in skâns oanlein. De spoaren dêrfan binne noch lange tiid yn it lânskip sichtber west, mar binne no net mear te ûnderskieden. Nei ‘t yn 1828 de lândyk fan Wolvegea nei it suden ta – foar in part by it wetterke Blesse lâns – ûnderdiel waard fan de ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Swol, wreide de buert him út en oerfleugele sa stadichoan it oarspronklike doarp. Jierliks waarden der twa fee- en hynstemerken hâlden; sa fier hie it oerdoarp Blesdike it noch nea brocht. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 liket it der op dat it groeiproses noch mar krektlyn op gong kommen is. Efter de bebouwing by de strjitwei lâns stiet wol in koarnmûne oanjûn. It is mûne De Mars, boud yn 1834. Op in bakstiennen ûnderbou mei stelling riist de mei reid dutsen achtkantige romp op. It wjokkenkrús is yn 1927 fuorthelle. De mûne is letter restaurearre; dêrby binne ûnderdielen brûkt fan in út it jier 1877 datearjende mûne út Swarte Haan. Yn De Blesse is nea in tsjerke kommen, mar om 1880 hinne is der oan de Steenwijkerweg wol in herfoarme kapel boud; in ienfâldich, alhiel bepleistere sealtsje. De wjerskanten fan de Steenwijkerweg binne foaral fan ein 19e ieu ôf frij ticht beboud rekke mei boarger- en arbeidershuzen en ek inkele bedriuwspânen sa as bygelyks in kafee. Al frij gau kaam der oan de Steenwijkerweg yn 1921 by de provinsjegrins in rige wenningwetwenningen. Oan de eastkant is nei de Twadde Wrâldoarloch efter de lintbebouwing in nije wyk ûntstien; in wyk mei aardich wat folkshúsfesting. De Blesse hat it karakter fan in lang útrekt streekdoarp trouwens net ferlern. It memmedoarp Blesdike hat dizze ûntwikkeling net kend, wêrtroch it oerfleugele waard troch De Blesse.

It komdoarp Sibrandabuorren leit oan de eastlike kant fan de eardere Middelsee en is ien fan de doarpen yn de Lege Geaen (of Legean), de lege lannen, it lege súdwestlike part fan de eardere gritenij Raerderhim. De kom wurdt foarme troch de wat fan de trochgeande dyk weromlutsen tsjerke en tichtbye omjouwing. Súdlik fan de tsjerke stiet in lyts buertsje mei de âldste bebouwing, dy’t dêr ek frij konsintrearre is. De romte foar de tsjerke, wêr’t op’ e hoeke ek it kafee stiet, kin krekt gjin plein neamd wurde. It doarp hat him by de trochgeande dyk troch de Legean lâns útrutsen, wêrtroch it in streekdoarp wurden is. Yn it suden stiet bebouwing fan meast frijsteande huzen en, wat fierder it lân yn, pleatsen. Opfallend is in blokfoarmige wenning fan twa kleuren kalksânstien. Yn it noarden is kompaktere bebouwing te finen, bygelyks by de brêge. De dokterswenning stiet tusken de tsjerke en de brêge yn, in brede notabele wenning yn in romme tún mei fiverke. De noch altyd oan de dyk en oan de Sibrandabuorster Feart rjochting de Snitser Mar lizzende molkfabryk fan de Legean krige in nije bedriuwsbestimming. De namme ‘Lege Geaen’ yn art deko letters stiet noch op de gevel. Oer de feart leit in flapbrêge mei poarte yn neoklassicistyske foarmen, wêr’t it doarp grutsk op is. Der stiet sels noch in moaie klassike hefboom foar. De oan Sint Martinus wijde tsjerke mei sealdaktoer is al foar it ein fan de 18e ieu ferdwûn. Tsjerke en toer binne yn de 19e ieu fernijd. It gebou is in sealtsjerke fan trije finstersfekken djip mei knappe grutte rûnbôgefinsters. De foargevel hat trije fan dizze grutte finsters, wêrfan de middelste boppe de tagong sit mei rûnbôgich boppeljocht. De gevel wurdt oan de boppekant bekroand troch in rûnbôgefries fan plaster en op de hoekpenanten sitte sierpinakels. Dêr stiet de grutte houten toer mei ynsnuorre spits. It tsjerkhou is foar in grut part omfette troch in izeren stek en fierder troch in hage.

Oranjewoud, Koningin Julianaweg 73: landhuis 'klein Jagtlust' Noot van de redactie Klein Jagtlust is één van de lokaties van de tweede editie van het Kamermuziekfestival Landgoedconcerten Oranjewoud, 24 tot en met 26 mei 2013. Voor meer informatie: zie onze Cultuuragenda of kijk op www.festivaloranjewoud.nl Het landhuis 'Klein Jagtlust' is in 1856 in opdracht van de familie Heringa Cats gebouwd naar ontwerp van de destijds bekende Leeuwarder architect Jacob Izaäks Douma. Het werd verbouwd in 1867 en 1876. De aanleg van de tuin werd in handen gegeven van Johann Nicolaas Heinrich Meijer. Zoals bij de meeste buitens hoorden ook bij 'Klein Jagtlust' verschillende dienstwoningen, die waarschijnlijk eveneens door Douma zijn ontworpen. De tuinmanswoning (Koningin julianalaan 75) werd al vóór 1876 gebouwd; de geveltop is voorzien van fraai houtnijwerk, dat in ajour is uitgevoerd. De kassen aan weerszijden van de woning zijn in 1899 afgebroken. De rentmeesterswoning bij 'Klein Jagtlust' (Koningin Julianaweg 71) dateert van 1870. Onder de eenvoudige daklijst zijn versieringen aangebracht. Boven de deur bevindt zich een eenvoudig medaillon.

Appelscha, Vaart NZ 149: Damsluis In het kader van de 'Verbetering van den Binnenlandschen Waterstaat' zijn alle sluizen in de Compagnonsvaarten in de negentiende eeuw vernieuwd en voorzien van een bijbehorende, gestandaardiseerde sluiswachterswoningen. Toen in 1894 de vaarwegen in Drenthe en Friesland werden gekoppeld, wat mede ten doel had de afwatering vanuit Drenthe te verbeteren, werd de dam op de grens van de beide provincies doorgraven. In de sluiswachterswoning bevindt zich een tegeltableau met berijmd opschrift dat hieraan herinnert: '(...) Waar eeuwen was de Drentsche scheid, En doorvaart werd gemist, Was `t Frieslands wil en haar beleid, Die `t lot des dams beslistt (...)'. De rinketten op de sluishoofden dienden ertoe om de afstroming te laten plaatsvinden zonder te schutten.

Kollum heeft een kleinstedelijk karakter wat te danken is aan de bloei in de 17de en 18de eeuw. Dat het daarvoor ook goed ging met de hoofdplaats van Kollumerland laat de grote, aan Martinus gewijde kerk zien. Van de op een ruim kerkhof gelegen tufstenen kerk uit de vroege 12de eeuw resteert na de vernieuwing vóór de helft van de 15de eeuw niets meer; wel zijn van de vroeg 13de-eeuwse toren nog aanzienlijke gedeelten in tufsteen overgebleven. Er zitten hier en daar venstersleuven in en beneden is het tufsteenwerk gerepareerd met rode baksteen. De toren is in de 15de eeuw in baksteen verhoogd waarbij aan noord- en westzijde gepaarde galmgaten in rondboognissen kwamen. Ze zijn dichtgemetseld en aan de zuidzijde kwam op die plaats de uurwerkplaat. Bij reparaties na blikseminslag in 1661 is de kloeke toren nog eens met kleine baksteen verhoogd, van nieuwe geprofileerde, spitsbogige galmgaten voorzien en naar ontwerp van Bonne Alberts kreeg de toren een zeer hoge, ingesnoerde spits. In de toren hangen klokken van Johan Schonenborch (1526) en Hans Falck (1618). Vanaf het tweede kwart van de 15de eeuw werd de kerk vernieuwd. Het begon met de bouw van een vijfzijdig gesloten koor en werd meteen gevolgd door de bouw van het schip in een eenduidige architectonische uitdrukking, waardoor de overgang van schip en koor niet zichtbaar is. In totaal zijn schip en koor zeven traveeën met de meerzijdige sluiting diep. Aan de noordzijde is gelijktijdig een vijf traveeën diepe zijbeuk gebouwd. In de koorsluiting staan hoge gotische spitsboogvensters met vorktracering tussen hoge tweemaal versneden steunberen. In het schip heeft nog één venster dezelfde vorm, maar de andere vensters zijn in 1840 vergroot en verbreed. Ook hier staan ze in alle traveeën die door tweemaal versneden steunberen zijn te tellen. In de noordbeuk staan eveneens grote vensters die uiteraard minder hoog zijn. De steunberen zijn hier waarschijnlijk in 1608 tegen de gevel geplaatst, mogelijk omdat toen het gewelf in de zijbeuk is vervangen door een vlakke houten zoldering. Ten oosten van de zijbeuk is in 1853 een consistoriekamer tegen de kerk gezet. Het ruime schip heeft inwendig een zeven traveeën tellende overwelving met kruisribben. De koorsluiting bezit een straalgewelf. De zijbeuk is naar het schip geopend met lage spitsbogige scheibogen die op stevige, ronde, gemetselde kolommen met smalle lijstkapitelen rusten. In de muren van het koor staat onder de vensters een reeks van vrij diepe korfbogige nissen. In 1882 waren al schilderingen op de gewelven en de noordwand ontdekt. Tijdens de restauratie van 1962-’69 waarbij nogal wat onderdelen van de kerk werden vernieuwd, zijn deze 15de-eeuwse schilderingen blootgelegd en geconserveerd. Er zijn veel florale versieringen en rozetten in vrolijke kleuren te zien maar ook betekenisvolle voorstellingen. Zo zien we in de zesde travee in de sluitsteen het gelaat van Christus en daaromheen de eenhoorn, een springend hert, een pot met planten waarop een uiltje en in de zevende travee de symbolen van de evangelisten. Op andere gewelfschelpen zien we fragmenten van Maria in stralenkrans, Sint-Maarten te paard, maar ook de vraatzucht. In een der nissen van de noordwand is een grote voorstelling van Sint-Christoffel met Kind te zien. De in 1692 gedateerde preekstoel met klankbord staat in een dooptuin met balusters en bezit een kuip met getordeerde hoekzuilen en sierlijk snijwerk in de panelen. In het schip staan tegenwoordig losse stoelen, maar de belangrijke families hebben hier ook hun meubilair achtergelaten. Dat zijn de banken van Jeltinga en van Aysma uit 1617, die van Rosema en De Schepper uit 1680, de overhuifde bank van Fogelsangh uit het einde van de 17de eeuw en die van Rinse uit 1692, banken voor de families De Wendt (1768; van de machtige Eyso de Wendt hangt hier ook een grote rouwkas uit 1780), Van Heemstra, Wibrandi en Feitsma en een rectorenbank van de Latijnse school. Deze en andere families lieten hun sporen ook na met gebeeldhouwde zerken in de kerkvloer, onder welke een exemplaar gehouwen door Pieter Claesz. (1615). Het orgel is in 1841 gebouwd door Willem van Gruisen.

De Falom, in wetter- en dykbuert, krige yn 1974 de status fan selsstannich doarp. Dêrfoar waard it noardlike part by Moarmerwâlde en it súdlike part by de Westerein rekkene. As delsetting is it âlder. De Falom is súdlik fan de doarpen fan de Dokkumer Wâlden ûntstien mei en nei de ferfeaningsaktiviteiten, lykas De Broek dat ta Broeksterwâld groeide. De Falom is lyts bleaun en ûntwikkele him ynearsten kreas lineêr oan de noardlike kant fan de Falomster Feart. Yn de twadde helte fan de 17e ieu is de measte feangrûn noch net ôfgroeven. De Tegenwoordige Staat van Friesland jout oan it ein fan de 18e ieu foar dizze lytse delsetting in oandachtige beskriuwing: ‘ten zuiden van Dantumawoude liggen deeze landen tot aan Kuikhorne; en in deeze ruime uitgestrektheid vindt men eene buurt, de Valom, alwaar meer dan twintig huizen aan eene vaart staan, die gemeenschap heeft met de wateren van Tietjerksteradeel, en daar door met de Ee en andere wateren. Weleer werd hier veel turf gegraaven; doch dezelve is reeds voor veele jaaren geheel verdweenen, en heeft plaats voor rogge en boekweit gemaakt.’ De bebouwing oan de feart tsjûget der noch fan mei in tal buorkerijen. De ikkers binne ferdwûn en ha plak makke foar greide, al wurde de lêste tiid ek stikken grûn oan de natuer werom skonken. De krusende dyk fan Feanwâlden nei Damwâld is der net altyd west. Oan it ein fan de 17 ieu rûn dizze fan it noarden oan de feart ta, in pear desennia letter waard de dyk nei it suden trochlutsen en der kaam in brêge, in tolhûs en in herberch. De dyk is om 1850 hinne rjocht lutsen en ferhurde. Sûnt dy tiid is der ek bebouwing by de dyk lâns kommen. It binne foar it grutste part kreaze boarger en arbeiderswenninkjes, yn dûbel histoarysk kontrast mei de bebouwing oan de feart. Dêr minge âlde gebouwen har mei nije frijsteande wenningen fan minsken dy’t foar dizze wetterstreek kieze.

Sibrandahûs is in lyts doarp, in relatyf jonge delsetting dy’t yn it bedike Fryslân net mear op in terp boud hoegde te wurden. It doarp hat gjin kearn, mar bestiet út in tsjerkje yn in beamseame en fierder wrydske lannen, oarspronklik ek oan de oare kant fan de Ie, mei hjir en dêr agraryske bebouwing. De mânske stjelpbuorkerij Starkenborgh noardeastlik fan de tsjerke stiet wol op in hústerp en dêr is it allegearre begûn. Yn de Midsieuwen stie hjir in sterk hûs Sterkenburg dat fan de Tjaarda’s wie fan Rinsumageast. Letter is dêr troch in Grinzer houlik de belangrike takke Tjarda van Starkenborgh út fuortkommen. No stiet der in grutte stjelpbuorkerij út 1868 mei in foarútboud, ûnderkeldere en fan in souderferdjipping foarsjoen foarhûs. Nei alle gedachten stichten de Tjaarda’s by harren fersterke hûs it tsjerkje as in soart kapel, want it liket net ûnnatuerlik dat it in úthôf fan de rom in kilometer westliker lizzende sistersiënzer abdij wie. De tsjerke moat fan 1300 hinne wêze; in romano goatyske styl, de kraallisten om de raamnissen hinne wize der op. It finster by it koar hat sels noch de âlde dekorative yndieling, de trasearring. Dy is by restauraasjes foarsichtich behandele. Boppedat stiet yn it midden noch in tichte yngong mei in prachtich profilearre, rûn finster. De omlisting fan dit finster fertoant in ôfwikseling fan gewoane profylstien en stiennen dy’t glazuere binne. Der binne resten by de tsjerke yn’ e grûn fûn fan in rûnbôgefries fan de goatlist dy’t ek yn dizze perioade passe. De tsjerke wie oarspronklik oan de westkant wat langer en hat stiennen ferwulven; de oansetten binne oan muorrespoaren te werkennen. Nei alle gedachten hat it tsjerkje nea in toer hân. Der is neat oerbleaun fan it foar 1163 stichte grutte kleaster Klaarkamp dat westlik fan Sibrandahûs lei; it is al gau nei de Herfoarming (1580) sloopt. Likemin is der in protte oer fan de Klaarkampstermar: it is foar in grut part ynpoldere. De Klaarkampster mole stiet súdlik fan de eardere mar.

Molenweg 55: Penninga's Molen Penninga's Molen is een korenmolen die sinds 1900 in Joure staat.De molen, destijds De Jonge Dolfijn genaamd, werd oorspronkelijk in 1692 als papiermolen in Westzaan gebouwd voor Jelis Hendricksz. de Vries, die datzelfde jaar overleed. Tot ongeveer 1717 werd de molen ook wel De Gekroonde Handschaaf genoemd, mogelijk vanwege het houtzagersverleden van de toenmalige eigenaar. Na in handen te zijn geweest van verschillende eigenaren werd de molen in 1781 omgebouwd tot een gerstpelmolen. Na plaatsing van een koppel maalstenen in 1869 werd de molen ook gebruikt voor het malen van rijst- en koffiedoppen. Drie jaar later komt de molen wederom in andere handen, waarna hij als foeragemolen wordt gebruikt. In Westzaan stond hij ten oosten van het dorp. Het pad leidend naar de molen heette Koperenbergsepad, naar de naam die de molen in de volksmond had: De Koperen Berg. Volgens vertellingen zou de opdrachtgever namelijk ruzie hebben gekregen met de bouwer, waarna hij enkel in kleingeld betaalde oftewel een berg koperen munten. Vandaag de dag is de naam van dit pad de Jonge Dolfijnstraat, die zich aan de noordkant van de begraafplaats bevindt. In de laatste decennia van de 19e eeuw raakte de molen in verval. Zo ontstond er in 1875 een kleine brand en sloeg in 1892 de bliksem in, waarna grote schade ontstond. Hierdoor was het voor molenaar Auke Penninga mogelijk om de molen te kopen en naar Joure te laten verschepen. In juni 1900 werd de molen uit elkaar gehaald en werden de onderdelen per zeilpraam over de Zuiderzee naar Friesland vervoerd, waar de molen herbouwd werd.

Sint Jacobiparochie, Oudebildtdijk: 'De Spitsroeden' 'De Spitsroeden' is de naam van een rijtje huizen aan de Oudebildtdijk onder St.Jacobiparochie. De huizen staan op zogenaamde 'rollings'. Deze rollings werden gemaakt in 1641 toen de Oudebildtdijk werd afgegraven om de rijweg te verbreden. Deze in oorsprong zeer oude huizen waren vroeger zogenaamde rug-aan-rug woningen. Aan de achterkant was een zelfde aantal woningen (kamers) als aan de voorzijde.

De kerk is aan het begin van de 13de eeuw gebouwd tegen een iets oudere toren en zij kreeg in de 15de eeuw een nieuw koor met een driezijdige sluiting. Een middeleeuwse kerk op de heide is opmerkelijk. De kerk is in 1888 van de ondergang gered. De peetvader van de monumentenzorg, Victor de Stuers, schreef de betrokken architect Jurjen Bruns vanuit het Boheemse kuuroord Mariënbad in een rapport: ‘Deze kerk … verdient in zijn oorspronkelijk karakter hersteld en onderhouden te worden, iets wat zonder veel moeite noch kosten kan geschieden.’ Het gebouw vertoont sporen uit allerlei perioden en heeft vooral een gotisch karakter gekregen. Hoewel ook de zadeldaktoren vaak is hersteld en gerestaureerd doet deze toch romaans aan. Hij gaat oversneden op en in de muren staan enkele venstersleuven. Bovenin zitten kleine, rondbogige galmgaten. Het schip is aan beide zijden geopend met spitsboogvensters met vorktraceringen; de voorkerk heeft één (noord) en twee (zuid) smalle spitse vensters. In de noordelijke muur staat een fraaie gotische ingang met een schuifdeur(!) onder een segmentboog in een geprofileerde spitsboognis die in de boogtrommel een beeldnisje heeft. De nis wordt voor het grootste deel omvat door een rechthoekig kader dat aan de zijkanten bestaat uit getordeerd gevormde baksteenstaven en gedekt wordt door een consolevormige lijst van baksteen. Aan de zuidzijde heeft ook een segmentvormige ingang gezeten die half dicht is gemaakt tot een venster en even oostelijker is ook nog een rondbogig spoor te zien van een oudere dichtgemetselde ingang. Het koor heeft aan beide zijden spitsboogvensters tussen onversneden steunberen en een sluiting met een ingang en twee vensters. Eén venster kreeg op eind 19de-eeuwse wijze een decoratieve en kleurige invulling, wat vooral van binnen, achter de preekstoel, is te ervaren. Onder het hoekige tongewelf (1888) met aardige gesjabloneerde ornamenten is de kerk ingetogen ingericht met warmrood geschilderde banken. Tegen de koorsluiting staat de combinatie van preekstoel (omstreeks 1800) en orgel, in 1904 gebouwd door Bakker & Timmenga.

De Haule is in âld streekdoarp, dat nei alle gedachten al yn de lette Midsieuwen ûntstien is oan de fan west nei east rinnende dyk op in wat hegere rêch yn it lân oan ‘e noardkant fan de Tsjonger tusken Hoarnstersweach en Donkerbroek en Veenhuizen yn en fierder nei Drinte. It wie in âlde delsetting yn in frijwat leechlizzend gebiet. Healwei de 18e ieu fûn der yn it noardlike doarpsgebiet in omslach plak troch de ferfeanings. De Drachtster Kompenije begûn dêr fan 1756 ôf mei it graven fan de Haulerwykster Feart. Oan dy feart groeide in delsetting fan in oare aard, dy ‘t him as doarp losmakke fan De Haule. Letter soe it westlike gedielte fan Haulerwyk him as doarp Waskemar fer ferselsstannigje. It earste is dus in bern, it oare in lytsbern fan De Haule. It wie net fan ynfloed op De Haule sels. Dat bleau in lange útstrekte agraryske delsetting. Yn 1788 wurdt der meld: “De huizen liggen meest ten Westen der Kerk, en aan beide zyden van dien weg, in ‘t geboomte op de bouwlanden. Voorts heeft dit Dorp, in ‘t Noorden, eene zeer groote uitgestrektheid van heidevelden en hoog veen.” De bebouwing mei buorkerijen en arbeidershuzen by de Bovenweg, Zwetteweg en Dorpsstraat lâns waard earst fan it lêst fan de 19e ieu ôf tichter. Op de gritenijkaart fan Eaststellingwerf yn de atlas fan Eekhoff (1849) is der oan wjerskanten fan de dyk noch mar in tige lytsskalige bebouwing en lizze oan de noardkant fan de lânbouperselen grutte heidefjilden. Dy binne stadichoan yn kultuer brocht, mar der binne op it Haulerfjild ek grutte boskperselen, sa as it Blauwe Bosch oanplante, dêr‘t tusken yn heidefjilden en inkele puollen hanthavenene binne. Yn 1851 waard der in skoalle yn De Haule stichte, dy‘t yn 1921 fernijd waard ta in skoalle fan trije lokalen en dy‘t nei de oarloch ferfongen is troch in nij gebou. Oan de eastkant fan De Haule is yn 1854 in nije tsjerke op it plak fan de âlde boud. H.J. Noorman makke it ûntwerp fan de sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar mei in iepen dakruter op de gevel.

Sigerswâld is in âld, tin befolke streekdoarp yn it uterste noardeasten fan Opsterlân, dat mei de buorskip Foarwurk grinzet oan Grins. Yn de Midsieuwen stie der in úthôf fan it kleaster fan Smelle Ie. Der rûnen twa wegen fan west nei east. Oan de Tolwei nei it noarden is oan it ein fan de 16e ieu by de grins in skâns oanlein. Oan de noardlike Binnewei stie ferspraat wat bebouwing; oan de súdlike Bûtewei stie hast neat, mar stie wol de tsjerke. Oan wjerskanten fan de streek leinen lange feanen. Koart nei it midden fan de 17e ieu waard fan Drachten ôf nei it easten de Bakkefeanster Feart groeven dy’t nei Sigerswâld yn súdeastlike rjochting fierder rûn. De Tegenwoordige Staat van Friesland fermelde yn 1788: Behalven de bouwlanden, behooren onder dit Dorp zeer uitgestrekte Veenen, vooral Noordwaards, daar ook eenige oude Huissteden gevonden worden. Onder anderen behoort hier toe Bakkaveen, geheel op de Heide, in’t Zuidoosten des Dorps, en door dezelve loopt eene vaart met verscheiden Verlaaten en Zydwken naar de Zuidelyke Veenen, in welke de turfgravery van tyd tot tyd toeneemt.’ De turfwinning troch de Drachtster Compagnie betsjutte in nije ympuls foar de streek. Yn it noarden ûntwikkele de buorskip by de skâns him as selsstannich doarp: Fryske Peallen. Yn it suden waard Bakkefean in selsstannich doarp. Sigerswâld bestiet tsjintwurdich as fanâlds út in streek fan benammen buorkerijen. Op de krusing mei de Bakkefeanster Feart is de Foarwurksbrêge ferfongen troch in daam mar der stiet noch wol altyd in kafee. De tsjerke is oan it ein fan de 19e ieu ferhúze nei de Binnewei. It is in lytse, ienfâldige sealtsjerke sûnder toer mei rûnbôgefinsters. Tichtby de Bûtewei leit it begraafplak, wat troch in tichte beamseame omfette is, wêrfan it baarhúske oplutsen is fan bakstien yn grut formaat: roaswinkels. As dy fan de âlde tsjerke ôfkomstich binne dan soe dy oan it ein fan de 15e of it begjin fan de 16 ieu boud wêze kinne.

Akkrum, Ljouwerterdyk 26: Coopersburg Folkert Flarmensz. Kuipers emigreerde naar de Verenigde Staten waar hij zich onder de naam Frank Cooper liet naturaliseren tot Amerikaan. De succesvolle zakenman stichtte vervolgens in Akkrum een tehuis voor ouden van dagen en zieken. Het gebouw met 22 kamerwoninkjes, elk met een eigen voordeur, een serre en een topgevel, werd door de gemeentearchitect F. Hoekstra ontworpen en in 1900 aanbesteed aan W.D. Booijenga uit Metslawier. Op 8 mei 1901 vond de opening plaats. In het hogere middendeel met de entree is de regentenkamer ingericht. In de torenachtige verhoging op het middendeel staat een groot bassin waarin het water werd opgeslagen voor de fontein in de vijver voor het huis. De lommerrijke wandeltuin werd aangelegd door G.W.Westra uit Hardegarijp.

Joure, De Merk: openbaar uurwerk met rustbanken Ter gelegenheid van het zilveren ambtsjubileum van burgemeester jhr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen bood de burgerij hem in 1935 als geschenk een rustbank met uurwerk aan. Deze zogenaamde Vegelinsbank is een markeringspunt op het plein en dient tevens om het verblijf er te veraangenamen. De kolom wordt bekroond door een uurwerk in een koperen omlijsting. Gemetselde bloembakken vormen de rug van rustbanken, zowel voor en achter, als aan weerszijden van de kolom.

De kerk is schilderachtig gelegen op een verhoogd kerkhof aan de rand van een bosachtig gebied. De omstreeks 1300 van grote, gemêleerd rode kloostermoppen gebouwde kerk is torenloos. Voor de in 1750 door Johan Borchardt gegoten luidklok staat ten zuid-westen van de kerk een houten klokkenstoel met schilddak. De noordelijke en zuidelijke gevels zijn in zeven traveeën verdeeld door grote, vrij diepe en tot de grond toe doorlopende spitsbogige nissen tussen penanten. In deze nissen staan aan elke zijde drie, later aangebrachte rondboogvensters. De oorspronkelijke vorm van de vensters is te zien in de vijfde travee in de zuidmuur. Daar is een stoer omlijst spitsboogvenster dichtgemetseld. Sommige andere nissen hebben een verhaal. De meest westelijke aan weerszijden zijn incompleet en daardoor wordt verondersteld dat de kerk is ingekort. In de derde travee, ook weer aan beide zijden, is de nis smaller en zijn de sporen te zien van segmentvormig gedekte ingangen in spitsboognissen, waarbij de boogtrommels zijn gevuld met kepervormig metselmozaïek. Deze nissen hebben steviger penanten dan de andere. Bij de oostelijke travee, maar dan alleen aan de zuidzijde, staan ook steviger penanten en daar zijn flauwe sporen te ontdekken van de dichtgemetselde kooringang, de priesteringang. De rechte koorsluiting is van 1620 (jaarankers) en er staan twee kleine rondboogvensters in. Een ander venster is dichtgemetseld, evenals een kleintje in de geveltop. De noordmuur komt grotendeels overeen met de zuidmuur maar zonder de priesterpoort en het dichtgezette gotische venster. De westgevel is vernieuwd en vertoont ook een reeks spitsboognissen. Het interieur wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf met trekbalken. De bij de jongste restauratie aangetroffen fragmenten van een wandbekroning in de vorm van een spitsbogenreeks zijn aanleiding geweest om deze langs beide wanden te reconstrueren. De preekstoel dateert met het van balusters voorziene doophek en de lezenaar uit de eerste helft van de 17de eeuw, het klankbord is jonger. De kuip heeft gegroefde hoekzuilen en toogpanelen. Het orgel is in 1935 gebouwd door de firma Bakker & Timmenga.

De Hoeve is in lyts en jong streekdoarp by in trijesprong fan wegen. Op de gritenijkaart fan Weststellingwerf yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet it doarp noch net oanjûn. Wol binne der op de heide súdlik fan de Linde twa lytse boeredelsettingen tekene: Westerhoeven en Oosterhoeven. By de lêste binne twa dobben tekene mei de namme “De Meer”. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland út 1788 krige De Hoeve gjin eigen fermelding, mar waard it al even neamd by it doarp Finkegea: “Onder dit Dorp ... behooren de buurtjes Wester-Hoeve en Ooster-Hoeve, niet verre van de Linde. Van dit Dorp (Vinkega) loopt een rydweg door de landen naar Oldeholtpade, door een Wad in de Linde; doch deeze weg wordt sedert lang niet meer gebruikt.” Op dizze kaart siet it waad troch de Linde oanjûn. It paad dêrhinne oan ‘e westkant fan de noch besteande Noardwâlder Feart, is yn it lânskip net wer werom te finen. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff is te sjen dat in jier earder it Oosterhoevemeer droechlein is. De Hoeve leit op in sânrêch fan hast trije meter hichte dy‘t nei it easten ta trochrint en heger wurdt, mar it eardere Oosterhoeven foarby, dêr‘t no ûnder mear de boerepleatsen Stellingenhoeve en Welgelegen lizze, in ynsinking kin; it droechlizzen fan goed oardel jier lyn. Wie it sa dat foarhinne de ferbining mei de omlizzende doarpen folslein oars rûn, hjoeddei meändert de ferbiningswei tusken de belangrykste plakken fan Weststellingwerf, Wolvegea en Noardwâlde, om De Hoeve hinne. De haadstrjitte fan west nei east, de Jokweg, is ek frij jong, al stiet hy wol op de Eekhoff-kaart oanjûn. Oan dizze dyk stiet de âldste bebouwing fan it doarp. Dy is net âlder as de ieuwikselingsperioade om 1900 hinne. It kafee fan alear oan de trijesprong en dêrnjonken in dûbele arbeiderswenning binne fan om-ende-by 1920. In eintsje fierderop stiet, ek út deselde tiid, de herfoarme tsjerke. In freonlik eagjende, rjochtsletten sealtsjerke mei in iepenwurke geveltoer.

St. Nyk is in streekdoarp dat by de dyk lâns oer in nochal hege sânrêch, ûnderdiel foarmjend fan in rige ‘gaasten’, yn de Midsieuwen ûntstien is. Op it betiidste kaartbyld, yn de atlas fan Schotanus út 1718, is der noch mar in bytsje bebouwing oan de belangrykste west east rjochte dyk te sjen, mar nammerste mear oan de dyk dy’t nei it suden rjochting De Lemmer rint. Oan dizze mei beammen beplante leane stiet oan de noardeastkant in rige wenningen en pleatsen. Foarby de krusing stiet de tsjerke oan de Lykwei. Noardlik fan it doarp leit boulân, súdlik healân. De Tegenwoordige Staat van Friesland bestege yn 1788 in frij protte oandacht oan it doarp: ‘St. Niklaasga, ten Noordoosten van Tjerkgaast, is een der grootste Dorpen deezer Grieteny, en bestaat uit drie en dertig Boereplaatsen, en verdere wooningen. De kerk, een koepel torentje hebbende, is gebouwd in 1720, doch zeer vervallen. De meeste ingezetenen van dit Dorp zyn van den Roomsch-Katholyken Godsdienst. De buurtjes de Ryl en de Hongerschar behooren ook onder hetzelve. … Weleer werd hier, des Zondags na Pinkster, eene jaarmarkt gehouden, die in 1774 is afgeschaft, om datze nu en dan veele wanorders en bykans nooit eenig weezentlyk nut te wege bragt. Over ’t algemeen is de grond zandig en hoog, doch ten Noorden laag en onvruchtbaar. Ten Zuiden, naar Doniaga, heeft ook de tegenwoordige Grietman, met eenige andere Ingezetenen, eene Polder aangelegd van 426 Pondemaaten lands, van welke men zich met den tyd veel goeds beloofd.’ Neffens de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 wie doe oan beide wegen fan de trijesprong bebouwing. De herfoarme tsjerke stie doe hieltyd noardlik dêrfan, tusken wat tsjintwurdich de Tsjerkeleane en de Omloop hjit. Ek de roomske tsjerke (1833) wie oanjûn, súdlik fan de trochgeande dyk, no de Tsjerkestrjitte. De boerestreek oan de dyk nei De Lemmer lei oan de westkant fan de Eijsinga’s Polder. Yn de twadde helte fan de 19e ieu en yn de 20e ieu is St. Nyk sterk groeid. De tsjerke oan de Omloop is yn 1721 boud en hoewol ‘t se yn 1788 ‘zeer vervallen’ neamd waard en de mienskip foaral roomsk wie, is se lykwols oerein bleaun. It is in trijekantige sletten sealtsjerke mei in lege geveltoer mei in koepeltsje wat iepen wurk hat. Dizze toer draacht in klok dy’t Steven Butendiic yn 1467 geat en dy’t út de Legemar, dy’t tichtby leit, ôfkomstich is. De roomsken ha yn 1885 in died steld troch in triomfalistyske, neogotyske tsjerke bouwe te litten dy’t it doarpssintrum en it silhûet dominearre hat. It is nei in ûntwerp fan de Fryske arsjitekt Jan Doedes van der Weide, in learling fan de ferneamde Cuypers makke, in krúsbasilyk mei in trijekantich sletten koar en in doopkapel. De rizige toer hat fjouwer fjilden, in omloop en ranke spits en wurdt begelied troch in treptoer. De tsjerke hat in fraai neogotysk ynterieur en bypassend meubilêr mei in haadalter út 1897 en in triomfkrús fan 1907. In rige brânskildere finsters binne út 1897 mar in generaasje letter binne ek noch finsters makke troch J.M.Ydema. Efter de tsjerke is yn 1933 nei ûntwerp fan H.Huitema in grutte Lourdesgrot oanlein. By de trijesprong steane twa kafees. Fierder hat it sintrum in ynbannige bebouwing. Yn it easten boude boargemaster Rengers yn 1871 by de buorskip Hûs ter Heide syn bûtenferbliuw Boschoord, dat yn 1909 ferboud is. Noch fierder waard yn de fernijingsstyl de filla Doniastate boud. Yn 1904 waard Wilhelminaoord stichte. Ynisjatyfnimmers wienen de frijgeselle freules Van Eysinge. Sy stelden harren libben yn it teken fan de filantropy. It rêstoard wie foar froulju dy’t te’ n ein wienen en kaam yn it bosk dat yn 1845 yn opdracht fan de lettere boargemaster fan Lemsterlân, jhr. Mr.C.L.van Beyma thoe Kingma, oanlein wie op de skrale sângrûn. It hûs waard nei de mem fan de freules Wilhelminaoord neamd. It is kloek fleugelgebou yn in libbende chaletstyl nei in ûntwerp fan arsjitekt Hendrik Kramer. It ûntwerp fan de tunen wie fan de freules sels, mei ien fan harren broers.

Arum, Van Sytzamaweg 15: De Gekroonde Leeuw Jacob de Rapper W.A.-zoon metselde in 1876 de gedenksteen in de zijgevel van de statige herberg met stalling. De herberg was tevens halteplaats langs de tramlijn Harlingen-Bolsward, die in 1881 was aangelegd. Het blokvormig gebouw bestaat uit twee bouwlagen, gescheiden door een cordonlijst. Op de verdieping is de bovenzaal aangebracht met een verglaasde gietijzeren serre, die op een gietijzeren kolom rust. De middenrisaliet wordt geaccentueerd door de bepleistering over beide bouwlagen met schijnvoegen en een bekroning met een gedrukt, klein fronton. Op zware consoles boven de ingang rust een monumentaal balkon.

Joure, Geelgietersstraat 6: geelgieterijfabriek Keverling In 1854 stichtte P.S. Keverling aan de Overspitting, de vroegere vaarverbinding tussen Joure en Heerenveen, de Metaalwarenfabriek/Geelgieterij 'Keverling'. De stichting van het bedrijÍ viel in de periode waarin de Jouster klokkenindustrie haar hoogtepunt kende. De geel- of kopergieters leverden niet alleen halffabrikaten voor de Friese klokken en koperen onderdelen voor zadelmakers en scheepsbouwers, maar ook hang- en sluitwerk, kandelaars, kloppers en dergelijke. Het bedrijf werd zowel in 1911 als in 1954 uitgebreid en heeft tegenwoordig een museale functie. Het meest opvallende gebouw binnen het complex vormt het in 1911 opgerichte gebouw met een verhoogde middenbeuk. Op de voorgevel staan de jaartallen 1854 en 1911. Het interieur bevat nog onderdelen van de oorspronkelijke inrichting, waaronder ovens en machinerieën. Het gebouw is tegenwoordig onderdeel van Museum Joure - red.

De in de middeleeuwen aan Sint-Victor gewijde kerk vertoont de kenmerken van de late gotiek en dus de 15de eeuw, maar helemaal zeker is dat niet. In de kern kan zij ouder zijn. Het schip en het koor zijn al sinds mensenheugenis gepleisterd, waardoor het niet mogelijk is het bouwmateriaal en de bouwsporen te bestuderen. De bepleistering is in 1854 of 1874 aangebracht en in een geschrift van daarvóór wordt beweerd dat het muurwerk tufsteen bevat. Het is een natuursteensoort die tot ongeveer 1200 werd gebruikt en daarna nog wel voor hergebruik werd aangewend. Niet alleen de spitsboog-vensters – die kunnen ook veel later nog zijn aangebracht – maar vooral de massawerking wijst in de richting van de gotiek. De toren is jong, de gedenksteen vertelt dat hij in 1885 is gebouwd. Het is een toren van drie geledingen, met spaarvelden met keperfriezen en een ingesnoerde spits. Het schip en koor zijn geblokt gestukadoord. Aan de westzijde van de zuidelijke muur staat de korfbogige ingang met daarboven een klein venster. Verder zijn er spitsboogvensters. De noordmuur is vrijwel blind. In de vijfzijdige koorsluiting staan twee grote vensters. In de sluitmuur resteert nog een kop van zo’n venster, die met de daaronder staande ingang herinneren aan de grote kraak die daar zat om het vele volk te kunnen bergen dat op een orthodox predikant afkwam. De kerkruimte wordt gedekt door een van verf vrijgemaakt houten tongewelf met trekbalken met korbeelstellen op stijlen die ook vrij van verf zijn. Nabij het orgel is in 1989 op de muur een belangrijk fragment van een schildering met Sint-Christoffel met Kind uit omstreeks 1500 gevonden. De schildering is gerestaureerd. De preekstoel met klankbord, gegroefde hoekzuilen en gekorniste panelen op de kuip, dateert uit de 17de eeuw. De deels geverfde, overhuifde herenbanken zijn ook in die eeuw (1644 en 1655) vervaardigd. Ze hebben beide een kuifstuk waarin familiewapens zijn verwerkt. Het orgel op de westgalerij is in 1856 gebouwd door Willem Hardorff.

De Knipe is in streekdoarp dat yn de 17e ieu oan wjerskanten fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart as gefolch fan de feanwinning ûntstien is. It graven fan de feart en de dwers dêrop steande wiken, it winne en ferfiere fan it fean en it nei dy tiid wer yn kultuer bringe fan de ôfgroeven gebieten, joegen oan in soad minsken in sober en skraal bestean, mei as gefolch dat ek ambachtslju en lytse bedriuwichheid nei dizze streek ta kaam. De Knipe bestiet oarspronklik út twa kearnen. It westlike en it neist by It Hearrefean lizzende gedielte hjitte Benedenknipe en ek wol Nieuw Brongerga. Dêr kaam fan it suden út de Prinsenwijk fan Oranjewâld ôf op út. It eastlike gedielte waard Bovenknipe neamd en ek Nieuw-Katlijk en dêr kaam de doarpswyk fan Ketlik op út. By de Knipe foarmen har oant by Bontebok krekt boppe de feart lytse kavels lân in tige raffelige grins tusken de gritenijen en letter de gemeenten Skoatterlân en Opsterlân yn it noarden. Yn it westen fan Benedenknipe is by de Feanslûs in kearn ûntstien, dêr‘t in lyts joadetsjerkhôf leit en in suvelfabryk boud waard. Fierder nei it easten ta stean de grifformearde en de yn 1661 stichte herfoarme tsjerke, dy‘t letter alhiel stukadoare is. Op it algemiene begraafplak stiet in klokkestoel fan beton. Yn 1967 is it westlike gedielte fan de Kompanjonsfeart dimpt. Boppeknipe mei de meniste tsjerke út 1856, wêrby‘t yn de klokgevel eleminten út 1751 wer brûkt binne, lit de âlde skildereftige struktuer fan de bebouwing oan wjerskanten fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart noch sjen. Oan de noardkant fan ‘e feart is de Commissieweg oanlein dy’t yn 1955 ek it eastlike part behoarlik goed ûntslute soe. Yn 1881 waard de trambaan fan It Hearrefean nei Drachten oanlein dy‘t oan ‘de Hoeke’ ta de Compagnonsweg folge en dêrnei nei it noarden ta ôfbûgde. De trambaan is yn 1947 opheft. Dêr by ‘de Hoeke’ stiet ek it kafee en der is nei de oarloch in bebouwingskom ûntstien. Fan de jierren tachtich ôf súdlik fan de Meyerweg en oan ‘e noardkant fan de lette njoggentiger jierren ôf.

St.Jansgea is in streekdoarp fan midsieuske komôf op in ûntginningsas dy’t fan noardeast nei súdwest rint en wêr’t Rotstergaast en Reahel ek diel fan útmeitsje. Op de betiidste kaart dy’t St.Jansgea yn byld bringt, de kaart yn de Schotanusatlas fan 1718, is it doarp in nochal ticht beboude streek fan huzen en buorkerijen noardlik fan de dyk mei wat boulân en fierder feanlân. De tsjerke stie doe noardlik en frij fier by de streek wei. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 oer it doarp meld: ‘dit Dorp is ten opzigte der stemmen, .. het grootste der geheele Grieteny; ’t zelve ligt zeer vermaaklyk in ’t geboomte, … aan den rydweg van Rottum, die in ’t Zuiden hier langs loopt naar Rotster-Haule, Rohel en Doniawerstal. Ten Noorden van ’t zelve liggen laage veenlanden en ten Zuiden Miedlanden.’ Yn de twadde helte fan de 18e ieu baggeren de Gietersen by St.Jansgea en Rotsterhaule leechfean út om dy te bewurken ta turf. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff is te sjen dat de grutskalige ferfeaningen fan de landerijen net folle oerlitten hat en dat de streek as in raffelige kade tusken de feanplassen leit. Tagelyk wie de bebouwing by de Streek lâns fertichte. Nei de ynpoldering en it yn kultuer bringen fan it lân is de Streek fertichte ta in lintbebouwing dy’t oan de noardkant noch altyd tichter is dan oan de súdkant fan de Streek. Fan de âlde Streek ôf is noch dúdliker dan yn it buordoarp Rotsterhaule te ûnderfinen, hoe leech it lân leit. De resinte útwreidingswyk leit ek yn de djipte fan de polder. Grutte bakkers fan roggebrea en koeke ha harren spoaren neilitten. Oan de Hege Dyk / Molestelle stiet in mole út 1857 en it gemaaltsje De Grie yn nij saaklike styl út 1931, dy’t beide op harren tiid de polder frijwaarden fan wetteroerlêst. De doarpstsjerke út 1864 is troch brân fernield en yn 1963 is der in moderne tsjerke boud.

Drachten, Burgemeester Wuiteweg 162: klooster Karmel Het aan de rand van Drachten gelegen klooster Karmel van Maria Middelares van alle Genaden werd gesticht door de beschouwende orde van de ongeschoeide carmelitessen. De bouw begon in 1936; geleidelijk vond in de jaren 1946 en 1954-1955 uitbreiding plaats naar het oorspronkelijk concept van de architect A. Witteveen uit Leeuwarden, dat was opgezet in de trant van de Delftse School. Het klooster heeft een carrévormig grondplan met een kruisgang rond een besloten kloosterhof. Binnen het ommuurde terrein dat als sier- en groentetuin werd gebruikt, was een gedeelte afgezonderd als laatste rustplaats voor overleden nonnen. In 1993 werd deze laatste moniale vestiging in Friesland opgeheven.

Leeuwarden, Perkswaltje: Nieuw Sint-Anthony Gasthuis Met gasthuizen worden in Fryslân altijd hofjes bedoeld, met name voor het collectief wonen van ouden van dagen. De geschiedenis van het Sint-Anthony Gasthuis gaat terug tot de vijftiende eeuw. Tussen 1862 et 1864 werd een nieuw gesticht gerealiseerd naar ontwerp van Frederik Stoett. Aan de Groeneweg verrees een reeks kamerwoningen, bestaande uit één bouwlaag met een kap parallel aan de weg. Aan het Perkswaltje zijn haaks daarop vleugels geplaatst, die worden afgesloten door blokvormige kopwoningen van twee bouwlagen. De neo-classicistische kopwoningen zien er uit als deftige herenhuizen. Op deze wijze werd in de architectuur het standsverschil van de bewoners uitgedrukt, respectievelijk de mingegoede ouden van dagen, de bejaarden van de beschaafde stand die 'buiten staat' waren geraakt en de bejaarden van de beschaafde stand, die zich hadden ingekocht. In de kunststenen bekroning van de middentraveeën van de kopwoningen zijn de namen en de wapens aangebracht van de families die de instelling in het verleden in belangrijke mate hadden gesteund: Burmania, Minnema, Auckama en Wiarda. Aan het Schoenmakersperk kwam in de jaren 1909-1910 de Julianavleugel tot stand. Deze is ontworpen in neo-renaissancestiil door W.C. de Groot uit Leeuwarden.

De Jacobijnerkerk is eind 13de eeuw gebouwd als kloosterkerk bij het in het midden van die eeuw gestichte dominicanenklooster. Oorspronkelijk bestond de kerk uit een schip en een smalle, naar het klooster gerichte blinde noordbeuk. Vooral aan de koorzijde zijn nog aspecten van het oorspronkelijke gebouw te zien. Daarna is de kerk diverse malen uitgebreid en veranderd. Na de hervorming is het klooster goeddeels afgebroken, alleen de huidige kosterij bevat nog enkele zalen en een fragment van de kloostergang. De Jacobijnerkerk werd hoofdkerk van Leeuwarden wat de Nassause stadhoudersfamilie spoedig luister bijzette door vanaf 1588 het koor als hun begraafplaats in te richten. Het koor laat bijzondere aspecten van de vroegste bouwtijd zien: de geprofileerde natuurstenen omlijstingen van de hoge gotische vensters en de reliëfrijke terracottaplaten onder de dakranden die een spitsbogig driepasfries vormen. Tegen de zuidzijde van het koor is in het begin van de 16de eeuw een fraaie sacristie geplaatst, waarin in 1663 een classicistisch poortje kwam, het met natuursteen versierde zogeheten ‘Broodpoortje’. In het koor zelf is in 1662 het ‘Oranjepoortje’ geplaatst, de toegang voor leden van de stadhouderlijke familie, met omrankte, getordeerde zuilen, een houten fronton en een bekronend oranjeboompje. In de noordmuur zijn aan de oostzijde de sporen zichtbaar van het aan het einde van de 15de eeuw veranderde en van het hoofdkoor afgescheiden noordkoor. Daar staat bovendien een traptoren. Verder zijn beneden de bogen van doorgangen naar het klooster zichtbaar. Hoger staan in het begin van de 19de eeuw ingebroken vensters. Aan deze zijde is recent een verbindingselement met de kosterij gebouwd. Aan de zuidzijde is de kerk in het begin van de 16de eeuw aanzienlijk uitgebreid. Eerst in 1504 met drie dwarskapellen met topgevels die met nissen zijn versierd. De westelijke dwarskapel is met een extra travee aan het schip in 1521 toegevoegd. De westgevel kreeg een sierlijke gevel met een ingang in een rechthoekig omkaderde ojiefnis en daarboven een zeer grote met traceringen en maaswerk voorziene spitsboognis waarvan de kop wordt geflankeerd door onder meer klimmende nissen. Bij de omvangrijke restauratie van 1972-’78 is deze gevel naar gevonden sporen hersteld. De dwarskapellen met enkele fraaie poortjes bezaten oorspronkelijk stenen overwelvingen maar die zijn waarschijnlijk met het openen van de kapellen tot zuidbeuk door houten gewelven vervangen. Het laat-middeleeuwse tongewelf van het schip laat dunne schilderingen zien: een madonna met engelen en decoraties van vierpassen en keperstroken. Onder het gewelf is de ruimtelijke structuur opmerkelijk: de hoge kolommen naar de smalle noordbeuk en de lage kolommen naar de zuidbeuk, vroeger kapellen. Tijdens de restauratie zijn op de zuidwand fragmenten van schilderingen van apostelen en de profeet Jesaja aangetroffen. Ze dateren (1575) uit de korte periode vlak voor de hervorming dat de kerk bisschopskerk, dus een kathedraal, is geweest. In de 16de eeuw is de Madonna met Kind in stralenkrans op een dichtgezette vensternis in de oostelijke wand aangebracht. De preekstoel met klankbord uit het derde kwart van de 17de eeuw bevat enig snijwerk, afkomstig van de Koningskraak. De schuin hier tegenover hangende Koningskraak, in 1696 door Jouke Joukes vervaardigd en van rijk snijwerk voorzien door mogelijk Pieter Nauta, was het gestoelte van de stadhouderlijke familie. In het koor, de grafruimte voor de Nassause familie, zijn de fraaie grafmonumenten van ondermeer Anna van Oranje en Willem Lodewijk tijdens de revolutie van 1795 vernield. Na de Tweede Wereldoorlog is de grafruimte met reconstructies en het plaatsen van de wapenschilden, waarvan die van Hendrik Casimir II origineel is, min of meer hersteld en is een gedenkplaat voor de Vrede van Münster, afkomstig van het voormalige Landschapshuis, geplaatst. Er kwamen toen en later in de vensters gebrandschilderde ramen naar ontwerp van Cor Reisma en Dick Osinga met episoden van enkele leden van de stadhouderlijke familie. Het grote orgel is door Christiaan Müller in 1724-’27 gebouwd en is van beelden en snijwerk voorzien door Jacob Sydzes Bruinsma en Gerbrand van der Haven.

De Tike is in streekdoarp dat yn de 17e ieu as ferfeanersdelsetting op in beskieden wize westlik fan it Swartfean stal krige. Op de gritenijkaart fan Schotanus stiet it oanjûn en hoewol’t it ferfeanjen doe noch yn folle gong wie, hienen pioniers parten fan de súdlike lannen al yn kultuer brocht ta ikkers. Oan it ein fan de 18e ieu wist de Tegenwoordige Staat van Friesland by de Pein te melden: ‘In ’t Noordwesten van dit dorp, aan de grenzen van Tietjerksteradeel, vindt men veele nieuwe bouwlanden, die door ’t afgraaven der hooge veenen gebooren, en sedert tot bouwakkers gemaakt zyn, als ook twee buurten van naame, welke naaste het Zwartveen, en het verst afgelegende de Smallinger Tieke heet.’ Dizze Smellingerlânske Tike waard ieuwen lang as buorskip by Nyegea rekkene. Yn de 19e ieu waard it hiele gebiet yn kultuer brocht. Yn it midden fan dy ieu konstatearre Van de Aar yn syn Aardrijkskundig Woordenboek: ‘Aan de noordzijde des dorps Opeinde heeft eene groote uitgestrektheid laag klijnland gelegen, dat in de zeventiende eeuw, door verveening, veranderd is in een water, de Leijen genaamd, over de drie uren gaans in den omtrek. …Ook behoort nog een klein gedeelte van het gehucht de Tiek, onder het dorp Opeinde.’. De streek by de Leijen is ien fan de grutste en nea droech mealde petgatten en bleaun tin befolke. Yn it noarden wienen foaral lytsskalige agraryske bedriuwen fêstige en yn it suden bedriuwen dy’t wat grutter wienen. Doe’t de Tike yn 1953 de status fan selsstannich doarp krige soe it troch in grutte dyk fluch fan it memmedoarp skieden wurde. Boppedat gie in kultueromslach yn omdat it rêstige, wat isolearre lizzende doarp ûntdutsen waard troch forinzen út Drachten en omkriten wei. Foaral yn de ôfrûne tsientallen jierren is de bebouwing oan de Master de Jongwei, wêr’t ek de skoalle en it doarpshûs steane, sterk mei wenten fertichte, sûnder dat dit it karakter fan in feanûntginningsdoarp oantaaste hat.

Skingen is in terpdoarp dat om it begjin fan de jiertelling ûntstien is. Miskien sels earder, omdat der yn de buert fynsten út de Romeinske tiid dien binne, dy’t oanjouwe dat it gebiet doe al bewenne wie. Earder ha hjir de staten Wobbema en Blaauwhuis stien. De state Stehouders lei flink súdliker fan it doarp. Skingen is lyts bleaun en in karakteristyk agrarysk doarp. It bestiet eins allinne út de Buorren dy’t yn westlike rjochting fuortset wurdt as Anemawei en yn eastlike rjochting as Slappeterpsterdyk. Der stiet in frij iepen en bot wikseljende bebouwing. Earder lei it doarp nochal isolearre, al bea de Skingster Feart en nei in skerpe bocht de Nije Mear, in frij koarte wetterferbining mei de Harnzer Trekfeart. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: : ‘Van dit dorp loopt eene binnenvaart naar de trekvaart; doch met rydtuigen kan men van Sweins, Peins, Dronryp en Menaldum in dit dorp alleen komen door de landen en menigvuldige hekken.’ Rom in heale ieu letter wie der in protte ferbettere. Yn 1842 kaam de ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Harns ta stân en Skingen krige yn 1850 syn eigen dyk nei dizze wichtige ferkearsier. Der binne berjochten dat Skingen in tsjerke hat dy’t wol út de 12e ieu stamme koe en byldmateriaal út de 18e ieu kin dat wol befêstigje. Mar yn 1877 bestege de tsjerkfâdij it ôfbrekken fan de âlde en it bouwen fan in nije tsjerke mei toer út dy’t ûntwurpen wie troch arsjitekt F.Brouwer út Koarnjum. De bou waard foar hast 1.000 gûne gund oan oannimmer Keuning út St.Anne. It waard in sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar mei in heal ynboude toer. Dizze toer yn trije fjilden en mei in ynsnuorre nullespits krige oerhoekse steunbearen. It skip wurdt ferljochte troch rûnbôgefinsters en de tsjerke fertoant mear neogotyske foarmen. Op it tsjerkhou stiet in grêfstien fan de beoefener fan it Frysk damspul Izaäk Hogerhuis mei in ôfbylding fan dit spul.

Drachten, Torenstraat 28: Rijks Hogere Burgerschool Dit imposante gebouw, ontworpen in 1919 door architect J.A.W. Vrijman in een Frans-georiënteerde Um-1800 bouwstijl, was oorspronkelijk een Rijks HBS. De plattegrond is E-vormig. Naast het hoofdgebouw staat de conciërgewoning die in dezelfde stijl is gebouwd. Het pand past binnen het uitbreidingsplan dat in 1918 voor het gebied ten oosten van de oude weg naar Leeuwarden is ontworpen. In het gebouw is nu het Drachtster Lyceum gehuisvest.

Leeuwarden, Voorstreek 58: Centraal Apotheek Het opvallend rijzige gebouw in gele verblendsteen is een stijlzuiver voorbeeld van de Art Nouveau in Leeuwarden. Het ontwerp uit 1905 is van de architect G.B. Broekema uit Kampen. De belangrijkste hoek van het gebouw is geaccentueerd door een erkerachtige uitbouw over drie bouwlagen en is bekroond door een helmspitsje. De natuurstenen omlijstingen van de lichtopeningen en het smeedwerk van de balkons zijn versierd met gebogen lineaire ornamenten. Het meest opvallende sierelement is wel het grote tegeltableau waarop Hygieia, godin van de gezondheid, staat afgebeeld. Boven haar hoofd houdt zij een kelk en een slang.

De onvoltooide, scheve, kromme en kloeke toren is het glorieuze en dramatische resultaat van een ambitieus bouwprogramma en daarmee het symbool van de stad Leeuwarden geworden. De hoofdkerk van Leeuwarden, de Sint-Vitus van Oldehove zou in het begin van de 16de eeuw worden vervangen. In 1529 wordt met de bouw van de toren begonnen onder leiding van Jacob van Aken. Toen echter het werk tot tien meter hoogte was gevorderd, begon het bouwsel naar het noordwesten over te hellen. Bij zo’n geringe hoogte moesten de stabiliteitsproblemen op verstoring van de ondergrond wijzen. Men ging door met het werk en bleef loodrecht bouwen op de scheefzakkende torenromp waardoor de toren ook nog krom werd. Een persoonlijk drama voor de bouwmeester en hij stierf in 1532, van ‘chagrijn’, geven de stukken te lezen. Bouwmeester Cornelis Frederiks zette het werk voort. Na een jaar bleek het verzakken door te gaan en werd besloten de bouw voor altijd te staken. De hoge vensters en doorgangen zijn aan het einde van de 16de eeuw dichtgezet en de aanzetten tot de gewelven van de kerk, zichtbaar aan de oostzijde, zitten er voor niets. De kerk is nimmer gebouwd en de bouwvallige oude Sint-Vituskerk is in 1596 gesloopt. De scheve en kromme Oldehove staat er nu eenzaam maar magistraal, drie geledingen hoog en in een rijke laatgotische uitdossing. De muren van het bouwwerk zijn verlevendigd door enkele grote of drievoudige nissen met meervoudige profielen en door neggen en kopstukken met traceringen en maaswerk in zandsteen. Aan de noordzijde staat een driezijdige, versierde traptoren en daar is ook een fraaie opengewerkte balustrade van zandsteen te zien. De stevige, meervoudig versneden steunberen op de hoeken zijn eveneens van zandstenen sier voorzien: hoekbanden van onder tot boven, nissen met maaswerk en op de versnijdingen elegante hogels. Alle muurwerk is verrijkt met zandstenen banden en speklagen van gele steen. De rood bakstenen velden zijn zelfs op nuance gesorteerd; er zijn donkere en heldere vakken. De kloeke torenromp heeft zo een verfijnde uitdrukking gekregen.

De Feanhoop is in streekdoarp dat yn de 19e ieu ûntstien is op it plak wêr’ it Polderhoofdkanaal yn it Grytmansrak útkomt. It wie in strategysk plak omdat yn it suden ien fan de grutste polders fan Fryslân leit: de Grutte Feanpolder fan Smellingerlân en Opsterlân. It mânske kanaal leit de ferbining fia it rak mei de Kromme en Wide Ie en mei it wetterferkearsnet fan Fryslân. By de beskriuwing fan it doarp Boarnburgum, wêr eartiids de hiele súdwestlike streek fan Smellingerlân ta hearde, stiet yn it midden fan de 19e ieu yn it Aardrijkskundig Woordenboek fermeld: ‘Westwaarts vindt men veel laag hooiland, dat ‘s winters onder water loopt, en veel vergraven land of putten, waarin riet wast. In het jaar 1819 is onder Boornbergum eene nieuwe veenderij aangelegd, die met polderdijken en molens is voorzien, en de Veenhoop genoemd wordt.’ Nettsjinsteande de prachtige lizzing siet der net folle groei yn De Feanhoop. Op de gritenijkaart yn de Eekhoff atlas (1848) steane noch mar in pear huzen yntekene, wêrfan ien it Polderhûs wêze moat. Yn dat Polderhûs, yn it midden fan de 19e ieu oplutsen fan lytse giele stien, is de frontgevel foarsjoen fan aedicula-ornamint dat kenlik bedoeld (west) is as râne fan in betinkingsboerd. Der stiet in grutte boereskuorre efter en it gehiel is ferboud as kafee restaurant. Oan de oare kant stiet efter it resint ynrjochte parkearplak foar toeristen de iepenbiere basisskoalle út de tritiger jierren dy’t noch altyd yn gebrûk is. Oan de Kraanlânswei leit lintbebebouwing mei wenningen fan de wenningbouferiening en fan partikulieren. It ferskaat is noch grutter wurden troch de bou fan grutte frijsteande huzen by it parkearplak en op’ e hoeke fan it Eijzengapaad. Ek oan de noardkant fan it kanaal, de Slûswei, stiet in rige frijsteande wenningen. De Feanhoop is lang in frij foarmleas gehiel fan streekjes west, mar begjint de lêste tiid troch werynrjochting en nijbou hieltyd mear it karakter fan in doarp te krijen.

Slappeterp is in terpdoarp dat mooglik oan it begjin fan de jiertelling ûntstien is op in lange kwelderwâl. It heart by in rige terpen dy’t fan Arkens by Frjentsjer oer Skalsum, Peins, Tamterp, Slappeterp oant de hege Wier tusken Menaam en Berltsum rint. Yn de 13e ieu komt it foar as ‘Slepelterp’ en yn 1469 as ‘Slepperdorp’. It is in agraryske delsetting fan troch de ieuwen hinne in stik as seis/sân pleatsen en wat arbeiderswenningen. Yn de 19e ieu kamen der in stik as wat grientekwekers by. Mar stinzen of staten stienen der net yn de buert. It doarp stie mei de Aldfeart fia de Skingster Feart yn ferbining mei de Harnzer Trekfeart. No liket Slappeterp in buertsje oan de oer de eardere kwelderwâl rinnende dyk fan Frjentsjer nei Menaam en in wat ôfsidich op in hege terp steande tsjerke. De midsieuske tsjerke mei sealdaktoer ferkearde oan it begjin fan de 19e ieu yn ferfallen steat. De reizgjende dûmny H.Potter neamde it yn 1805 yn in ferslach de ‘ruinen’ fan Slappeterp. Yn 1826 waard der in nije tsjerke mei in toer mei spits boud. Krekt in jier letter herhelle de skiednis him en it is dan ek net wis dat de tsjerke yn 1826 hielendal nij boud is of fernijd is. Yn 1926 is der wol in nije tsjerke boud en sels ien dy’t syn gelikense hast net hat. De foaroansteande Ljouwerter arsjitekt Hendrik Kramer makke it ûntwerp. It is in gebou yn tradisjonele haadfoarmen mei ekspresjonistyske detaillearingen. De toer ferwiist nei de tradysje fan de sealdaktuorren, mar is yn syn slanke en rjochthoekige – ynstee fan fjouwerkante - foarkommen in nije ynterpretaasje. De sealtsjerke mei in rjochte koarsluting hat twa topgevels dy’t in dwersbeuk suggerearje. De smelle rûnbôgefinsters ha glês yn lead yn art deco styl. Binnen rêste de gewulfribben op konsoles dy’t de fjouwer evangelisten foarstelle. Dy binne lykas de wizerplaten fan it oerwurk fan de toer frij wis makke troch de keramykkeunstner W.C.Brouwer út Leiderdorp, lykas yn Skarsterbrêge.

0ranjeweg 45 e.v.: vuurtoren en wachterswoningen Aan de noordwestzijde van het eiland Ameland staat de 48 meter hoge, gietijzeren vuurtoren. Als navigatiebaken is de toren overdag herkenbaar aan de rood-witte, horizontale banden, `s nachts door de eigen karakteristieke lichtvoering. Hij werd in 1880 opgericht naar ontwerp van Q. Harder, bouwkundige bij de Dienst Loodswezen. De uitvoering was in handen van de ijzergieterij Nering Bögel te Deventer. Bij de toren hoort een complex van vier dubbele dienstwoningen, dat in een hoefijzervorm aan de voet van de toren is gebouwd.

Leeuwarden, Nieuwstad 98: winkelpand Enkele Westfaalse marskramers in textiel en fournituren, de zogenaamde 'lapkepoepen', vestigden zich permanent in Friesland. Clemens en August (C&A) Brenninkmeijer begonnen in 1841 in Sneek. De firma liet in 1917 naar ontwerp van de Groninger architect P.M.A. Huurman in Leeuwarden een winkelmagazijn bouwen. Het ontwerp is in neo-classicistische stijl en heeft een geheel gepleisterde gevel. Het winkelpand bestaat uit vier bouwlagen, dat horizontaal in drieën wordt gedeeld door pilasters van de kolossale orde. Aan de borstweringen zijn rolwerkdecoraties en festoenen aangebracht. In het tympaan is een medaillon met de initialen van de stichters te zien.

De voormalige kloosterkapel van de domini-canessen of Witte Nonnen is gewijd aan Sint-Catharina. Het bescheiden gebouw stond niet vrij maar in de gesloten bebouwing van het klooster. Het klooster werd in 1507 gesticht als laatste van de vier kloostervestigingen in Leeuwarden. Het had in 1525 alle erkennin-gen verworven en toen zal de bouw van de kapel zijn begonnen. Het heeft iets langer dan een halve eeuw gefunctioneerd tot de hervorming er een eind aan maakte. Het gebouw kreeg verschillende andere functies totdat het door de stad als kerk voor de Franssprekende reformatorische gemeenschap van onder meer stadhouderlijk hof en garnizoen in 1659 in bruikleen werd gegeven. Het koor werd toen door een muur van het schip afgezonderd en er kwam een classicistische poort in de voorgevel. In de late jaren 30 van de 19de eeuw is dit koor afgebroken en de kerk als geheel vernieuwd waarbij de buitenzijde een cementpleisterlaag kreeg. Daardoor is de voorgevel van grote rode baksteen met speklagen van gele steen aan het oog onttrokken. De gevel bezit aan weerszijden van de poort twee kleine spitsboogvensters en daarboven een dergelijk groot venster. Op de westgevel staat een dakruiter met een koepeldak waarin een door Jurjen Balthasar in 1661 gegoten klok hangt. Inwendig heeft het schip een gestukadoord tongewelf. Uit de tijd van de ingebruikname door de Walen stammen de preekstoel en de overhuifde herenbank. Een tweede herenbank is bij de restauratie gebruikt bij de samenstelling van een achterschot, een soort dicht koorhek. De Waalse gemeenschap kreeg in 1740 een koninklijk geschenk. De muzikale Anna van Hannover, dochter van de Engelse koning en gemalin van stadhouder Willem Karel Hendrik Friso, gaf opdracht tot het bouwen van een orgel. Johan Michaël Schwartsburg bouwde het instrument, het enige tweeklaviersorgel van zijn hand. Gedeputeerde Staten van het landschap Friesland die de organisatie van een en ander hadden begeleid, hebben naar hoofs gebruik een tegengeste gedaan door Jaan Oenema in 1742 de opdracht te geven een rugschot te snijden waarin tussen allerlei trofeeën de wapens van het stadhouderlijk echtpaar zijn verwerkt.

De Westerein is in streekdoarp op it westlik ein fan de sweach fan Kollum, in keiliemrêch op ’e grins fan in nochal hege streek en legere feangebieden oan de noardwestkant. Dantumadiel rûn ynearsten troch yn eastlike rjochting, mar doe’t Kollumerlân oan it ein fan de 14e ieu foarme waard, kaam de grins eastlik fan de Westerein te lizzen. De grins mei Achtkarspelen leit oan de súdkant. De lânskiplike ferkaveling mei wegen en paden en de bebouwingsstruktuer rinne troch by de doarpen De Westerein, Sweagerbosk en Twizelerheide. De even westliker lizzende Nije Feart is noardliker as Petsleat en Nije Swemmer mei it Dokkumer Grutdjip ferbûn. Nei it suden foarmet er as Kûkhernster Feart de ferbining nei de Burgumer Mar en is al ieuwen in goede ûntsluting fan it doarpsgebiet fan De Westerein. Eartiids hearde ek in stik fan it noardlike part fan de grinsbuert Kúkherne by De Westerein. Oan de ûntginningswei yn it noarden, de Foarstrjitte, wie al betiid agraryske bebouwing te finen. Yn de 18e ieu setten ferearme lju, losse arbeiders, feanarbeiders en sutelers harren nei wenjen op de ôfplagge heide yn it suden en foarmen dêr in archipel fan spitketen en heidehutten. Al gau oertroffen de spitketen de al besteande wenten en wâldspultsjes oan de Foarstrjitte yn oantal. Nei 1910 kaam der stadichoan ferbettering yn de wensituaasje troch de aktiviteiten fan ûnder mear de wenningbouferieningen. De ynearsten noch lytse hûzen ferfongen de keten. Fan de earste wenningwetwenten (1912) besteane allinne noch in twatal oan de Tolwei, súdlik fan de spoardyk. De lêste spitkeet koe yn 1939 sloopt wurde. De herfoarme tsjerke út 1836 wie in ienfâldich gebou op in T foarmige plattegrûn mei in lytse geveltoer. Yn 1966 waard de tsjerke ôfbrutsen en ferfongen troch in grutte, moderne tsjerke oan de Skoallestrjitte, wêrfan de tsjerkeseal mei in sealdak dekt is en it front markearre wurdt troch in hege, iepen klokketoer. De minnistetsjerke oan de Foarstrjitte, in lytse tradisjonele sealtsjerke mei dekorative rûnbôgefinsters, hat in front mei in licht útboude tagongspartij, dy’t boppe it dak trochrint ta in toerfoarmige muorreskiif mei in hege pinakel as bekroaning. Oan it ein fan de 18e ieu sette de út Hessen ôfkomstige Joadske keapman Salomon Levy him ta wenjen yn De Westerein. Hy lei dêr de basis foar lytshannel yn ûnder mear tekstyl en dêrmei foar it suteljen mei in ferskaat oan produkten, foaral foar de kleanyndustry. It hat it karakter fan de befolking en de delsetting foarme. Oan de Foarstrjitte binne ferskate oantinkens oan de tekstylyndustry te finen. ‘Texo Baarsma’, in tekstylgruthannel, is in foars gebou dat foar in part pleistere is en fan in fersoarge winkelpei foarsjoen is yn foarmen fan de fernijingsstyl. De eardere konfeksjefabryk ‘N.V. Handelsvereeniging v/h Baarsma’ is in konfeksje-atelier út 1927 mei in foarhûs út 1926. It ûntwerp is fan A.Pijkstra yn de foar dy tiid tekene ekspresjonistyske foarmen. Dat jildt ek foar de eardere tekstylgruthannel fan de ‘Firma H.Elzinga’ út ein jierren tweintich wêrby it ekspresjonisme yn it blokfoarmige bedriuwsgebou mei moai mitselwurk saaklik strak ferwurke is. Yn dit gebou is ek in wenning. De âlde ûntginningsas, de Foarstrjitte, fertelt as gehiel in protte oer de skiednis fan De Westerein, mar net alles. De spitketen binne allegearre ferdwûn, mar der stiet noch wol in wâldhúske mei reiden dak út ûngefear 1880. Fierder steane yn de Foarstrjitte de wat deftiger boargerhuzen, bygelyks in moai eksimplaar út it ein fan de 19e ieu yn neorenêssânse styl en it wenhûs Jeremi út 1911 yn fernijingsstyl. Yn 1902 krige it spoar fan Ljouwert nei Grins, dy’t al yn 1866 súdlik fan it doarp oanlein wie, in halte yn De Westerein. Oan de eastkant fan de Ferlingde Stasjonsstrjitte stiet noch in rige lytse boargerhuzen út de earste tsientallen jierren fan de 20e ieu dy’t fan de gefolgen fan dizze ûntwikkeling tsjûget. Dêrnei is it doarp yn súdlike rjochting útwreide, in proses dat nei de oarloch sterk trochsette, wêrby de bou fan sosjale wenten sterk oerhearsket.

Slijkenburg is een komdorp dat in 1585 op het dorpsgebied van Spanga is gesticht als verdedigingsschans voor Friesland aan de Linde. De schans zou in 1702 zijn geslecht om de vrijkomende aarde te benutten voor de aanleg van de nieuwe Statendijk tussen Schoterzijl en Slijkenburg. Dit om de hoek van de samenkomst van de Tsjonger (of Kuinder) en de Linde beter tegen overstromingen te beschermen. Eén van de oude, nu niet meer bestaande huizen van Slijkenburg droeg het jaartal 1587. Het bewijs dat in de schans spoedig huizen zijn gebouwd. Van de grietenijkaart in de atlas van Schotanus uit 1716 is het schanskarakter dan ook niet meer af te lezen. Er had zich toen al geconcentreerde bebouwing ontwikkeld. In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Ook behoort hier onder, … de Schans en buurt Slykenburg, alwaar weleer de Sluis lag, om, ten tyde van storm, het Zeewater uit de Kuinder te keeren; doch na den storm van ’t jaar 1701, is hier eene nieuwe Dyk binnen door gelegd, die van Schooterland Zuidoostwaards loopende, by Slykenburg aan den Lindedyk sluit, en de Schutsluis, thans de Nieuwe Schooterzyl genaamd, hooge op gelegd. … Ook is het getal huizen van de buurt Slykenburg, sedert het begin deezer eeuw, merkelyk verminderd.’ Door de verlanding van de kuststrook boerde Slijkenburg net als De Kuinre achteruit. Slijkenburg heeft nooit een kerk gehad, maar wel een school die door de jeugd uit de wijde omgeving werd bezocht. Het is nu een klein dorp waar de vroegere krijgshaftige functie niet meer van kan worden afgelezen. Het heeft een compacte kern met gevarieerde bebouwing. Het ligt buitendijks de Zeedijk op de noordwestelijke oever van de Linde. De dijken zijn sinds de droogmaking van de Noordoostpolder slaperdijken en bezitten hun oude beloop en hoogte nog. Het dorp ligt nog net in Friesland. Van afstand biedt het een karakteristiek gezicht voor een kustnederzetting met oranje pannendaken die boven de kruin van de dijk uitsteken.

Kollum, Voorstraat 87: notariswoning Deze landhuis-achtige woning is in 1847 gebouwd voor notaris Andreae. Het ontwerp is van architect P. Stoett sr., opzichter bij Rijkswaterstaat. Het is een rechthoekig pand van twee bouwlagen, gebouwd in eclectische stijl. De woning staat op een groot perceel, teruggerooid ten opzichte van de overige gebouwen aan de Voorstraat. Het ontwerp voor de aanleg van de grote tuin is waarschijnlijk van L.P. Roodbaard. In de tuin bevinden zich nog een tuinhuisje, twee bruggetjes en twee grote gebeeldhouwde leeuwen.

Leeuwarden, Wilhelminaplein 1: Paleis van Justitie De provincie was verantwoordelijk voor de huisvesting van het gerechtshof en medeverantwoordelijk voor de huisvesting van de arrondissementsrechtbank. In het midden van de negentiende eeuw zocht het provinciaal bestuur tevens een nieuwe vergaderruimte voor de toen nog jaarlijkse bijeenkomsten van Provinciale Staten. Een geschikte bouwlokatie voor een paleis waarin alle drie overheidsfuncties konden worden ondergebracht, kwam tot stand door de demping van de Oude Heerengracht in de periode 1836-1846. De metselaar-timmerman D.M. Postma uit Leeuwarden bouwde in de daarop volgende jaren het paleis, dat in 1852 werd voltooid. Het ontwerp was van de Leeuwarder gemeente-architect Th.A. Romein, onder supervisie van de hoofdingenieur van de Rijkswaterstaat A.C. Kros. Het forse, neo-classicistische gebouw op vrijwel vierkante grondslag vormt een waardige afsluiting van het voormalige exercitieterrein en is aan die zijde voorzien van een porticus met zes corinthische zuilen van de kolossale orde. In het fronton is het heraldisch wapen van Fryslân aangebracht, een herinnering aan het feit dat een gedeelte van het gebouw heeft gediend als vergaderruimte van Provinciale Staten. Er gaat een imponerende werking uit van de maatvoering, de symmetrie en de strenge ordening, die onverminderd wordt voortgezet in de rechtszalen. De hoge wanden worden geleed door gekoppelde pilasters met composietkapitelen, waarop een hoofdgestel rust. In de absidale ruimte zetelt het rechtscollege. De absiscalot en het tongewelf van de zaal zijn versierd met een cassettenplafond met florale stucdecoratie.

De Catharinakerk van Leons, een van de kleinste dorpen van Friesland, zou in 1961 wegens bouwvalligheid worden afgebroken, maar dankzij particulier initiatief van een oud-inwoonster en luisterende oren van betrokkenen is de kerk gehandhaafd en in 1972 gerestaureerd. Het orgel was inmiddels overgebracht naar de nabijgelegen kerk van Húns. Kerk en toren zijn sterk vernieuwd, maar aan de noord- en oostzijde is te ervaren dat het gebouw uit de middeleeuwen dateert. De oude gedeelten tonen duidelijke kenmerken van de romano-gotiek, wat aannemelijk maakt dat het gebouw uit de 13de eeuw dateert. De zuidmuur is geheel herbouwd, beneden met hergebruikte gele steen; daarboven in kleine gele drielingen en met grote rondboogvensters. Aan de westzijde staat de rondbogige ingang geflankeerd door gemetselde pilasters met lijstkapitelen. Het driezijdige koor van gele kloostermoppen springt iets in en heeft onder de dakvoet een uitgemetselde lijst en aan de zuidzijde staat een spits gesloten venster. In de sluitmuur zit een met rode baksteen dichtgezet romano-gotisch venster waarvan de diepe dagkant van een kraalprofiel is voorzien. In de derde koormuur staat een rondboogvenster. De noordelijke muur van gemêleerd gele moppen is nog oorspronkelijk en daarin zijn hooggeplaatste rondboogvensters met hoekige dagkanten te zien. Beneden staan twee met rode baksteen dichtgemetselde ingangen; iets uit het midden een eenvoudig rondbogige en aan de westzijde een opening onder een segmentboog in een geprofileerde korfbogige nis. De toren is in 1878 ommetseld en heeft nu drie geledingen met door rondbogen gedekte spaarvelden, spitse galmgaten en een ingesnoerde spits. Binnen is de kerkruimte gedekt met een vlak balkenplafond. Aan de sporen in de koorsluiting is te zien dat die ruimte overwelfd is geweest. Onder in de noordwand zijn diepe nissen uitgespaard, waarvan één dient als expositieruimte voor de vondsten die tijdens de ingrijpende restauratie in 1968-’70 zijn gedaan. De preekstoel met klankbord is vrij jong maar wel naar klassiek model vervaardigd, met kussenpanelen op de kuip. Ook de doopvont is van recente datum.

De Wylgen is in streekdoarp dat lang in buorskip by Boarnburgum wie. It hat tsjerke noch skoalle en hat dy foarsjenningen ek nea hân. Boppedat is de delsetting oant inkele tsientallen jierren nei de Twadde Wrâldoarloch beskieden bleaun. De streek stiet al oanjûn op de gritenijkaart (1718) yn de atlas fan Schotanus en dêr is it in troch beammen omseame koarte streek wêrby oan de súdkant ikkers lizze. Oan it ein fan de 18e ieu melde de Tegenwoordige Staat van Friesland by Boarnburgum: ‘Hier onder behooren veele buurten. … In ’t Westen, aan de wyde Ee, ligt Goingahuizen, en wat Oosterlyker ’t Vlierbosch, alwaar men weleer een Klooster had, waarvan ’t Kerkhof nog te zien is. In ’t Noorden ligt de Middelgaast, verder opwaards de Wilgen, en nog wat verder, het geweezen Klooster of Smallen Eester Konvent.’ De buorskip De Wylgen hat in ûntsluting fia de nei it noarden groeven Wylger Sleat rjochting de oergong fan it Smeliester Sân nei it Geaster Gat. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1848 stiet der al wat mear bebouwing by de dyk mei de Postbrêge oer de Drait lâns, rjochting Drachten, en oan de Drachtster Heawei dy’t de Grutte Feanpolder ynliedt. Oan de no noch besteande bebouwing is te sjen dat it in agraryske delsetting west hat mei in ferskaat oan pleatsen en arbeiderswenten. Fanôf de santiger jierren is De Wylgen in forinzeplak op’ e drompel fan it sterk útwreide Drachten. De pleatsen binne hast allegearre geskikt makke foar bewenning. De arbeiderswenten binne of sloopt en ferfongen troch huzen dy’t oan de hjoeddeiske easken fan wenkomfort foldogge of útwreide mei foarse eleminten. Ek de stedske túnkultuer is meinommen troch de forinzen. Fierder nei it easten steane oan de Drachtster Heawei pleatsen dy’t noch fol yn bedriuw binne, wêrfan inkele monumintale mei de Mr.M.Singenberghoeve út de tweintiger jierren as hichtepunt. Noardlik fan de streek is de Drachtster wetterwyk De Sanding ûntwikkele, dy’t administratyf ûnder De Wylgen rekkene wurdt.

Marrum, Lage Herenweg 6: woonhuis Dit woonhuis is in 1911 gebouwd. Ontwerp en uitvoering zijn van de toenmalige eigenaar van het pand, de betonfabrikant J. Mellema. Het huis is dan ook in beton opgetrokken; de bouwtrant is vernieuwend, zowel wat betreft de vormen als het gebruikte materiaal en de decoratieve elementen, die aan de Art Nouveau zijn ontleend.

Leeuwarden, Hollanderwijk De Hollanderwijk, ten zuiden van binnenstad en spoor gelegen, is een woonwijk voor arbeiders en heeft een levendige, tuinwijkachtige opzet. De 177 woningen werden in I914 en 1915 gebouwd in opdracht van de Woningvereniging 'Leeuwarden'. Zowel het stedebouwkundig als het architectonisch ontwerp is van de Leeuwarder architect Willem Cornelis de Groot (1853-1939). Tussen 1980 en 1983 heeft de Hollanderwijk een ingrijpende renovatie ondergaan. Het plan voor de Hollanderwijk lijkt vooral gebaseerd op de toestand van het terrein dat destijds voor de bouw werd aangekocht en dat aan de grens van het gemeentelijk grondgebied lag. Het stratenpatroon vertoont een mengvorm van bochtige en rechte straten. De Hollanderstraat, met een meervoudig gebogen verloop en een breedte van vijf meter, vormt een ongeveer diagonale hoofdas en fungeert als verkeersontsluiting voor de wijk. In het centrale deel van de wijk verbreedt de straat zich tot ruwweg een driehoek en daar werd een plantsoentje aangelegd. Aan het oostelijke eind van de Hollanderstraat buigt de even brede Halbertsmastraat af in zuidelijke richting. De driesprong met de daarop toegesneden bebouwing is één van de meest karakteristieke punten in de wijk. Min of meer haaks op de Hollanderstraat staan in noord-zuidrichting smalle en rechte binnenstraatjes met een breedte van 2,5 meter, die alleen voor voetgangers toegankelijk zijn. De woningen zijn gebouwd in stroken van verschillende lengte die zonder verspringingen het rooilijnbeloop volgen, behalve bij de kopwoningen. Alle woningen hebben voor- en achtertuintjes. De overgangen tussen de voortuinen en de openbare weg worden gemarkeerd door ligusterhagen. De achtererven zijn gemiddeld vijf meter diep. Gelet op afmetingen van de woningen en indeling van de vertrekken kunnen vijf typen worden onderscheiden. Alle woningen bestaan uit één bouwlaag onder een kap, met kajuiten onder een afzaatdak. Extra architectonische aandacht is besteed aan de kopwoningen, waarvoor de architect verschillende oplossingen heeft ontworpen. Door een rijke variatie in maatvoering, in uitwerking van kappen en entreepartijen en in detaillering van bijvoorbeeld het metselwerk is eentonigheid vermeden. De woningen zijn traditionalistischer vormgegeven dan eerdere projecten van W.C. de Groot, zoals de notariswoning aan de Marktstraat in Sneek (1902) en het Gabbemagasthuis aan de Wybrand de Geeststraat in Leeuwarden (1906)

De Gertrudiskerk staat op een opmerkelijk hoog terprestant. De huidige kerk is in het midden van de 16de eeuw opgetrokken van bouwmateriaal van een voorgangster en heeft een eeuw later (1642) een omklamping gekregen. In de zuidmuur staat een reeks segmentvormig gesloten vensters in geprofileerde dagkanten; bij de voorkerk zien we ze in een kleiner formaat. Aan de westzijde staat bovendien de korfbogig gesloten ingang in een spitsboognis. Onder de dakvoet zit een reeks houweelvormige muurankers. De vijfzijdige sluiting heeft, op de noordelijkste wand na, geen vensters. In de noordmuur staan twee vensters van hetzelfde type als die aan de andere zijde en er zijn sporen te zien van twee soortgelijke, dichtgemetselde vensters. Aan de westzijde staat in deze muur bovendien een spitsbogige nis die ongetwijfeld de noordelijke ingang heeft bevat. Hier zien we opnieuw houweelvormige ankers. De westelijke gevel is, op de plint en de hoeken met oude baksteen na, met de westgevel van de ingebouwde toren in kleine, bruine steen vernieuwd. Er staat een grote, rondbogige ingang in en hoog, asymmetrisch geplaatst rondboogvenstertje. De toren met zadeldak is in 1851 grotendeels vernieuwd of beklampt; aan de oostzijde zijn boven het kerkdak gedeelten van oud muurwerk te zien. De zuidelijke en noordelijke torengevels zijn met houten delen en latwerk bekleed. In deze bruingeschilderde huid zitten kleine vierkante kijkuits. Op een van de topografische tekeningen uit de 18de eeuw is te zien dat deze wanden waren versierd met diepe nissen. Wellicht hebben die problemen gegeven en is de houten beklamping er tegenaan gezet. Het interieur wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf met trekbalken op laatgotische, gesneden sleutelstukken. Tegen de oostelijke sluitmuur staat de preekstoel met klankbord binnen een doophek met balusters. Het uit 1642 daterende preekmeubel heeft gegroefde hoekzuilen en fraai getoogde panelen met middenornament. Op de westgalerij met een balustrade met opengewerkte ijzeren roosters staat geen orgel meer. Daar is de gevel beschilderd alsof het gewelf er koorvormig sluit. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

It terpdoarp Dearsum leit oan de súdeastlike dyk fan de eardere Middelsee. It is in âld terpdoarp alhoewol ‘t dêr net folle fan te fernimmen is; lykwols binne der hjir en yn de omjouwing argeologyske fynsten dien, dy ‘t datearje fan foar it begjin fan de jiertelling. Nei ‘t de Middelsee oan- en tichtslike wie kamen der flinke stikken nijlân by it doarp. De terp fan Dearsum en de oan beide kanten beboude buert mei in soad grien, dy ‘t nei it suden ta rint, stiet skean op de âlde wetterkearing. Dearsum hat in betreklik losse bebouwing fan benammen huzen mei foartunen – mei op de hoeke in brede notabele wenning – en in pear pleatsen. Tsjin de tsjerke en pastorije oer hat him, ticht op ‘e dyk, in oanien sletten buertsje foarme. De pastorije stiet yn in royale tún; in breed bouwurk mei neoklassicistyske kenmerken foar de perioade fan koart nei it midden fan de 19e ieu. It hûs hat fleugels en in hege middenpartij mei in djippe tagongsportyk en in frontonfoarmige bekroaning. Nei ‘t de âlde middelseedyk bepune wie ta in rydwei fan Snits nei Ljouwert, hat it doarp him amper by dy nije ferkearsier lâns ûntwikkele. Op de hoeke kaam wol in herberch. Letter waard dizze útspanning in kafee, ytkafee en no is it in restaurant. Súdwestlik fan de krusing leit in buertsje fan inkele huzen en in stjelpbuorkerij en noardlik noch wat losse bebouwing. Dearsum is al mear as in ieu ferneamd om syn feefokkerij. De tsjerke, wijd oan Sint Pieter, stiet op in hôf mei hikken en hagen en wat bebouwing deromhinne. It bouwurk hat romaanske karaktertrekken, foaral oan de noardkant. It rûnsletten koar is de belangrykste oanwizing om de tsjerke, oplutsen fan ferskillende soarten reade stien, op om-ende-by 1200 te datearjen. De sydmuorre hat foaral goatyske kenmerken mei brede spitsbôgefinsters. De slanke, karakteristike sealdaktoer siet foar de westgevel en hat oan alle kanten twa rûnbôgige galmgatten en op de geveltuten betreklik hege pinakels. Nei de reedriderssuksessen fan doarpsgenoat Ids Postma is Dearsum mei ûngefear 150 ynwenners, sa ‘n bytsje wrâldferneamd wurden. Lofts fan de iennichste en ek noch dearinnende dyk stiet in brede ein-19e –ieuske wenning, dêr ‘t de Fryske dichter Douwe Kalma opgroeid is.

Smelle Ie is in lyts streekdoarp dat syn romrofte ferline net ferriedt. De oarsprong hat it te tankjen oan in benediktiner kleasterstichting dy’t al foar 1250 plak fûn hat. It ‘Onser Lyewe Vrouwen Smelgeraconvent’ wie in dûbelkleaster, der wennen en wurken manlju en froulju. Nei 1400 is it noch altyd fan de benediktiner orde mar dan is it inkeld en allinne in frouljuskleaster. Yn de 15e ieu slút it him oan by in herfoarmingsbeweging. De kleasterlingen sille harren mei de sielesoarch fan de tin befolke omjouwing dwaande hâlden ha. It plak wie keazen omdat der in nochal hege, noch altyd besteande, sânrêch lei tusken de feanen. Mei leechfean yn it westen, heechfean yn it easten, en boppedat flakby wetterlopen lizzend. It kleaster hat stadichoan it grûnbesit oan de wâlskanten útwreide en de kleasterlingen ha harren mooglik mei de ferfeaningen bemuoid. It kleaster luts allegearre aktiviteiten oan. De groeiende delsetting waard sels it haadplak fan Smellingerlân. Smelle Ie waard in belangryk merkeplak foar de wide omjouwing. De belangrykste jiermerk wie yn in oerienkomst (1453), dat in feilich reizgjen fan keaplju garandearre, fêstlein op de tongersdeis nei mid fêsten, twa of trije wike foar Peaske. Yn de 14e en 15e ieu wennen de grytmannen yn dit doarp. Nei’t it kleaster yn 1580 slute moast, die bliken dat der hast 1200 hektare oan grûnbesit by hearde. It kleaster is nei de opheffing ôfbrutsen, mar argeologysk ûndersyk yn it hege kleasterkamp hat dúdlik makke dat de kleastertsjerke in dowestiennen gebou west is mei in wat ynspringend, rûn sletten koar. Fan dit wijde ferline is neat mear te merken. Der stiet sels gjin tsjerke. Nei de gloarjetiid fan de lette Midsieuwen is it doarp krompen ta in streekdelsetting fan pleatsen en arbeiderswenningen. Mei by in haventsje oan it Smeliester Sân wat fertichting. Fan de santiger jierren ôf is it doarp lykas it tichtby lizzende De Wylgen troch forinzen ûntdutsen as rêstich wenplak by it drokke Drachten. Efter it kleasterkamp is oan de Sanding in rekreaasjeplak ynrjochte.

Nijelamer, Kooiweg 32: electrisch gemaal In de jaren 1928-1929 werd het gemaal van het waterschap 'De Ontginning' gebouwd door de Nederlandse Heide Mij. onder directie en naar ontwerp van de architect G.K. Bergsma. Bergsma was vooral betrokken bij waterstaatkundige werken, maar ontwierp ook enkele boerderijen en villa's. In het ontwerp heeft de bouwmeester een symbiose tot stand gebracht tussen het baksteen-expressionisme van de Amsterdamse school en het functionalisme. De horizontale en verticale bouwvolumes, waarin de verschillende functies in het gebouw werden ondergebracht, zijn evenwichtig gegroepeerd. De voorgevel is uitgevoerd i­n schoon metselwerk; de overige gevels zijn beraapt met portland cement. Het gebouw wordt van de weg gescheiden door betonpaaltjes met buizen.

Leeuwarden, Amelandsdwinger 201-595: Prins Frederikkazerne Nadat de vorige kazerne uit 1829 in de nacht van 14 op 15 juni 1860 bijna geheel was afgebrand, werd op de oude grondslag en met dezelfde indeling een vrijwel identieke kazerne opgetrokken naar ontwerp van de militaire ingenieurs J.A. Feith en A.Tutein Nolthenius te Groningen. De carrévormige garnizoenskazerne met binnenplaats imponeert door de kolossale omvang en de sobere, regelmatige, welhaast strenge architectonische geleding. In 1983 werd de kazerne ingrijpend verbouwd tot woningcomplex.

De kerk die mogelijk aan Sint-Petrus of Sint-Catharina was toegewijd, gezien de door Johannes in 1498 gegoten klok, dateert deels uit de 13de eeuw. Onder de beklampte westgevel zit zelfs nog tufsteenwerk uit de 12de eeuw. Er zijn verschillende keren ingrijpende wijzigingen geweest , waardoor het avontuurlijk is om de geschiedenis van de op het eerste gezicht wat rafelige kerk te lezen. De grotendeels van rode kloostermoppen opgetrokken noordmuur geeft het meest prijs van de oude kerk. Aan weerszijden van de nog gebruikte, segmentvormig gesloten ingang staan lisenen, verder oostwaarts zijn sporen te zien die wijzen op weggehaalde lisenen of misschien wel op een verwijderde aanbouw. Op tweederde hoogte zien we een weggehakte dubbele bloklijst waarboven muurwerk zit van de verhoging van de kerk die in ongeveer 1480 gelijk met een verbreding moet hebben plaatsgevonden. In het westelijke gedeelte zitten twee sporen van dichtgemetselde romaanse vensters. In 1827, toen de kerk uitwendig en inwendig een stevige renovatiebeurt kreeg ( zie het opschrift op de orgelgalerij), zijn steunberen tegen de muur geplaatst waarvan de oostelijke een wigvorm heeft. Het koor met driezijdige sluiting, twee spitse vensters en slanke steunberen tegen de hoeken, is in 1909 vernieuwd. De zuidmuur vertoont het gotische karakter van na de vergroting omstreeks 1480 met drie grote spitsboogvensters, een klein venster aan de westzijde en daartussenin een half tot venster dichtgezette, fraai geprofileerde ingang in een spitsboognis en met een rechthoekig kader. In dit muurwerk zijn sporen te zien van weggehakte lisenen. De westgevel is in 1924 op een onbarmhartige wijze beklampt. De zadeldaktoren is verdwenen; er staat nu een houten, met leien bekleed geveltorentje met spits op het dak. Inwendig geven sporen in de noordgevel aan dat de kerk ooit overwelfd is geweest. Bij de opknapbeurt van 1827 is het huidige tongewelf aangebracht. In dezelfde tijd is het liturgische centrum van nieuw meubilair voorzien: preekstoel met klankbord, doophek en de van balusters voorziene herenbanken, waarvan één het alliantiewapen van de familie Botma uit 1773 draagt.

Dedzjum is in terpdoarp; yn it lânskip is de omtrek fan de oarspronklike, rûne terp noch te werkennen. Deddingaheem wurdt foar it earst yn 855 yn de boarnen neamd. It doarp leit tusken de Warkumer Trekfeart en de yn 1634 droechleine Sensmar yn. It lânskip fan leechlizzende greidlannen deromhinne hat syn wjerslach op it doarp hân; de bebouwing is meast agrarysk fan karakter mei relatyf in soad buorkerijen. Oan de noardkant stean restanten fan in wetterbuert oan de feart en wat fierder nei it noarden ta leit it agraryske buorskip Arkum, besteande út in pear grutte pleatsen op in terp, dy’t ek ôfgroeven is. Op Ysgum yn it suden, eartiids ek in terpbuertsje, stiet noch mar ien pleats. Foar it oare is it Dedzjumer doarpsgebiet lyts. It liket dat de huzen en buorkerijen yn buerten yn it noarden en it suden groepearre binne, yn ‘e buert fan de tsjerke is de bebouwing mear iepen. De terp mei tsjerke is sterk ôfgroeven, wat foaral oan de súdkant goed te sjen is. Der stiet op in kearmuorre in fraai izeren stek om it tsjerkhôf hinne. Der is noch in foto bewarre bleaun fan in flinke 13e-ieuske tsjerke mei in healrûn koar en in sealdaktoer. Dizze tsjerke is yn 1889 ferfongen troch in nij tsjerkegebou. De fraaie poarte is destiids oerbrocht nei it doe krekt stichte Frysk Museum yn Ljouwert, mar de snieëne banken binne opromme. De nije tsjerke is ûntwurpen troch Jan van Reenen, de arsjitekt dy ‘t de toer fan Skettens en nei alle gedachten ek de tsjerke mei toer fan Himmelum tekene hat. It is in flinke tsjerke mei in skip fan fjouwer rûnbôgige finsterfakken djip yn in trijekantich sletten koar. De slanke, hege toer sjocht der opfallend goed fersoarge út mei de wat libbender meitsjende nissen yn de ûnderste segminten, oerwurkplaten, galmgatten en in detaillearre kroanlist mei dêrop de ynsnuorre nullespits. Eartiids wie nochal in grut part fan de befolking yn Dedzjum roomsk-katolyk, mids 19e ieu noch 62 %. Hjoeddei leit it der gâns oars hinne, nei alle gedachten omdat de roomsk-katoliken nei it tichteby lizzende Blauhús ferhuzen.

Smelbrêge is in lyts agrarysk streekdoarp dat nei alle gedachten yn de lette Midsieuwen mei Wâldsein en Ypekolsgea ûntstien is yn de uterste súdlike hoeke fan Wymbritseradiel. It grinze oan de eastkant daliks oan Doniawerstal. By de gemeentlike weryndieling kaam yn 1984 in flink gebiet westlik fan de Kûfurd by Wymbritseradiel. Hjirtroch hat Smelbrêge oer in smelle dyk nei de yn 1848 oanleine rykswei Snits-De Lemmer ûntsletten, no oan de boerestreek Koufurderrige in buordoarp yn eigen gemeente krigen. Ut de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is op te meitsjen dat Smelbrêge doe noch in tsjerke hie en dat de fiif gebouwen, nei alle gedachten trije huzen en twa pleatsen, der frij konsintrearre omhinne stienen. Yn de polder de Gouden Boaiem lizze twa buorkerijen, mar it is net hielendal dúdlik oft dizze polder tusken de Hegemer Mar en de Nije Wimerts by it doarpsgebiet fan Smelbrêge hearde. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld: ‘Smallebrugge, een klein Dorpje, digt aan de grenzen van Doniawerstal, en niet verre van Woudsend, ongeveer honderd roeden ten Oosten van de Wymerts. Onder dit Dorp behooren tien stemmende plaatsen, onder welke men in 1459 telde Hepkehuis, een sterk Stins, welk, in dat jaar door Haring Donia werd veroverd, om, daar uit Epe Kie, en zyn’ Zoon Jarich, te beschadigen.’ Fan de stins is yn de boarnen fierder gjin spoar te finen. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff is de tsjerke ferdwûn; der is noch in tsjerkhou mei klokkehûs oer. Ek de huzen steane net mear yntekene en it doarp bestiet allinne noch út inkele ferspraat steande buorkerijen. Dit byld is net mear oars wurden. Oer it hiem fan de sintraal lizzende buorkerij kin it tsjerkhou berikt wurde. Der steane in stik as wat 18eieuske grêfpeallen. Yn it midden fan de 19e ieu lei hjir noch in út 1569 datearjende sark fan de famylje Bruynsma. In wiidskonkige klokkestoel mei in sealdak ferfong yn 1963 in âlder eksimplaar. De konstruksje herberget in klok dy’t yn 1617 getten is troch Henricus Meurs.

Steenfabriek Aan de Dokkumer Ee werd in 1873 een steenfabriek opgericht door J.Helder Pzn. Het bedrijf staakte de produktie in 1968, waarna de fabrieksgebouwen bleven staan. De steenfabriek bestaat uit een gemetselde rechthoekige ringoven onder een laag pannendak, met in het midden een monumentale schoorsteen. De schoorsteen bestaat uit een oorspronkelijk deel uit 1873, met karakteristiek gemetselde nissen. De schoorsteen is later verlengd met een tweede gedeelte in sobere vormen. De fabrieksschoorsteen van de Oostrumse steenfabriek behoort tot de meest monumentale en rijk versierde schoorstenen van ons land.

Leeuwarden, Koningsstraat/Voorstreek: kiosken De ondiepe aanbouwen aan de zijgevel van Voorstreek 32 vormden oorspronkelijk drie kiosken, ontworpen door Z.S. Feddema in 1897. De grote spiegelruiten zijn gevat in houten stijlen met halfzuiltjes en vrouwekopjes op de gevellijst. De stijlen rusten op een hardstenen basement. Op het lessenaardak is in de Koningsstraat een driehoekig gevelfront aangebracht met een gebeeldhouwde boom en aan weerszijden griffioenen, terwijl de hoek aan de Voorstreek wordt benadrukt door een torenachtig bouwsel met zuiltjes en een naaldspits.

De kerk staat in Lollum op een vrij krap en hoog kerkhof, restant van de afgegraven terp. De zaalkerk is romaans, wat nog te zien is aan de volumewerking en het iets inspringende rondgesloten koor. Maar het bouwmateriaal met de sporen van oude vensters of versieringen is niet te zien sinds het schip in de 19de eeuw werd bepleisterd. Toen is onder de dakrand een nieuw spitsboogfries gemetseld; mogelijk heeft het oude muurwerk ook een dergelijke versiering gehad. In de noordelijke muur staan nu twee flinke spitsboogvensters, in de zuidelijke muur drie van deze vensters en aan de westzijde voor de voorkerk een roosvenstertje. In de halfronde koorsluiting staan aan de zijkanten ook spitsboogvensters waarvan de onderdorpels wat hoger liggen. Het westelijke front met halfingebouwde toren is in 1883 van grauwbruine baksteen gebouwd. Er staat een royale ingang met halfrond bovenlicht in en hoger nog een klein roosvenster. In de vleugelmuren staan grote rondboogvensters. De houten torenopbouw heeft gepaarde galmgaten en na een daklijst op klosjes een ingesnoerde spits. Er hangt een welluidend klokje in, in 1530 gegoten door Geert van Wou II. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. De trekbalken zijn, met uitzondering van de koorsluiting, vervangen door stangen die nu in de korbelen met sleutelstukken liggen. De preekstoel met klankbord is tegen de oostelijke sluitmuur geplaatst. Hij is in 1718 in barokke vormen vervaardigd door Cornelis Cornelisz. Op de hoeken van de kuip staan pilasters met plantenfestoenen en fantasiekapitelen en de panelen zijn versierd met zwierig krullend loofwerk met bloemen. Het doophek wordt bekroond door balusters en voor dit hek staan, tegenover elkaar, twee eenvoudige, overhuifde kerkbanken die vermoedelijk in de 19de eeuw tot stand kwamen. Aan weerszijden van het middenpad staan bankenblokken, waarbij de wangen van zeven vrouwenbanken opvallen. Ze vertonen gesneden versieringsmotieven in de Lodewijk XVI-stijl en zullen uit ongeveer 1780 dateren. Het orgel is met hergebruik van oudere onderdelen in 1914 gebouwd door de firma Bakker & Timmenga.

Deinum is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderrêch westlik fan de Middelsee ûntstien is. De radiale struktuer fan de terp is goed bewarre bleaun en te ûnderfinen fan de noch oanwêzige ringwei ôf, de Sint-Janswei, foar de Herfoarming de Processieweg op Sint-Jansdei. Oan dizze ringwei is in ferskiedenheid oan bebouwing te finen. Hoewol ‘t yn ieuwenâlde beskriuwingen iderkear meld wurdt dat Deinum in doarp is fan skieppe- en bargeslachters, stiet oan de Sint-Janswei ek in pân dat wiist op in oare hannel, in neoklassicistysk gebou mids19e ieu mei in tsiissouder mei healrûne finsters. Oan de ringwei steane in grut pân fan in eardere kûperij mei direkteurswenning en in boerepleats mei in foarein yn fernijingsstyl. Deinum wie sûnt de 17e ieu al goed ûntsletten; it kaam doe frijwol op de wâlskant fan de Harnzer Trekfeart te lizzen. Dêr kaam dan ek in, wiles ferdwûn bûten Welgelegen, ta stân. Ein 19e ieu is de terp diels ôfgroeven, foaral oan de westkant, dêr ‘t no ûnder mear noch in iepen kampe lân leit. It oansjenlike oerbliuwsel fan de terp is it hege poadium fan de tsjerke. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: Dit dorp pronkt met een schoone groote kerk en kloktoren van een byzonder maaksel, rondsom voorzien met huizen.” It “byzondere maaksel” is de “sipel op ‘e toer”, de bekroaning op ‘e toer yn de foarm fan in sipel, wêr ‘t sels ferskes oer songen wurde. De tsjerke is wijd oan Sint-Jan de Doper. It is oarspronklik in letromaansk bouwurk út de 13e ieu, dat noch al ris fergrutte en feroare is: oan de eastkant kaam in fiifkantich sletten koar. De toer datearret fan 1550-1567. De sipelfoarmige spits mei hoekepinakels kaam, nei de Herfoarming, yn 1589 ta stân. De tsjerke herberget in kolleksje grêfsarken fan eksellinte kwaliteit. Noardeastlik fan Deinum leit oan wjerskanten fan it Sylsterrak – in stik fan de Harnzer Trekfeart – it buorskip Ritsumasyl, dat diels by Marsum heart.

Snakkerbuorren is in feartdoarp fan âlde komôf mar fan jonge leeftyd. De buert by de Dokkumer Ie lâns is nei alle gedachten al yn de 15e ieu ûntstien, mar krige yn de santiger jierren pas de status fan doarp. Foar dy tiid wie it offisjeel in buorskip by Lekkum. Snakkerbuorren ûntwikkele him mei syn middenstân fan de 17e ieu ôf as fersoargingssintrum foar Lekkum en Miedum. It perspektyf is kantele. Ljouwert hat him yn noardlike rjochting sa sterk ûntwikkele dat it liket dat it doarp oan de stêd fêstgroeid is. De Ie hie ynearsten twa earmen dy’t foar de needsaaklike wetterlossing by Tergrêft op inoar oansletten binne. De Dokkumer Ie groeide boppedat út ta in belangrike ferkearsier yn de sterk ferbettere wetterstruktuer yn it noardeasten fan Fryslân. It ferkear en hannel oer it wetter befoardere, sadat oan de noardwestkant fan de Ie yn 1647 in jaachpaad foar de trekfeart oanlein waard. Snakkerbuorren hat noch altyd de struktuer fan in lange frontbuert oan it wetter, ‘Oan’ e Ie’ en in efterbuert oan de dyk, ‘Oan’ e Dyk’. Op de súdlike hoeke wêr’t de buerten by elkoar komme is yn 1775 herberch ‘De Sevenster’ boud, dy’t de skippers fan tsjinst wie en nei alle gedachten ek wol in foargonger hie. It ienfâldige blokfoarmige gebou mei in folsleine ferdjipping en in skylddak wurdt no bewenne. Fanâlds is Snakkerbuorren in warbere delsetting mei bedriuwen dy’t mei de skipfeart te meitsjen hienen. Der wienen ek bedriuwen dy’t de belestingen en regeljouwing fan Ljouwert ûntflechte wienen. Under mear in stienbakkerij, in kalkbranderij, in oaljefabryk, in sjerpfabryk en in grutte sjippesiederij hienen har yn Snakkerbuorren fêstige. Yn de romte tusken de Ie en de Dyk wie túnkerij. De lintbebouwing oan it wetter hat in yn leeftyd en oansjoch in grut ferskaat oan wenningen, eardere pakhuzen, oare bedriuwsgebouwen en in stik as wat pleatsen. Der rint in net iepenbier paad foar de gevels lâns, wêr’t besikers gewoanwei tastien wurde. En de dynamyk yn fariaasje wurdt yn stân hâlden: oan de Ie en yn it tuskengebiet wêr’t de tunen ferdwûn binne.

Oranjewoud/Oudeschoot Het gebied Oranjewoud/Oudeschoot omvat een opmerkelijke concentratie van een aantal buitenplaatsen met daarbij horende dienstwoningen, boerderijen, tuinen en bossen. In het gebied staan verder burgerwoningen en recreatieve objecten. Een aanzienlijk deel van de bebouwing in dit gebied werd gebouwd of ingrijpend verbouwd in de loop van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. Omdat bij deze werkzaamheden herhaaldelijk dezelfde architecten en timmermansfamilies, zoals Douma en Brouwer ingeschakeld werden, is de vormgeving van hoofd- en bijgebouwen en dienstwoningen min of meer op elkaar afgestemd. Daarnaast vertoont het gebied ook een zeer duidelijke visuele samenhang dankzij de wegen met hun relatief smalle profiel en doorgaans zeer fraaie laanbeplanting en de continue afwisseling van open weidepercelen en bospercelen. De geschiedenis van Oranjewoud als nederzetting begon omstreeks 1600, toen het geleidelijk aan een aantrekkelijk woongebied werd voor voorname, veelal verwante Friese families uit adel en patriciaat. Vanaf omstreeks 1900 heeft ook de gegoede burgerij zich in het gebied gevestigd. De belangstelling van reizigers en toeristen voor het gebied is al meer dan twee eeuwen oud. Vooral sinds de negentiende eeuw zijn verschillende, ieder op zich betrekkelijk kleinschalige objecten aangelegd en gebouwd, zoals bijvoorbeeld logementen, hotels, uitspanningen, speeltuinen, doolhoven en een belvédère.

Leeuwarden, bij Kleine Kerkstraat 25/Regenboogsteeg: water- en vuurhuisje Per schip aangevoerd dobbe-, meer- of rivierwater, zogenaamd haalwater, werd in de stad uitgevent. In het water- en vuurhuisje konden omwonenden warm of koud water en vuurkooltjes kopen. Het is het enige exemplaar dat bewaard is gebleven.

De kerk met toren op de dorpsterp van Longerhouw herbergt een aantal kunstschatten van grote betekenis. De zadeldaktoren is in de 13de eeuw gebouwd; mogelijk is de bovenbouw na blikseminslag in 1897 vernieuwd. De toren is van gemêleerd gele kloostermoppen opgetrokken; de twee onderste geledingen hebben wat meer rood materiaal. De toren heeft geen ingang; er staat een spits venster in de westgevel. Boven in de toren heeft elke zijde twee rondbogige galmgaten. De kerk is ter vervanging van een middeleeuwse voorgangster in 1757 gebouwd. Zij is een ongelede zaalkerk van bruine baksteen met smalle rondboogvensters en een vijfzijdige koorsluiting. Aan de zuidzijde staat de door pilasters geflankeerde en door een driezijdig fronton gedekte ingangspartij. Het interieur wordt overdekt door een houten tongewelf met trekbalken. Aan de zuidzijde staat de preekstoel met klankbord binnen een van getorste balusters voorzien doophek. De preekstoel met rococo-ornament is in 1757 door een groot, maar onbekend meester gesneden. Op de panelen zijn levendige en zeer fijn behandelde voorstellingen uit de heilsgeschiedenis gesneden, vijf episoden uit het leven van Christus: Geboorte, Kruisiging, Opstanding, Hemelvaart en Laatste Oordeel. Het orgel is in 1868 gebouwd door L. van Dam & Zn. In de koorsluiting hangt een groot Tiengebodenbord. Het is aan twee zijden beschilderd en vermeldt op de keerzijde de vernieuwing van de kerk van het nabijgelegen Schettens (een vrij jonge kerk met een excellente collectie renaissancegrafzerken). Een tweede bord met een vermaning heeft een empire omlijsting. Bij de restauratie in 1985 zijn onder het koor belangrijke fragmenten van een 14deeeuwse tegelvloer in mozaïek gevonden. Kleine fragmenten van dergelijke vloeren zijn tot nu toe in het nabijgelegen Exmorra en in Rinsumageest, Wijnaldum en Burgum gevonden, terwijl enkele jaren geleden ook iets grotere stukken in de kerk van Oosterbierum zijn aangetroffen. De vierkante, drie- en rechthoekige tegels hebben glazuren in verschillende kleuren en de centrale tegels in de patronen laten voorstellingen zien van een ruiter, Franse lelies, een adelaar, een hert, een rozet en een gelaat, vrij zeker dat van Christus.

It streekdoarp Dolsterhuzen hat eartiids, yn de tiid fan de ferfeanings yn benammen de 18e en 19e ieu by de gritenij en letter gemeente Schoterland heard. Dêrnei is it doarp in tiidlang by Haskerlân yndield west en no is Dolsterhuzen it noardlikste doarp fan Lemsterlân. Al dizze wikselings ha de rêst fan it fiif kilometer lange doarp amper fersteurd. Dolsterhuzen is mooglik it meast iepen streekdoarp fan Fryslân. De noardlike grins is de Ruytenschildtbrug oer de brede Broeresleat of Vierhuistervaart. De súdlike is de noch bredere Pier Christiaanssleat dy ‘t eartiids de grins wie tusken Lemsterlân en Skoatterlân. Boppedat hearden doe de Skoatter Uterdiken, in fiif kilometer lange polderstrook oant en mei de Skoatter Syl westlik fan de Tsjonger, noch by dit doarp. Dêrtroch hat Dolsterhuzen in tige grut útrutsen tinbefolke doarpsgebiet. Efter de streek leit de feanpolder Dolsterhuzen, wêr ‘t mids de 20e ieu noch wat ferfeanings plakfûnen. De polder fan 800 ha is yn 1919 oprjochte om it útfeane lân nei de bepoldering wer yn kultuer te bringen. Allinne fuort oan de noardkant fan de Pier Christiaanssleat is de bebouwing konsintrearre ta in kom mei ek noch wat nei-oarlochske folkshúsfesting. Lykwols stean dêr ek minder huzen dan oan de oare kant, wêr ‘t Ychtenbrêge him útstrekt. Wol hie krekt Dolsterhuzen in koöperative suvelfabryk. Boppedat ha har by beide doarpen foarsjennings ûntwikkele foar wetterrekreanten, sa as in kafee-restaurant op it hoekje by de brêge. Bûten dizze brêgebuorren leit de agraryske bebouwing frijwat ferspraat oan de Marwei, dy ‘t hjir en dêr de igge fan de Tsjûkemar rekket. Sels de doarpstsjerke docht mei yn dizze losse struktuer. De mei lisenen yn finsterfekken yndielde sealtsjerke hat in gevel mei skouders en voluten, in rjochte sluting en in yn de westlike gevel opnommen toer mei ynsnuorre nullespits. De tsjerke is yn 1908 boud nei in ûntwerp fan J. Schreur. It tsjerkhôf leit even eastliker oan de oare kant fan de Marwei. Der stiet in baarhokje út ein19e ieu.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Tzummarum, Stasjonswei 3: stationsgebouw NFLS De stations van de 'Noord Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij' kenden een klasse-indeling. Het station Tzummarum is een voorbeeld van de klasse B, een vereenvoudigde variant van klasse A, en werd gebouwd omstreeks 1902. Na de opheffing van de vervoersmaatschappij bleven alle stationsgebouwen verweesd achter. De meeste hebben een woonbestemming gekregen, waardoor ze zowel in- als uitwendig wijzigingen hebben ondergaan.

De Gertrudiskerk staat sinds 1557 als hoogtepunt in het midden van het schilderachtige terpdorp Lytsewierrum. In 1514 was door brand de van tufsteen gebouwde voorgangster verwoest. In de zuidelijke muur geeft de stichtingssteen te lezen dat de kerk op 31 maart 1557 is gebouwd, toen het brood twaalf stuivers kostte (vergelijk Visvliet in Groningen). Het extreem dure brood moet het gevolg van een epidemie of een andere crisis zijn geweest. De onderbouw van de kerk is van gele moppen. Dan volgt een rondgaande cordonlijst waarboven het muurwerk van kleine steen is. De kerk is aan de zuidzijde geleed geweest door grote spitsboogvensters met neggen in de dagkanten. Enkele vensters zijn later dichtgemetseld. De middelste nis met een vorktracering is waarschijnlijk oorspronkelijk. Even westelijker is in zo’n nis een fraaie ojiefvormige maar wel dichtgemetselde ingang te zien waarin de stichtingssteen is geplaatst. Aan de westelijke zijde van de noordmuur staat een vrij jonge ingang onder een segmentboog. Even oostelijker zit tussen de twee vensters een hoge, tot de grond toe doorlopende nis die waarschijnlijk een ingang heeft bevat en veel oostelijker is een rondboogspoor te zien dat ook wijst op een voormalige ingang. In de vijfzijdige koorsluiting staan twee vensters. De ongelede zadeldaktoren dateert waarschijnlijk uit de 15de eeuw en is in 1722 gedeeltelijk beklampt met kleine steen. Hij heeft rondbogige galmgaten en in de geveltoppen zitten spitsbogige, klimmende nissen. De windvaan heeft de vorm van een ruiter. De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf dat in 1928 een beschildering ontving in art déco-vormen. Op het warmrode fond zijn golfrandjes langs de ribben en een brede band langs de voet geschilderd. Tussen visblaas-achtige ornamenten staan christelijke symbolen op helderblauwe medaillons. Binnen het doophek met balusters staat de preekstoel met klankbord tegen de oostelijke sluitmuur. Voor het koorhek staan twee overhuifde herenbanken tegenover elkaar. Het vormt een ingetogen 18de-eeuws geheel. L. van Dam & Zn. bouwden in 1870 het orgel. De kerk bezit nog haar mooie collectie petroleumlampen.

Diken is in streekdoarp oan de eastlike wâl de Kûferdermar. Oan de oare kant fan dizze mar hearde ek noch in brede strook lân oan de Noarder Ie en Smelbrêge by Diken. Mar dat is nei de lêste oarloch mei it lân noardlik en súdlik dêrfan, dat by Langwar en Teroele hearde, foarme ta it nije doarp Kûferderigge. It noardlike part oan de eastkant fan de Kûferdermar – earder rekkene by Langwar – is fan oarsprong in wetterstreek. Dêr wienen de pleatsen rjochte op ‘e Kraansleat. Dit is no in dearinnende sleat by de buorkerij Hoek. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “een klein Dorpje ten Noorden van Ter Oele. Het land is hier laag, en grenst aan de Koevorde: tegenwoordig staaan er maar elf Boerenplaatsen; doch ‘er worden verscheiden Huissteeden gezien, ook ter plaatse daar voorheen het buurtje de Kattebuuren plag te zyn. Weleer zag men hier ook eene Solkama State.” Op de gritenijkaart fan Doniawerstal binne tusken de pleatsen yn yndie in soad lege hiemen – de hússteden – te sjen en ek it buertsje Katteburen tusken Langwar en Diken yn bestiet inkeld út lege plakken. De stins of state Solkema stiet yn 1718 wol, mar yn 1850 net mear op de kaart. De tsjerke is om 1700 hinne yn ferfal rekke. It sil nei alle gedachten net in weardefol gebou west ha, want it is net ‘op ôfbraak ferkocht’, mar ferwurden ta in ruïne. Op it heechlizzende tsjerkhôf is in klokkestoel mei in helmdak pleatst. Foar it tsjerkhôf, dat ynpakt is yn in moaie tichte seame fan beammen en struken, stiet in lyts mar fraai stek. De boerestreek bestiet út in ein út elkoar steande, meastal grutte pleatsen. Yn ‘e bocht in buorkerij fan even nei 1900 en yn it noardlike part ûnder mear in kop-hals-romppleats mei in molkenkelder út healwei de 19e ieu. Súdeastlik fan de trijesprong steane in deftige stjelp yn neoklassicistyske foarmtaal en in kop-hals-romppleats ticht by elkoar.

Sniksweach is in doarp fan midsieuske komôf. It wie it lytste doarp fan de gritenij Haskerlân, mar waard wol rekkene ta de waaier fan Hasker Fiifgea: fan west nei east Sniksweach, Westermar, Haskerhoarne, Aldehaske en Nijehaske. De gritenijkaart fan Schotanus (1718) biedt it betiidste byld fan Sniksweach. De Swaag Manne Vaart, letter de Sniksweachster Feart neamd, rûn súdwestlik by in lyts oantal pleatsen lâns en joech likegoed nei it noarden as nei it suden, ûntslutingen oer it wetter.Efter de bebouwing rûn in paad wêr’t de tsjerke mei tsjerkhou oan lei. It efterlân wie doe noch net yn kultuer brocht en ûnbewenne. Oan de ein fan de 18e ieu waard yn de Tegenwoordige Staat van Friesland meldt: ‘het kleinste Dorp der Grieteny, ten Noordwesten van de Joure, aan de Slagtedyk, die weleer eene waterkeering was, doch thans vervallen is: hier onder liggen Zwaagmanne vaart, zich strekkende naar de Joure, en Westwaards naar Utingeradeel en Doniawerstal; voorts door de laage landen Ripkema Sloot, een gedeelte der Dolte, en der uitgedroogde wateren de Oude en nieuwe Geeuw.’ Der soe in Solkamastate stien ha. Neffens Schotanus moat dy socht wurde yn de uterste súdhoeke fan it doarp, tichtby de Jouster Sylroede flak tsjin De Jouwer oan. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1849 liket Sniksweach der wat op foarút gien. Yn de streek steane mear pleatsen en de miedlannen efter it doarp binne yn kultuer brocht. It tsjerkhou stiet oanjûn, mar de tsjerke bestiet net mear. Op it omgrêfte, goed ûnderhâlden tsjerkhou stiet in wyt skildere, houten klokkestoel mei in helmdak. It bouwurk is yn 1971 opknapt en draacht in klok dy’t yn 1787 getten is troch L.Haverkamp. De streek bestiet hjoed de dei út pleatsen, wêrfan in stik as wat monumintale út de 19e ieu binne, en wenningen dy’t nei de ferkearsdyk, wêr’t de feart lein hat, rjochte binne. It eardere súdlike doarpsgebiet is foar in grut part yn gebrûk as bedriuweterrein fan Douwe Egberts.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Wergea, Kerkbuurt: toegangshek De algemene begraafplaats te Wergea werd in 1870 gesticht. Op de dam over de omgrachting verrees een toegangshek met in sierlijke letters het opschrift: 'Gedenkt te sterven'. De hekstijlen vormen een staalkaart van de funeraire symboliek: een uil in een lauwerkrans, een gevleugelde zandloper, gekruiste zeisen, een staartbijtende slang en dovende fakkels. Het hekwerk lijkt direct ontleend aan de modelboeken van de firma L.I. Enthoven & Co. uit Den Haag, zodat kan worden aangenomen dat het hekwerk uit de Pletterij Den Haag afkomstig is.

Hoewel het aan de buitenkant moeilijk af te lezen is dateert de kerk grotendeels uit begin 15de eeuw. Zij is in 1865-’67 verhoogd, van spitsboogvensters voorzien en gepleisterd. Het schip en het vijfzijdig gesloten koor worden door beren in traveeën verdeeld. In elk muurvak staat een groot venster met een tracering in neogotische stijl. De koorvensters zijn smaller. De drieledige toren met spaarvelden onder rondbogen en met een ingesnoerde spits is naar ontwerp van de plaatselijke architect J.K. Boorsma in 1868 gebouwd. Rondom het ruime kerkhof is in 1863 een monumentaal gietijzeren hek geplaatst, vervaardigd door de Leeuwarder ijzergieterij Mohrmann en met veel neoclassicistische details ontworpen door mogelijk Hermann Rudolf Stoett. Het interieur wordt gedekt door een tongewelf dat met de moerbalken en korbeelstellen decoratief is gestukadoord, vergelijkbaar met het interieur van Baaium waar J.D. Fast werkzaam was. Onder dit aardige gewelf is een grote rijkdom uitgestald. Het meubilair, in de jaren 1779-’81 aangebracht door de Leeuwarder timmerman Teeke Sentjes, is van prachtig snijwerk voorzien door Hermannus Berkebijl. Brandpunt is de ronde preekstoel met een rond klankbord. De panelen verbeelden een aantal ontmoetingen met Christus: het gesprek met Nicodemus, de genezing van de waterzuchtige, de overspelige vrouw, de twaalfjarige Jezus in de tempel en de Samaritaanse vrouw. Op de stijlen ertussen is allerlei symboliek te vinden. Het doophek is opengewerkt met krullend loofwerk en bekroond met siervazen die ook te vinden zijn op de van decoratief snijwerk voorziene wangstukken van de banken. De puiwand onder het orgel is versierd met trofeeën van muziekinstrumenten. Op het orgel, in 1879 gebouwd door L. van Dam & Zn., zijn beelden geplaatst van het orgel van 1844. In het nabijgelegen voormalige dorp Skillaert staat op een kerkhofterp een bijzondere toren; de kerk is in 1880 gesloopt. De toren is gebouwd in 1576, vlak voor de hervorming. De zadeldaktoren heeft op een renaissance wijze in de hoogste twee geledingen ionische pilasters en nissen en lager consoles met engelen- en saterkoppen in maniëristische trant.

It streekdoarp Sondel leit op de súdlike sânrêch fan Gaasterlân en sil lykas de oare doarpen op dizze rêch om 1300 hinne ûntstien wêze. It doarp hat by de tsjerke in komfoarmige fertichting. By de Sondelergaast noardwestlik rikt dy rêch oant mear as sân meter. Noardlik fan Sondel leit de buorskip Delbuorren, westlik it okkerdeis opromme Dútske bunkerkamp dat lang as bungalowpark yn in rekreaasjegebiet tsjinst dien hat. Súdlik fan Sondel leit it natuergebiet de Sondeler Leijen. De herfoarme tsjerke is yn 1870 op de fûneminten fan in foargongster boud en stiet op in heech lizzend tsjerkhou. It is in sealtsjerke mei in trijekantige sluting mei op de westgevel in geveltuorke dat mei sink beklaaid is mei in ynsnuorre spits. Dêr hinget in 14eieuske klok yn. De tsjerke hat in 17eieuske kânsel, in oerkappe hearebank en in oargel út 1897 fan Bakker en Timmenga. Bûten inkele nochal ticht beboude streken hat it doarp in stik as wat monumintale buorkerijen, û.o. in kop-romp en in kop-hals-romppleats út de 18e ieu. De út it ein fan de 19e ieu datearjende stjelpbuorkerij Beuckenswijk falt it meast op fanwege de enoarm úthoude tinkstiennen dy’t de flanken fan de foargevel siere. Se binne út 1780 en 1785 en binne ôfkomstich út it eardere bûtenferbliuw Beuckenswijk. Dat waard bewenne troch it patrisyske pear Johannes Petrus van Hylckama en Titia Rinia van Nauta. Súdeastlik fan Sondel leit oan de kust Takosyl, it plak wêr’t de Ie, eartiids it wichtichste farwetter om súdwest Fryslân te ûntsluten, yn de Sudersee út kaam. Oer Takosyl geane ferhalen fan smokkeljen en oare boeverij. Der lei in skipfeart en streamslûs dy’t yn it midden fan de 20e ieu ferfongen is troch in ynlitslûs dy’t by in tekoart oan wetter yn de Fryske boezem iepen setten wurdt. Oan de Lemster kant fan de Ie en efter de eardere seedyk leit in Joadsk tsjerkhou, yn 1802 stichte, letter nochris útwreide en tsjintwurdich yn behear fan de natuerbeskermingsorganisaasje It Fryske Gea.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

De midden in het terpdorp gelegen kerk, gewijd aan Godehardus, heeft geen aantrekkelijk westelijk front. De muren van schip en koor hebben evenwel veel interessants te vertellen. De kerk is goeddeels in de eerste helft van de 13de eeuw gebouwd, zij kan als romano-gotisch bouwwerk worden gekarakteriseerd. Dat beeld wordt door veel sporen van eerder en later verstoord en verrijkt. Zo is in beide muren tufsteen verwerkt van de vorige kerk uit de 11de eeuw. In de noordmuur zit vrij veel grijze tufsteen tussen de rode baksteen verwerkt. Laag staat een rondboogvenster van de voorkerk. Dan volgt een dichtgemetselde, rondbogige ingang met een ovaal venstertje. Verder oostwaarts staan drie flinke rondboogvensters uit 1802, soms met sporen van gotische vensters erbij. Rond het middelste zijn bovendien sporen van een verdwenen aanbouw te vinden. Het vijfzijdig gesloten koor heeft op de hoeken vrij complete, van baksteen gemetselde rondstaven. De koormuren laten sporen van middelgrote rondboogvensters zien, alleen aan de zuidzijde zit een grote spitsbogige nis van een voormalig gotisch venster. Ook de zuidelijke muur heeft drie rondboogvensters uit 1802 en sporen van gotische vensters, tufsteenvelden, sporen van een verdwenen aanbouw en aan de westzijde een dichtgemetselde rondbogige ingang met ovaal venstertje. De westelijke gevel heeft met lisenen een driedeling. In het torenelement staat de omlijste ingang met halfrond bovenlicht, een gedenksteen en hoog een roosvenster. In de vleugelmuren staan grote rondboognissen. In de toren met ingesnoerde spits zitten gemetselde rondbooglijsten en dubbele galmgaten. De kerkruimte wordt gedekt door een tongewelf met trekbalken. De in 1658 door Dirk Sydtses vervaardigde preekstoel met klankbord heeft een kuip die versierd is met gegroefde hoekzuilen en gecorniste panelen. De ertegenover staande overhuifde herenbank is in 1723 gesneden door Jacob Sydses Bruinsma voor Dieuke Wielinga-Westerhuis. Hij heeft getordeerde en omrankte zuilen en een opengewerkte kuif met wapens. Het orgel is oorspronkelijk van J.A. Hillebrand (1831); de kas is nog origineel maar het instrument is al in 1833 en daarna ook nog een paar keer verbeterd.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Dunegea is in streekdoarp tusken Sint Nyk yn Skarsterlân en Follegea yn Lemsterlân yn. De namme jout oan dat it doarp ea it bestjoerssintrum fan de gritenij west hat, mar dat is net mear merkber. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “t’Zuidelykste Dorp der Grieteny, die daarvan haaren naam ontvangt, ligt anderhalve uur gaans van de Lemmer, ten Zuidwesten van Oldouwer, en is voorzien met een Kerk zonder toren. Men zegt dat de Saxischen hier in ‘t jaar 1408, zeven en twintig huizen hebben afgebrand; thans zyn ‘er zestien, uitmaakende evenzo veel boereplaatsen”. It is no in boerestreek mei in tal kloeke pleatsen. Ungefear healwei de dyk leit it frijwat heech lizzende tsjerkhôf. De tsjerke is begjin 19e ieu sloopt, nei‘t hy yn 1722 de toer ferlern hie. Nei alle gedachten stie der fan de santjinde ieu ôf al in klokkestoel by en dy is, nei wat fernijingen noch altyd oanwêzich. Op it hege hôf, mei dêr omhinne in fariearde seame mei beammen – sa as in treurbeam by it stek – stiet de klokkestoel ek noch op in eigen ferheging. Der hinget in liedklok yn dy’t Aernt Butendiic yn 1460 getten hat. Yn it noardlike part fan de streek lizze de boerepleatsen frij fier fan de Wielwei ôf. Oan de dyk stiet wol in kafee De Wiel, in middengongwenning yn ienfâldige neo-renêssânsestyl. Skean dêr tsjinoer leit in opfallend goed fersoarge detaillearre stjelp mei molkenkelder yn it midden en blinen foar de ruten. Krekt súdliker stiet in kop-hals-romppleats fan reade Grinzer stien út de perioade fan fuort nei de oarloch. Der steane inkele huzen ferspraat by de dyk lâns. Súdliker leit de magistrale Meerhoeve, in kop-rompbuorkerij. De foarein hat in opfallend hege molkenkelder, wêrby‘t de boppeljochten fan de lûken fantasyfolle roeden ha. It súdlikste buertsje dat romtlik noch by Dunegea heart, heart by Follegea. Westlik fan it doarp leit yn it lânskip noch it trasee fan de eardere trambaan fan de Lemmer nei Sint Nyk.

Sonnegea is in streekdoarp fan midsieuske komôf oan de Middelweg (tsjintwurdich Sonnegeawei) daliks westlik fan Wolvegea. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is it in flinke lange streek mei oan de noardkant fan de dyk de bebouwing, inkele perselen bosk en boulân. Oan de súdkant is it allegearre boulân. De wegen en paden binne mei beammen omseame. Yn it midden, by in lytse knik yn’ e dyk, is de tsjerke boud. Krekt bûten it doarp stiet in molen tichtby de Boppewei. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: ‘een aangenaam Dorp, ten Westen van Wolvega aan den Middelweg naar Oude Tryne, langs welken de huizen zeer vermaaklyk in ’t geboomte liggen. Weleer was hier ook eene Kerk met een klein spits torentje, doch dezelve is al voor veele jaaren afgebroken; zynde echter de School, ’t Klokhuis met de Klok en ’t Kerkhof nog in weezen. Nader by Wolvega, aan den Buitenweg, was voor deezen ook nog een oud Kerkhof bekend, ’t welk tot Sonnega behoorde; doch reeds voor langen tyd in een bouwkamp is veranderd.’ Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 is it âlde tsjerkhou fan Sonnegea oan de Boppewei (tsjintwurdich Pieter Stuyesantwei) oanjûn. De streek is dan behoarlik ticht boud, mar allinne noardlik fan de wei. De Sonnegeawei is no benammen oan dy kant mei in ôfwikseling fan wenningen en pleatsen boud, mar ek oan de oare kant binne gebouwen kommen. Yn kontrast mei it protte skaad yn it ferline, is it noch altyd besteande tsjerkhou, wat op in ferheging leit, frij keal. De klokkestoel datearret fan sawat 1640 en is om 1920 hinne opknapt. De konstruksje hat in helmdak. Der binne mar in stik as wat grêftekens op it tsjerkhou te finen. Wol leit hjir in restant fan in sark foar Anna Lugtiens dy’t yn 1640 stoar. De eastlike flank fan it doarp is yn de tiid fêstgroeid oan Wolvegea en oan it bedriuweterrein, dat him hieltyd fierder ûntwikkelt. De romtlike belibbing levert sa in grut kontrast op.

Bildtdijken De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep. Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied. Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond. De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

De Pontianuskerk staat midden in het radiale terpdorp Marssum. De noordelijke muur met veel tufsteen maakt duidelijk dat de bouw van de kerk tot de 12de eeuw teruggaat. In dit muurgedeelte zitten duidelijke romaanse sporen: twee dichtgemetselde rondboogvensters en laag een spoor van een rondbogige ingang. De muur is in de 15de eeuw met baksteen verhoogd en oostelijker is de kerk in de 13de eeuw verlengd. Aan de torenzijde staat een ingang onder een korfboog in een spitsbogige nis, in gotische trant, maar van latere tijd. De zuidelijke muur bestaat uit gemêleerd gele kloostermoppen, maar in enkele muurdammen tussen de vijf grote spitsboogvensters zijn ook nog veldjes tufsteen te zien. Aan de westzijde staat de 17de-eeuwse ingang, korfbogig in een spitsbogige nis van kleine rode baksteen en met neggen, lijstkapitelen en een sluitsteen met engeltje. Het koor met een vijfzijdige sluiting van kleine gele steen is waarschijnlijk in het derde kwart van de 18de eeuw gebouwd. De koorsluiting kreeg op de hoeken penanten en korte spitse vensters. De 13de-eeuwse toren is ongeleed gebouwd van geel gemêleerde baksteen. De zuidelijke en westelijke zijden kregen in de 18de eeuw een beklamping van gele klinkertjes en in 1848 is de zadeldakbekroning vervangen door een ingesnoerde spits. Inwendig heeft de kerk een licht spitsbogig houten tongewelf met trekbalken op korbelen en muurstijlen. In de jaren-1660 hebben de twee Leeuwarder timmerlieden Ede Karstens en Biense Wybes de inrichting van het interieur grondig aan moeten pakken. Lambrisering, banken met knoppen en sommige zelfs met gesneden wangen, doophek en preekstoel zijn toen vernieuwd. De preekstoel met klankbord heeft getordeerde hoekzuilen en panelen met bloemenvazen. Tegenover de preekstoel staan twee op getordeerde en omrankte zuilen overhuifde en van kuifstukken voorziene herenbanken. Links die van Goslinga-Andringa (ongeveer 1670) en rechts de grote van Eysinga (1671). In de koorsluiting vinden we de 18de-eeuwse overhuifde herenbank van Bouwmeester-Jongestal. Daarnaast staat de uit Leeuwarden overgebrachte grafzerk van de familie van Popta. Het orgel is in 1803 gebouwd door Albertus van Gruisen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Donkerbroek is in streekdoarp dat mooglik al yn de 13e ieu ûntstien is tusken Hoarnstersweach en de Haule, oan de fan west nei east rinnende dyk, op in wat hegere rêch yn it lân noardlik fan de Tsjonger. It doarp is dêrmei ien fan de âldere delsettings yn de wide omkriten. It is al ein 18e ieu dat der in sterke feroaring komt yn dit rêstige agraryske streekdoarp, as fan it noarden út de Opsterlânske Kompanjonsfeart fan it buorskip Lyts Grins ôf yn súdlike rjochting trochlutsen wurdt. Op de krusing fan dyk en feart waard yn 1789 de earste brêge slein. De ferfeanings binne foar de fierdere ûntwikkeling fan Donkerbroek en omkriten fan grut belang west, mar evengoed is it doarp gjin feanûntginningsdoarp wurden. Der binne plannen west om it feanpakket te brûken foar it winnen fan turf, wêr’t men earst wiken fan de feart út wei grave moast. It is der net fan kommen. Der folgen wol bou-ûntwikkelings oan de feart, sels foar yndustriële aktiviteiten. Sadwaande krige de streek in krúsfoarmich karakter. Noardlik fan Donkerbroek binne by de Kompanjonsfeart yn de tiid fan de feaneksploitaasjes de buorskippen Petersburg en Moskou ûntstien. Dôchs bleau de bebouwing by de Herenweg lâns it meast dominant. Om 1850 hinne reaune de buorkerijen har by dizze dyk lâns oanelkoar. Yn 1861 waard de dyk troch it doarp fluorre en yn 1888 waard de dyk oer Haule nei Veenhuizen ferhurde. Ek by de feart lâns kaam wat bebouwing. De âlde draaibrêge waard yn 1856 ferfongen troch in izeren draaibrêge. Noardeastlik fan de Kompanjonsfeart waard yn 1898 in suvelfabryk boud, letter folge troch in “Coöperatieve Aankoopvereniging Friesland” fan boeren. Dizze stiet oan de Fruitier de Talmaweg oan de feart, in kompleks út 1911 fan horizontale en fertikale, saaklike bou-eleminten mei sierlike details yn fernijingsstyl. De silo is healwei de fyftiger jierren oprjochte. Alhiel yn it westen fan de streek stiet de herfoarme tsjerke, dy ‘t yn 1714 boud waard as ferfanging fan de midsieuske, oan de Sint-Laurentius wijde tsjerke, dêr ‘t noch wat muorrewurk fan bewarre bleaun is. De yn de westlike gevel opnommen toer is earst yn 1860 oplutsen. De yngong fan de tsjerke is ek yn de ferboutiid bekroand mei byldhoude wapenstien. De preekstoel is mooglik yn de boutiid of even letter yn de tsjerke pleatst. It oargel is om 1700 hinne boud foar de roomskkatolike tsjerke fan Jutphaas en is yn 1879 yn dizze tsjerke pleatst. Foar de eardere tsjerke sûnder toer stiet op it hôf in dûbele houten klokkestoel, dy ‘t in pear kear fernijd is, mei in klok fan om-ende-by 1300, makke troch Geert van Wou en noch letter ien fan Johan Schonenborch út 1520. De bebouwing by de Herenweg en de G.W. Smitweg lâns waard tichter en wreide him út yn de rjochting fan Haule. Ek ‘t West, rjochting Hoarnstersweach, rekke beboud. Dêr stiet noch in tolhúske út sawat 1860. Boppedat kaam der oan de sydpaden, sa as de Schapendrift en de Balkweg, bebouwing. Oan de lêste dyk, dêr ‘t begjin de 20e ieu ek de trambaan lein waard, kaam yn 1845 it bûtenhûs “Ontwijk” ta stân yn opdracht fan R.L. Fruitier de Talma en J.W. Berghuis. It neoklassicistyske gebou hat in blokt bepleistere front en boppe de tagongspartij in fronton. Yn it suden waarden boskperselen oanplante. Yn 1928 waard it bûten mei bosken oankocht troch inkele notabelen, dy ‘t dêrta de “Vereeniging tot Behoud van Natuurschoon” oprjochte hienen, in bysûnder foarlik inisjatyf op it terrein fan natuerbehâld. It waard, mei de bosken, yn 1969 oerdroegen oan Staatsbosbeheer. Underwilens waard der amper boud by de Kompanjonsfeart lâns. Útsûnderings binne wat frijsteande boargerswenten en in rychje wâldebuorkerijkes, wenhuzen mei oan de efterkant in stâl, dy ‘t yn 1920 yn it kader fan de Wenningwet oan de Herenwal boud binne. Hjirfan is ien fan de fiif sloopt. Fuort nei de oarloch kamen der goede projekten fan folkshúsfesting ta stân oan de Schapendrift en de Wemerstraat. Nei dy tiid hat Donkerbroek him foaral flink útwreide oan de súdeastkant.

Spangea is in streekdoarp dat mooglik yn de lette Midsieuwen oan de Padsloot ûntstien is. In betide fermelding datearret út 1399, mar de delsetting kin âlder wêze. Fan it suden ôf, fan Spangea ôf, rûn de Padsloot yn in bôge troch de westlike hoeke fan Weststellingwerf om ek de doarpen Skerpenseel, Munnekebuorren en in part fan Aldlemmer te ûntsluten. Njonken de sleat rûn in rinderspaad. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet de bebouwing en ek de tsjerke fan it streekdoarp by dizze sleat oanjûn. Ek stiet der al wat bebouwing oan de even westliker lizzende Grindwei dy’t no de foarnaamste ferkearsferbining foarmet, en oan de dyk nei Nijetrine. It doarpsgebiet strekt him yn súdlike rjochting út oant de rivier de Linde, wêr’t de buorskip Blauwhof te finen wie. Oan de oare kant fan de Linde leit Oerisel mei de landerijen dy’t de Friesche Broek neamd waarden. De Tegenwoordige Staat van Friesland uit 1788 melde: ‘dit Dorp, een Kerk met een spits torentje hebbende, bevat in zyne groote uitgestrektheid van landeryen 42 stemmen. ’t Zelve ligt geen 400 roeden van de Linde, daar de Spanger wateringe stuit; doch strekt zich Westwaards zeer verre uit tot aan de Kuinder.’ Fierder fermelde dizze beskriuwing dat de skâns en buert fan Slikenboarch, dy’t no as in selsstannich lyts doarp oanmerkt wurdt, ta it doarp Spangea heart. De tsjerke is yn 1820 ôfbrutsen. Op it stille, skildereftige tsjerkhou is nei de tiid in klokkestoel pleats wêr’t de klok yn hongen is dy’t yn 1761 getten is troch Steen en Borchartdt yn Enkhuzen. Dizze befettet de nammen, sûnder twivel de skinkers, fan Dirk Roelofs Oosten en Pieter Wubben. De ferfeaningen yn it doarpsgebiet fan Spangea ha foaral yn de earste helte fan de 19e ieu plak fûn. Noardlik fan Spangea leit de útfeane Rottige Meenthe, in grut gebiet fan ûnlân troch de ferfeaningen en no in natuerreservaat. Op’ e hoeke by de Pieter Stuyvesantwei stiet it fraaie kafee ‘De Veehandel’ dat himsels as ‘opera-kafee’ oanpriizget, fanwege de simmerske opera’s.

Sintjohannesga, Hoge dijk 130: poldermolen 'De Hersteller' Aan de voormalige Hoogedijkstervaart stond de eerste van zes molens die tussen 1857 en 1931 de droogmaking bewerkstelligden van de Sintjohannesgaaster Veenpolder. De rol van de molens werd daarna overgenomen door de electrische gemalen Fjouwerhus en De Grie. De enig bewaard gebleven molen 'De Hersteller' werd tussen 1979 en 1981 gerestaureerd en tot woonhuis ingericht. Achter de molen staat het kleine electrische gemaal De Grie.

De grote Martinuskerk is in laatgotische stijl gebouwd. De oude 13de-eeuwse kerk is in de 15de eeuw verlengd en verbreed, grotendeels opnieuw opgetrokken en van het vijfzijdig gesloten koor voorzien. Gedeelten van de noordmuur zijn hergebruikt en door een ommetseling aan het oog onttrokken. Het metselwerk is buitengewoon decoratief uitgevoerd door afwisselende lagen rode en gele steen. Ook de verfijningen van profielen bij ingangen en dagkanten van vensters hebben deze kleurrijke afwerking. Schip en koor hebben eenmaal versneden beren waarover de waterlijst doorloopt. In schip en koor staan aan beide zijden grote spitsboogvensters met natuurstenen traceringen in dubbele vorkvorm. In de derde travee van de noordmuur staat een fraaie ingang in een rechthoekige omkadering met getordeerde rondstaven. Daarbinnen zit een geprofileerde spitsboognis met kepervormig siermetselwerk en een spoor van een beeldnis. Bij de overgang van schip en koor zijn in deze muur sporen van een aankapping en een dichtgemetseld groot lancetvenster te zien: herinneringen aan de in 1669 gesloopte sacristie. De zuidmuur heeft geen ingang; de westelijke twee traveeën hebben in het basement wel twee brede, rechthoekige vensters. De kloeke, ongelede toren is getuige een stichtingssteen van roze Bremer zandsteen in 1505 gebouwd. De spits werd in 1818 vervangen door een sterk verjongde opbouw met zadeldak. De kerk brandde in 1947 geheel uit; het muurwerk bleef staan, maar de kap en vrijwel het volledige interieur gingen verloren. De herbouw vond van 1951 tot 1955 plaats. De grote kerkruimte heeft een nieuw houten tongewelf waarvoor A. Bergman de gewelfschotels vervaardigde met afbeeldingen van de evangelistensymbolen, een profeet, de bijbel, het Lam Gods, een wapenuitrusting en een pelikaan. De vrij kleine preekstoel is afkomstig uit de doopsgezinde vermaning van Blije. De nieuwe doopvont van de hand van beeldhouwer Meefout is voorzien van de evangelistensymbolen. De tekstborden zijn in 1781 vervaardigd door Jan Willem Smits. In de vloer ligt een grote collectie grafzerken waaronder belangrijke uit de renaissancetijd. Een deel daarvan is afkomstig uit de gesloopte Galileërkerk in Leeuwarden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Drachten is in flekke, in grut plak, dat ûntstien is út in dûbel streekdoarp. Oant al in stikhinne yn ‘e 17e ieu wie der noch gjin sprake fan Drachten. Der wienen twa boerestreken: de Noarderdracht en de Suderdracht, beide neamd nei wetterstreamen fuortby yn de omjouwing. Noarderdracht is neamd nei de Kleine Dracht yn ‘e buert fan De Kletten en de Suderdracht ontlient syn namme oan de flinke wetterrin De Drait, dy ‘t noch altyd nei It Súd rint. De buorskippen hienen om 1200 hinne lytse tsjerkjes mei hôven en koenen beide in doarp neamd wurde. Yn Noarderdracht stienen yn de Midsieuwen by de Oudeweg en it Noord lâns sa ‘n tweintich boerepleatsen en yn Suderdracht goed tritich. Oant yn de 17e ieu ta feroare der net safolle yn dizze agraryske delsettingen. Yn 1743 kaam der tusken de twa streken yn in folweardige tsjerke ta stân, in let gefolch fan de ommekear fan in ieu letter. De buerttsjerken binne al sûnt lang ferdwûn mar beide tsjerkhôven bestean noch. De ommekear en oergong kaam yn 1641 doe ‘t de Drachtster Kompanjons in kontrakt sletten om it heechfean eastlik fan de beide streken ôf te graven en ta turf te ferwurkjen. Fuortendaliks waard útein set mei it graven fan de feart en stadichoan ek mei de wiken, de sleatten yn it fean. Somtiden wurken der wol sa ‘n 800 man. Doe ‘t de ynfrastruktuer der lei, gie men yn it fean oan it wurk. Al gau wienen der mear feanarbeiders as de oarspronklike boerebefolking. De twa buerten groeiden nei elkoar ta. Oan de nij groeven Drachtster feart setten har winkellju en keaplju te wenjen; se kamen ôf op de befolkingsympuls. Tal fan nearingdwaanden, ambachtlike en(iere)yndustriële bedriuwen seagen harren kâns en fêstigen har graach oan of yn ‘e buert fan de feart. Drachten waard sadwaande in flekke fan middenstanners en arbeiders. Nei ‘t de betsjutting fan de turfwinning yn ‘e rin fan de 19e ieu minder waard, bleau Drachten him ûntwikkeljen mei in ferskaat oan bedriuwichheid. Drachten stuts oare doarpen nei de kroan, sa as it âlde en deftige Aldegea, dêr ‘t eartiids it gritenijbestjoer setele. It nije gritenijhûs waard yn 1830 yn Drachten boud. By kalkbrânerijen en skipswerven fûnen in soad minsken wurk. In learloaierij hie tsientallen minsken yn tsjinst en dat oantal groeide noch doe ‘t mei de fabrikaazje fan skuon útein set waard. De oaljemûne krige in nij libben mei de Balata yndústry. Beide fabriken waarden letter ûnderdiel fan it Dunlop-konsern. Fierders kamen der ûnder oaren in sûkerijfabryk, tabaksfabriken en in blikfabryk . Begjin 20e ieu waarden oan it Moleneind in suvelfabryk en in betonfabryk boud. Sommige bedriuwen lieten wenningen foar har personiel bouwe en bou-ûndernimmers spilen yn op dizze fraach nei wenten. Der kamen typyske arbeidersbuerten, mar ek deftiger strjitten wêr ‘t de elite en yndustriëlen har te wenjen setten. De Noarder- en Suderbuert ûntwikkelen har ta in streek fan winkels. Nei de oarloch kaam der op partikulier inisjatyf in “Industriecommissie” en súdlik fan de Lange West (de eardere Meeuwweg) lei de gemeente in earste yndustryterrein oan. It slagge de Industriecommissie om oan de Oliemolenstraat in yndustryhal te realisearjen, in saneamde “aanloophal”. Yn septimber 1950 koe men yn Drachten Philips wolkom hjitte; it betsjutte in sterke ympuls foar it iverige en warbere Drachten. Yn in foarlopich ûnderkommen koenen tritich famkes begjinne mei de montaazje fan skearapparaten. De gemeente wie behelpsum by it stichtsjen fan in montaazjehal oan de Oliemolenstraat. It iene jier nei it oare kamen der mear fabrykshallen by. Tusken de Oliemolenstraat en de Noorderhogeweg groeide in grutte Philips-delsetting, wêr ‘t yn de santiger jierren sa ‘n 2500 minsken wurken. Al dizze wurknimmers en dy fan de taleverings- en oare bedriuwen dy ‘t op it dynamyske Drachten ôfkamen, moasten húsfeste wurde. Want reizgen de measte famkes en manlju út de omjouwing yn ‘t earstoan mei de bus hinne en wer, oan de winsk om by it wurk te wenjen, moast ek foldien wurde. De gemeente makke útwreidingsplan nei útwreidingsplan. It earste yn it noardeasten en mei namme de wenningboukorporaasjes folden de wiken op mei wenningen. Ek sy dielden mei yn de dynamyk fan de “boomtown” Drachten. Foar kultuer en ûntspanning waard De Lawei foar Drachten en wide omkriten in ferneamd sintrum.

It terpdoarp Spannum leit yn de griene greidestreek. It liket foaral in dykdoarp mei in fertichting om de tsjerke hinne tichtby de krúsende Lange Daam. Mar Spannum is in echt terpdoarp mei al in âlde skiednis tsjûge de terpfynsten fan ûnder mear in Merovingyske brûnzen earmbân. Yn eardere ieuwen wie it allinne mar oer de fearten of troch it lân te berikken. Pas fier yn de 19e ieu kaam der in ferbiningsdyk en dêroan kaam dêrnei de nijbou ta stân en krige it doarp dat lange karakter. Oan dy dyk steane aardich wat grutte en lytse karakteristike doarpswenningen. De erfgrinzen fertoane dêr in fariearre kolleksje hagen en stekken. Nei 1332 wie hjir in úthôf fan it grutte Kleaster Lidlum by Easterbierrum en fan 1878 oant 1905 op inisjatyf fan de predikant in famkesskoalle mei ynternaat, as in modern kleaster. De skoalle is dêrnei sloopt, de wenning as boargemasterswenning ferboud. De âlde, smelle tsjerke is sterk fernijd; allinne de noardmuorre lit noch âld bakstienmateriaal út de goatyske tiid sjen. Oan dy kant steane twa foarse trijehoekige bearen en is yn 1910 in sjarmant paviljoentsje foar de sintrale ferwaarming tsjin de tsjerke boud. It is de húsfesting fan de sintrale ferwaarming. De foarse let goatyske toer, even minder breed as de tsjerke en trije fjilden heech, is fersierd mei djippe nissen fan wikseljende foarm dy’t it bouwurk grutte plastisiteit ferlient. Hy wurdt bekroand troch in sealdak en jildt as ien fan de fraaiste sealdaktuorren fan Fryslân. Ynwindich hat de tsjerke aardich meubilêr. De Lange Daam is de iennichste ûntsluting fan it doarp oant fier yn de 19e ieu en rint hast rjocht fan noard nei súd mei it doarp yn it midden. Oan de súdkant rint er út yn de Boalserter Feart en oan de noardkant komt er fia in lyts stikje Aldmear út yn de Frjentsjerter Feart. Der wie dus ferbining mei de drokste farwetters fan noardwest Fryslân.

Hindeloopen, Westerdijk 2: badpaviljoen Dit betonnen badpaviljoen, neergezet door de 'Badvereeniging Hindeloopen', is in 1913 gebouwd ter vervanging van een houten exemplaar uit 1912. Het bezoekersaantal nam zo sterk toe dat een nieuw gebouw noodzakelijk werd. Bij het paviljoen werden regelmatig door de Badvereeniging attracties verzorgd, zoals optredens van een fanfareorkest en feesten in klederdracht.

De kerk, gewijd aan Johannes de Evangelist, staat midden in het kleine, gave terpdorp. De kerk is met koor in de tweede helft van de 13de eeuw gebouwd. Het muurwerk is rondom bekroond door een zaagtandlijst. De muren hebben steunberen in verschillende vormen. Het eerste vak van de noordmuur is blind. Het volgende heeft een groot spitsboogvenster en een klein exemplaar met een kraalprofiel in de dagkant. Daaronder zit laag een spoor van een dichtgezette ingang. Weer oostelijker staat bij een groot rondboogvenster een fraaie dichtgemetselde ingang: sleutelgatvormig en met rondstaven versierd binnen een spitse nis. Boven in het daaropvolgende vak zit een stukje rondboogfries en onder het rondbogige venster zit een rondbogig spoor, wellicht een vroegere hagioscoop. Daarna volgt het vijfzijdig gesloten koor met enkele rondboogvensters met kraalprofielen. In de zuidmuur staan spitse vensters. In het westelijke vak staan bovendien een smal rondboogvenster en daaronder sporen van twee toegemetselde ingangen. De westelijke gevel is met de toren in 1843 vernieuwd. De elegante, neoclassicistische houten torenopbouw, waarschijnlijk ontworpen door Roelof Boorsma, heeft twee geledingen met pilasters, segmentpassen, lijstwerk met consoles en andere sier. De sfeervolle kerkruimte wordt gedekt door een gedrukt houten tongewelf. De kerkbanken hebben gedraaide knoppen. De uit 1849 daterende onversierde preekstoel met klankbord staat binnen een doophek met balusters. Ertegenover staat een 18de-eeuwse herenbank met boven het rugschot een wapen met korenaren, mogelijk van de familie Sluijterman. Ten oosten van de preekstoel staat een herenbank uit 1622 met in het timpaan het alliantiewapen van de familie Botma. Boven de herenbank in de sluitwand zit een zandstenen, in marmerimitatie beschilderd maniëristisch epitaaf voor Wopke van Scheltema en Frouck Roorda uit 1625. Tegen de noordwand bij het orgel staat de renaissancegrafzerk uit 1627 van hun zoon Scipio van Scheltema en ook de barokke zerk uit 1755 voor Gerrit Botma en Jantje Nannes. De laatste dame was in 1740 de schenkster van het door Johan Michaël Schwartsburg gebouwde orgel.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Drachtster Kompenije is in streekdoarp dat yn ‘e twadde helte fan de 18e ieu ûntstien is út in pear buertsjes by it gearkommen fan in oantal feanwiken mei de Kompenijstersdwersfeart. Al gâns earder wie op dit plak bewenning: by De Knobben is in grêfheuvel út de brûnstiid fûn. Troch it oplûkende fean is bewenning net mooglik wurden. Dit heechfean is fan healwei de 18e ieu ôf fergroeven. Oan it ein fan dy ieu melde de Tegenwoordige Staat van Friesland by de beskriuwing van De Pein dat der yn it easten in grutte oerflakte oan “hoog en vergraaven Veenland, naast aan de Drachten tot aan de Ommelanden uitloopt, onder den naam van Folger Veenen”, it Drachtster Kompenije fan no mei in ferskaat oan buerten en huzen. Doe ‘t de ferfeaning yn dizze streek dien wie, ferfarden de feanarbeiders fierderop nei oare plakken wêr ‘t wer nij wurk lei te wachtsjen, nei Nij Beets bgl. Yn de Drachtster feanen bleaunen ek arbeiders te wenjen. Sy besochten mei it yn kultuer bringen fan it lân in nij bestean op te bouwen. Sadwaande kamen der buertsjes by: de Meerwijk en de Korte Wijk en de dyk dwers dêrop. Fierders ûntwikkele him oan beide kanten fan De Feart, de Kompenijstersdwersfeart, in wat mear iepen bebouwing fan wenten mei skuorkes en boerepleatsen. Fan de earste helte fan de 19e ieu ôf kamen der de earste kollektive foarsjennings. Yn 1834 kaam der in skoalle, dy ‘t yn 1869, tagelyk mei de bou fan in skoalhûs, fergrutte waard. Yn 1850 waard op de kop fan de feart in Herfoarme tsjerke boud. De ôfskiedenen bouden der in sealtsje. Nei de oarloch binne oan de Smidswei en de Swarte Wyk folkswenningen boud, yn de santiger jierren folge troch huzen oan bgl. It Heechfean en yn de njoggentiger jierren de nijbou oan de Pream efter de besteande bebouwing, op sa ‘n wize dat it lânskip net fersteurd wurdt. Yn 1993 wurdt der in achttal wenningen fan nei de oarloch yn it sintrum fan ‘e Tsjerkebuorren ferfongen troch nijbou. Skoalle en tsjerke wienen doe al fernijd.

St. Anne is in streekdoarp dat nei de ynpoldering fan It Bilt fan it begjin fan de 16e ieu ôf fan streek ta doarp útgroeid is op de krusing fan de Middelwei en de Noorder en Súdderfaart. Doe’t de Kaaifaart oanlein is, is de Súdderfaart om 1860 hinne oandamme. It is it sintrale doarp en it haadplak fan It Bilt. Ynearsten waard it Altoenae neamd. De ûntwikkeling koe begjinne nei’t yn 1505 de earste seedyk fan It Bilt opsmiten wie. It lân waard rasjoneel yn rjochthoekich krusende wegen en fearten opdield, in renêssânse lânskip. It Bilt krige fan de Saksyske Hear fan Fryslân de status fan gritenij, de jongste fan Fryslân. De bebouwing rûn de Noorderfaart en foaral de Middelwei – dy’t yn it sintrum tsjintwurdich Statenwei en Van Harenstrjitte hjit– lâns út. Ynearsten stie it rjochthûs súdeastlik fan de krusing, njonken it hûs fan de grytman. It nije gemeentehûs is yn 1927 nei ûntwerp fan Doeke Meintema fierder eastlik oan de Van Harenstrjitte boud. It is in freonlik, leech fleugelgebou mei opfallend hege, brutsen kappen en in represintative, heger oplutsen middenpartij mei gemeentewapen. Even fierderop stiet de grifformearde tsjerke. In troch Ane Nauta yn 1927 ûntwurpen flinke ekspresjonistyske krústsjerke mei in dakruter op de krusing. De bebouwing oan de Van Harenstraat is wikseljend: oan de súdlike kant sletten mei inkele fraaie huzen út de perioade 1880-1920, wêrtusken nûmer 24 út it midden fan de 19e ieu âlder is. Hielendal oan de Middelwei-East steane opmerklike rigen arbeiderswenningen dy’t tusken 1919 en 1931 boud binne. Ek oan it earste diel fan de Warmoesstrjitte nei it suden stiet in fariearde, sletten bebouwing, mei inkele histoaryske gebouwen. Yn de westlike wand binne ek moderne winkelhuzen kommen. Oan de Statenwei is de bebouwing losser; der binne nochal wat boargerhuzen en represintative wenningen foar de doarpselite te finen, sa as de eardere dokterswenning yn chaletstyl út 1874. De ienfâldige neoclassicistische sealtsjerke foar de menisten is der mei pastorije yn 1871 boud. It tsjerkje krige yn de fyftiger jierren in nije foargevel. Dêr stiet ek it eardere rêsthûs De Vlaswiek. Dit fleugelgebou op in E foarmige plattegrûn hat útspringende midden en hoekpartijen en it gehiel is yn neorenêssânsefoarmen fersierd. Der efter is yn de njoggentiger jierren op in elegant stêdeboukundich patroan in nije buert oanlein. Oan de Steedhâlderswei mei in like wikseljende, jongere bebouwing falt de rige goed fersoarge arbeiderswenningen op dy’t yn 1921 oan de westlike kant fan de Noorderfaart boud binne. Opfallend is it moaie plak dy’t oars meastal foar represintative bebouwing reservearre waard. Fierder nei it noarden, wêr’t eartiids ek in hiele rige yndustrymolens stienen, steane oan de Steedhâlderswei grutte pleatsen, wêrfan ien út 1757 mei in 18eieusk foarhûs mei klokgevel. In oare pleats mei in skuorre út 1771 hat ûnder in leger diel fan it dak in feranda op pylders. St. Anne is de kearn fan It Bilt, en binnen it doarp foarmet de herfoarme tsjerke wer it sintrum. Dizze saneamde Van Harenstsjerke is yn 1682 op inisjatyf en ûnder beskerming fan de ynfloedrike grytman Willem van Haren boud. It is in romme, achtkantige tsjerke, neffens it ideaaltype foar de protestantske earetsjinst. Foar de Van Harenfamylje is al gau (1686) ek in achtkantige begraafkapel tsjin de noardkant fan de tsjerke boud. Hjirtroch waard it gehiel in soart mausoleum foar dit geslacht. De frij swiere klokkekoepel wurdt ynwindich droegen troch fjouwer pylders. De fersierde yngongen binne letter ta portalen útboud. It ynterieur hat prachtich meubilêr út de boutiid fan banken mei blakers. Fierder in ein 17eieuske preekstoel mei eksellint fersiersel en ornamintaal snijwurk en in grut oargel mei tribune út 1727, wêrfan it ynstrumint ûntmantele is. De bysûndere famyljebank fan Van Haren stiet as in troan tsjinoer de preekstoel. Dêrnjonken is de tagong nei de Van Harenkapel mei in doar mei swiere koperen spilen: in geskink fan de kening fan Sweden oan de ambassadeur Van Haren.

Hindeloopen, schutsluis met houten ophaalbrug . Nadat in 1643 de toenmalige houten sluis wegspoelde tijdens een storm werd aanvankelijk een nieuwe sluis van hout gebouwd. Toen in 1669 ook die niet bestand bleek tegen een storm besloot men een stenen schutsluis te bouwen. De houten ophaalbrug stamt oorspronkelijk uit de 18e eeuw. Naast de sluis staat de sluiswachterswoning uit 1619, het 'Sylhús'. In 1785 kreeg het pand aan de noordkant een overkapte 'leugenbank'. Die fungeert nog steeds als ontmoetingsplaats voor met name oudere, mannelijke Hylpers. Onder de luifel is het ingemetselde stadswapen van Hindeloopen zichtbaar, erboven in reliëf een afbeelding van de wonderbaarlijke visvangst door Petrus (in 1905 gemaakt door T.Gerlsma). Pas in de negentiende eeuw kreeg het Sylhús het karakteristieke houten klokkentorentje.

De Johanneskerk staat ruim in het centrum van het dorp. De toren is aan het einde van de 12de eeuw gebouwd, waarna de bouw van het schip spoedig volgde. En in en bij die toren vinden we nog oudere herinneringen. De zadeldaktoren heeft pinakels op de toppen, schouders en een rondbogig galmgat aan elke zijde. In de romp zitten wat rondbogige lichtsleuven. De toren wordt op de hoeken gesteund door beren. De westelijke ingang is met een klein venster geplaatst in een hoge rondboognis. In de gevels aan weerszijden van de toren zitten liseen-achtige vermetselingen die met die in de oostelijke gevel van de toren erop zouden kunnen wijzen dat er een midden 12de-eeuws gereduceerd westwerk zou hebben gezeten. Tegen dit muurwerk zijn steunberen geplaatst. In de noordmuur staan twee spitsboogvensters uit de 16de eeuw maar ook sporen van twee dichtgemetselde romaanse venstertjes met opvallende rondboogjes van gele steen in verder rood muurwerk. Er zit bovendien een rondbogige, dichtgemetselde ingang. Even verderop zien we een hoog, smal rondboogvenster, eveneens dichtgezet. Dichtbij het koor zijn laag een rondboogje en een rechthoekige nis te zien, mogelijk herinneringen aan een hagioscoop en een piscina. In de zuidmuur staan vier 16de-eeuwse spitsboogvensters en een ingang binnen een jonge spitsboognis. Iets ten oosten van het midden zitten de moeten van een vrij hoog rondboogvenster. Het vierzijdig gesloten koor dateert uit het midden van de 13de eeuw. Het is later verhoogd en het bezit op de hoeken lisenen en een bekroning van een rondboogfries met een zaagtandlijst. Binnen is de kerkruimte gedekt met een houten tongewelf uit 1604. De preekstoel met klankbord binnen het eenvoudige doophek, mogelijk het werk van Yge Rintjes, dateert van 1775 en laat snijwerk in rococovormen zien. Op de panelen zien we rocaille-lofwerk en op de hoekpilasters vruchtenfestoenen. De herenbank, voorzien van een kuifstuk met familiewapen, dateert ook van 1775. Het orgel is in 1906 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Driezum is in streekdoarp yn it easten fan Dantumadiel en it meast eastlike doarp op de sânrêch fan de Dokkumer Wâlden. It is in doarp mei in manifeste ûntwikkelingsas, wêr ‘t letter in oantal dwersstrjitten op oanlein binne. De Voorweg en de Achterweg komme hjir bijelkoar en op dy moeting is in doarpskom ûntstien. Eastlik fan it doarp, rjochting Strobosser Trekfeart lei de agraryske buert Eastwâld mei flinke, soms monumintale pleatsen út de 19e ieu. De buorkerijen oan de Achterweg binne ienfâldiger, mar ek âlder. Oan de râne fan de doarpskearn, de H.G. van der Veenstraat, stiet in ûnferwacht jong eksimplaar mei in foarein yn art nouveau-styl, dêr ‘t mei namme de elegante daklistfersiering by opfalt. De Herfoarme tsjerke is yn 1713 boud as ferfanging fan it ferfallen tsjerkegebou. Boppe de noardlike yngong sit de yn it Latyn stelde earste stien en boppe de súdlike yngong in sinnewizer. De toer is yn 1876 ferriisd. Oan de binnekant binne yn de damen tusken de finsters byldhoude wapen-cartouches pleatst; in pear dêrfan datearje út de 16e ieu (1581). It meubilêr mei in nachtmielstafel en in hearebank fan de famylje Van Sytzama datearret foar in grut part út de 18e ieu. Oare hearebanken binne út de boutiid fan ‘e tsjerke en ien fan ein 18e ieu. Efter de tsjerke stiet it skoalhûs dat nei in brân yn 1787 opnij boud is. It is in dwershûs mei sealdak mei in ta halsgevel oplutsen middenpartij. Eastlik fan de doarpskom leit Rinsmastate, wêr ‘t de namme fan de Sytzama ‘s oan ferbûn is. De state is faak feroare en yn 1843 ferfongen troch in neoklassicistysk gebou mei fleugels. It middengebou waard yn 1944 troch bommen troffen, mar de fleugels koene behâlden bliuwe. It haadgebou is yn 1947-1948 yn bakstien ferboud en waard fan 1972 oant 1999 brûkt as gemeentehûs. Sawol foar as efter binne lânskiplike romantyske tunen út de 19e ieu mei wetterpartijen, âlde beammen en stinzefloara oanlein. Oan de Van Sytzamaweg stiet ek de út om-ende-by 1883 datearjende túnmanswenning fan Rinsmastate.

St. Jabik is in streekdoarp dat fan it begjin fan de 16e ieu ôf ûntwikkele is nei’t yn 1505 it Bilt ynpoldere wie. It lei yn it westen fan de nije gritenij en hjitte ynearsten Wijngaarden. It groeide by de yn 1830 bepúne en troch in feart begeliede Middelwei lâns, foaral flakby de tsjerke, wêr’t Westein, Eastein en de Suderwei by inoar kamen. Oan de Suderwei stiet oan it begjin kafee De Brouwerij. In ein fierder stiet it yn 1919 troch Piet de Vries hiel betiid yn Amsterdamse School foarmen ûntwurpen kafee De Aardappelbeurs. Dêr tusken in pân mei in topgevel út 1765, in pakhús út de betide 20e ieu mei giele koppelaagjes as fersiering en in 19eieusk pakhús fan brune stien en tarre sydmuorren. Op’ e hoeke fan it Eastein stiet in fraaie buorkerij út 1849 en op nûmer 38 de grutte dokterswenning, yn 1915 yn tradisjonele styl ûntwurpen troch G.J.Veenstra. It sintrum wurdt dominearre troch de herfoarme tsjerke. It godshûs is yn 1843 nei ûntwerp fan Thomas Romein boud, ien fan de fraaiste neoclassicistische gebouwen fan Fryslân. It is in dwers boude, folslein stukadoare sealtsjerke mei in grutte pylderportyk yn front en in elegante iepen en op seis pylderkes rêstende klokkekoepel op it dak. De foar en sydgevels ha dekorative kroanlisten mei friezen fan metopen, triglieven en aardige finsteromlistingen. Efter de tsjerke stiet yn in romme tún de eardere pastorije fan de herfoarme gemeente hast ferskûle efter in monumintale taksus. It gebou is ienfâldich blokfoarmich en allinne ien boulaach heech mei in flinke kap. Boppe de yngongspartij mei brede doar, sydljochten en snien boppeljocht is foar it dak in halsgevel útboud mei fraai byldhoude klaustikken en in segmintfoarmige bekroaning mei it jiertal 1760. Yn dy geveltop sit in letter oanbrocht grut, yn styl ridlik passend finster. Oan de súdeastkant fan it doarp is yn 1957 de troch jhr.ir.A.P.Wesselman van Helmond ûntwurpen wettertoer boud. De toer is ûngefear 37 meter heech en foarsjoen fan in reservoir foar 515 kubike meter wetter.

Damwoude, Hoofdweg 46: gemeentehuis In 1881 diende gemeentearchitect J.W. Duijff een plan in voor een nieuw te bouwen gemeentehuis te Murmerwoude, thans Damwâld. Bij de kruising van de Voorweg met de Hoofdweg, waarlangs sinds 1BB0 de tramweg Dokkum-Veenwouden liep, verrees onder leiding van bouwmeester H.H. Meersma een blokvormig pand van twee bouwlagen, opgetrokken in baksteen. De middentravee onderbreekt het horizontale karakter. De entreepartij wordt door verschillende elementen benadrukt: een hardstenen stoep met voetstukken, de decoratieve bepleistering van het risalerende middendeel met het portiek en het royale balkon op de verdieping. Het geheel wordt aÍgesloten door een eenvoudige bekroning, waaraan voorheen het gemeentewapen was aangebracht. De zesruitsvensters hebben nog alle persiennes.

De kerk staat aan de oostzijde van de rechthoekige, niet zeer hoge dorpsterp. Het gebouw is in 1678 opgetrokken uit voornamelijk middeleeuws rood moppenmateriaal, ongetwijfeld afkomstig van de vorige kerk. De zaalkerk heeft een driezijdige sluiting en een houten geveltoren die met leien is bekleed en een ingesnoerde spits heeft. De westelijke frontgevel, opgemetseld uit kleine rode baksteen, dateert waarschijnlijk uit 1817 toen de kerk werd gerepareerd. In het midden staat een klein rondboogvenster. De ingang zit aan de noordzijde. Het is een grotendeels van kleine rode steen gemetselde rondbogige poort, geflankeerd door gemetselde pilasters, maar zonder bekroning. In het gevelveld erboven staat een klein rondboogvenster. Er zitten twee gedenkstenen, waarvan de ene de eerste steenlegging in 1678 door Cornelis Bosman memoreert. In de noordmuur staan drie, in de zuidmuur vier flinke rondboogvensters en in de koorsluiting vinden we er twee. Onder de dakvoet zit een blokfries, waarvan de strekken bij de koorpartij rond zijn geslepen. In deze koorsluiting zijn sporen van de bouwers te vinden. Een plat verwerkte steen met hoekornamenten draagt de naam Geert Hendriks, zijn huismerk en 1678. Daarnaast zijn twee stenen ingekrast met: 1996 en T.H. en weer verder zien we een platte steen met een oud merk van: Douwe Roelifs, een troffel en een rad. Inwendig heeft de kerkruimte een gedrukt tongewelf met trekbalken in blauwe kleuren. In de koorsluiting staat de preekstoel met klankbord binnen een doophek met dichte panelen en gedraaide knoppen. De kanselkuip uit 1678 heeft gecanneleerde hoekzuilen en getoogde panelen. In de vloer ligt een aantal gebeeldhouwde zerken uit de 17de eeuw. Twee tekstborden met elegant gesneden lijstwerk dateren uit de tweede helft van de 18de eeuw. Het orgel staat op de westgalerij, gedragen door zuilen en pilasters die in vrolijke kleuren zijn gemarmerd. Het instrument is in 1818 gebouwd door J.A. Hillebrand waarbij de 17de-eeuwse beelden van de harpspelende David en bazuinstekende engelen van een vroeger orgel zijn hergebruikt.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Droegeham is in komdoarp dat heech leit oan en om de Tsjerkebuorren hinne, dat stadichoan útgroeid is ta in dyksdoarp, de Buorren. Ek is der noch de Ikebuorren, dy ‘t oan it begjin fan de 20e ieu as in brinkeftige romte midden yn it doarp lei en yndie omseame mei beammen wie. Oars as de namme seit binne it iperen beammen. De romte is der noch altyd en hat by de jongste doarpsfernijing in fleurige en kleurige ynrjochting krigen. Droegeham wie in agrarysk doarp, wêr ‘t in pear pleatsen yn de doarpskom en oan de trochgeande dyk noch fan tsjûgje. Sa as in lytse stjelp dy ‘t opfalt omdat hy boud is fan kleurige kalksânstien. Meastal wienen it destiids ikkerbouwers, dêr ‘t no foaral feehâldersbedriuwen te finen binne yn it kûlisselânskip mei beamwâlen. Yn de súdwest-noardeast rjochte ferkavelingsstruktuer is yn 1891 de Droegehamster Feart nei it Knillesdjip groeven. Dy waard mei namme brûkt foar it transport fan Hamster sân dat oant nei de oarloch ta wûn waard. In hege beamwâl krige fan de fyftiger jierren ôf yn de súdlike doarpsútwreiding in dominant plak as in opfallende griene streek tusken de Boskloane en de Dykswâl. Nei de oarloch is Droegeham it measte útwreide yn súdeastlike rjochting, resint sels de Lytsewei foarby, eartiids ien fan de agraryske streken fan Droegeham. Dizze dyk fiert nei it ta it doarp behearend agrarysk buorskip Hamsherne yn it suden. Dit wurdt no fan it âlde doarp ôfsnien troch de N369, dy ‘t om it doarp hinne lein is. Troch de útwreidings kaam de âlde kom fan Droegeham oan de noardwestkant te lizzen. De doarpstsjerke stiet midden op in tsjerkhôf op in hege sânrêch, sa as op in terp. Tsjerke en toer datearje út it earste kwart fan de 13e ieu. De sealdaktoer stiet der noch, mar de tsjerke wie yn de 19e ieu boufallich wurden. Sy mocht yn 1877 fernijd wurde: op diktaat út Den Haag, wêr ‘t de monumintesoarch noch yn ‘e berneskuon stie, moast dit dien wurde yn de “bouoarder” fan de âlde tsjerke.

Starum heart ta de âldste fan de Fryske alve stêden. De delsetting lei geunstich oan inkele wetterwegen, mar wetter is Starum ek needlottich wurden. Nei’t de Sudersee foarme wie, waard it plak kwetsber: stoarmen sloegen stikken fan de stêd fuort, slokten sels it wichtige Odulphuskleaster op. Al fan de 9e ieu ôf naam Starum diel oan de handelsfeart by de Noardseekust lâns en al gau dêrnei waard it plundere troch de Noarmannen. Starum waard Hanzestêd, krige yn de 12e ieu it tolprivileezje fan de keizer en koe al gau in stêd neamd wurde. foaral oan de seehannel hie Starum har bloei te tankjen. Mei fallen en opstean binne de havens it brânpunt fan de bedriuwichheid bleaun. It is in skoft stil west ear’t Starum de kânsen fan de rekreaasjefeart pakte. Op de kade tusken de âlde Bûtenhaven, de haven foar de “brune float” mei drokke charters, en de Spoarhaven, wêr’t de feartsjinst op Enkhuizen en it halteplak fan it spoar te finen binne, stiet it VVV kantoar. It havengebiet is fernijd. Der is noch sfear te priuwen út de tiid dat dit noch in echte seehaven wie. De wite slûsbrêge jout tagong ta de stêd. De slûs datearret fan 1576 en is ieuwenlang fan belang west foar de grutte skipfeart út it efterlân. De slûs waard dan ek troch de stêd en omlizzende plattelânsgemeenten ûnderhâlden. Troch it oanlizzen fan de Johan Frisoslûs (1966) oan de súdkant fan de stêd ferlear de âlde slûs har funksje. It wettersteatkundige monumint is yn 1979 restaurearre. De flapbrêge nei âld model draacht it stedswapen. Njonken de slûs stiet it havengebou foar de bûtenhaven. Tichtby de brêge stiet it byld fan it Frouke van Starum, de frou dy’t de fal fan de heechmoed ferpersoanlikt. Fierder nei see ta leit de Fiskerijhaven mei eigentiidske, kleurige nijbou dy’t yn syn foarmen ferwiist nei histoaryske havenfronten. Wêr’t ea de float fan Staverske jollen lei, is it no de thúshaven fan fiskkotters. Op de fiskôfslach wurdt noch geregeld fisk feild. Oan it ein fan de Havenwei stiet in leugenbank njonken in taantsjettel wêryn seilen, trossen en netten foar konservearring bewurke waarden. Op it havenhaad stiet it reade havenljocht (1884) en oan de oare kant it oare, griene, ljocht. Op it grutte iepen gersfjild njonken de Havenwei stie eartiids it blokhûs of it kastiel fan Starum. It blokhûs wie koart nei 1500 troch Albrecht van Saksen boud as in festing fan ûngefear 100 by 100 m. Yn 1996 binne de grûnfesten argeologysk ûndersocht. De Smidsstrjitte is de winkelstrjitte fan Starum en dizze liedt nei de Foarstrjitte, de strjitte oan wjerskanten fan de Voordelft, de wichtichste grêft fan de stêd. No in grien omseame en troch beammen oerwelve, rêstige grêft, wêr’t eartiids redershuzen en pakhuzen stienen. It is foar it grutste part lege, ienfâldige bebouwing út de 19e ieu. Op’ e hoeke fan de Boargemaster Albertsstrjitte stiet it uterst ienfâldige tsjerkje fan de menisten. Yn it midden riist oan de westkant it eardere stedshûs op. It is in heech, blokfoarmich en fraai detaillearre gebou út 1880. Earder ferskafte de linkerkant hûsfesting oan de boargemaster en syn húshâlding. De rjochterkant wie foar de sekretary, boargemasterskeamer en riedsseal, mei beskildere behangpapier. By de gemeentlike weryndieling yn 1984 kamen de stêden Starum, Hylpen en Warkum yn de nij foarme gemeente Nijefurd te lizzen en ferlear it stedshûs syn funksje. Tsjinoer it stedshûs leit de herfoarme tsjerke efter de bebouwing, in sealtsjerke mei in fraaie neoclassicistische yngongspartij en in elegant tuorke út 1860. Oan de eastkant fan de âlde stêd rint de Skâns, tsjintwurdich in kade by de brede bûtengrêft lâns, earder de festingwâl. Op nûmer 23 is stedsherberch Aldgillis te finen: in brún kafee mei muorreskilderingen. Oan de oare kant fan de Skâns leit de beskieden stedsútwreiding. Hielendal súdlik fan de stêd leit de Johan Frisoslûs. Even fierderop binne de karakteristike kontoeren fan it Ir. Hoogland gemaal te sjen, yn 1968 ûntwurpen troch arsjitekt Piet de Vries as spannende wettertrochgong troch in dyk hinne.

Leeuwarden, Blokhuisplein 41: gevangenis Op een eilandje aan de zuidoostzijde van de binnenstad werd in de periode 1870-1878 de Bijzondere Strafgevangenis gebouwd, naar ontwerp en onder toezicht van de Rijksbouwmeester van Gevangenissen J.F. Metzelaar. Het resultaat was een complex van drie bouwlagen, bestaande uit een dubbele carrévorm rondom twee binnenplaatsen. Elf jaar later werd werd het aan de achterzijde uitgebreid door toevoeging van het Huis van Bewaring ( 1889- 1891). De massale architectuur is in beperkte mate verlevendigd door contrasterende kleurtoepassing in baksteen. De meeste architectonische zorg werd besteed aan het poortgebouw, dat voorheen plaats bood aan de woning van de directeur, en het onderkomen van de wacht met de portiersloge, respectievelijk rechts en links van de poort. De doorgang onder het trapgeveltje wordt geflankeerd door twee traptorens, bekroond door achtzijdige torenspitsen. Aan de Gedempte Keizersgracht staat nog een rijtje voormalige cipierswoningen.

Het kerkje van het oude streekdorp Nieuweschoot is nabij de vrij grote plaats Heeren veen middelpunt geworden van een funerair park. Het heeft een vrij klein kerkhof, waaromheen geleidelijk een zeer grote, goed verzorgde begraafplaats is gegroeid en waarbij bovendien een crematorium is gesticht. De kerk heeft een voorgangster gehad; in de bronnen blijkt de kapel van Nieuweschoot onderhorig aan de kerk van het oostelijk gelegen dorp Oudeschoot. De kleine kerk is in laatgotische stijl gebouwd in de 15de eeuw. Er zijn ook meningen die de bouwtijd met hergebruik van oude kloostermoppen op de 17de eeuw houden. De noordelijke muur bevat drie niet oorspronkelijke grote rondboog-vensters in vrij diepe dagkanten met enig profiel. Nabij het koor is naast een venster een smalle, licht spitsbogige nis te zien, mogelijk een dichtgemetseld venster. Een vergelijkbare nis, maar daar spitsbogig, van vorm zit ongeveer in het midden van de zuidelijke gevel. Het koor is driezijdig gesloten waarbij de hoeken zijn geschraagd door eenmaal versneden steunberen. In de noord- en zuidoostelijke muurdelen staan rondboogvensters; in de sluitmuur zit een grote rondbogige nis geflankeerd door twee kleine, ronde vensters. De zuidelijke schipmuur bezit drie rondboogvensters en in het midden de genoemde nis. De westelijke frontgevel wordt op de hoeken geschoord door eenmaal versneden steunberen en aan weerszijden van de rondbogige ingang steunen uitgemetselde penanten de gevel. De geveltop met schouders en toppinakel is opnieuw gemetseld vlak voor of na de laatste wereldoorlog. Daarvoor heeft er een afwolving van het dak gezeten die een eerdere topgevel verving. Ten zuidwesten van de kerk staat een kleine klokkenstoel. De huidige dateert uit omstreeks 1930, maar hij heeft zeker een voorganger gehad. De klok die hij onder het zadeldak bergt, stamt uit de 15de eeuw, maar bezit noch datering noch nadere aanduiding. De kerk in het begraafpark functioneert al tientallen jaren als aula. Liturgische elementen ontbreken. In de vensters zijn glasappliqués met symbolische voorstellingen aangebracht, in 1976 vervaardigd door Hank Niemeher.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Earnewâld is in streekdoarp oan it wetter, dat nei de Midsieuwen ûntstien is oan it Earnewâldster Wiid. Yn de ieuwen dat it ferkear en transport noch foar it grutste part oer it wetter plak fûn wie it doarp goed ûntsletten. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1786 skreaun: “ ’t kleinste en afgelegenste dorp der geheele Grieteny. De Kerk van dit dorp heeft een stompen toren, en weinig huizen rondom de kerk, ook in ‘t geheel maar 13 stemmende plaatsen. Naar dit dorp loopt geen rydweg ; dus kan men derwaards alleen te lande komen, midden in een droogen Zomer, over de laage Garypster landen; doch de vaart is zeer gelegen en vermaakelyk, dewyl hier alle schepen uit de Drachten, Oudega, Smallenee en Beetsterzwaag moeten voorby vaaren, om voorts, over Wartena, naar Leeuwarden te komen.” Nettsjinsteande de geunstige lizzing is Earnewâld in lyts doarp bleaun, omdat it midden yn de feanlannen lei. Dêr waard yn it lêst fan de 18e ieu foaral oan de westkant fan it doarp folop turf útgroeven en baggere. Op de gritenijkaart fan Tytsjerksteradiel yn de Schotanus-atlas fan 1716 is fan dizze aktiviteiten noch neat te sjen. Op dizze kaart is de tsjerke mei de stompe toer ôfbylde: in sealdaktoer dy ‘t yn 1794 ferfongen is troch de hjoeddeiske tsjerke mei in trijekantich sletten koar, in toer mei in ynsnuorre nullespits. Der hinget in liedklok yn fan Geert van Wou út 1500. De feanderij, dy‘t troch gie oant yn de 19e ieu, hat by Earnewâld in bysûnder petgatten- en puollegebiet efterlitten. It joech yn de 20e ieu alle mooglikheden ta it ûntjaan fan betiid wettertoerisme, wêrnei‘t ek de natuerlike wearde alle oandacht krige. Foar dizze “Alde Feanen” waard troch It Fryske Gea in belied ûntwikkele, wêrby‘t beide aspekten kânsen krigen om har te ûntjaan. Oan de oare kant fan It Wiid is in grut rekreaasjedoarp ûntstien en oan de eastkant fan it doarp it bedriuweterrein De Stripe mei yn it Earnewâldster byld passende aktiviteiten, sa as in skipswerf foar skûtsjes. De 18e-ieuske wâldbuorkerij “It Kokelhûs” is as museum ynrjochte.

Steggerda is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is oan de Binnenwei fan Oldemarkt nei Noardwâlde, in delsettingsas wêr’t ek Blesdike, Pepergea en Finkegea oan ûntstien binne. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus blykt, dat it doarp út ferskate dielen bestiet. It westen, de Oerbuorren, leit oan in eigen paad frij fier súdlik fan de Binnenwei. Y it midden is der aardich wat bebouwing by de krusing fan de dyk en de feart – de om 1608 hinne groeven Steggerda Feart – nei de Linde en yn it easten leit noardlik fan de dyk in lange strook bebouwing oant by it doarpsgebiet fan Finkegea. Boppedat rint súdliker noch de Boppewei, wêr’ t tsjintwurdich noch mar inkele fragminten fan oer binne. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld: ten Westen van ’t voorige Vinkega aan denzelfden vermaaklyken rydweg, heeft ten Zuiden goede bouwlanden, en ten Noorden naar de Linde toe, eerst eenige bouw- en weilanden, en vervolgens, naby gemelden stroom, hooilanden. De Kerk, zonder toren, staat een weinig ten Noorden vry eenzaam, en ten Westen van dezelve loopt uit de Linde de Steggerder Sloot naar de Veenen; doch dewyl hier geen turf van eenig belang meer gegraaven wordt, is deeze Sloot ook niet meer vaarbaar. Steggerder buuren waardoor de gemelde Kerkweg loopt, ligt aan deeze Sloot, vermaaklyk in ’t geboomte; vindende men nog eene andere buurt, de Overbuuren genaamd, ten Zuiden van den Buitenweg, insgelyks in ’t geboomte.” Op de kaart fan Eekhoff blykt der yn 1850 net folle feroare. Wol stiet yn Oerbuorren in roomsk tsjerkje wêr’t it lytse tsjerkhou út 1839 noch fan oer is. Eastlik fan de feart stiet de herfoarme tsjerke yn it beammeguod. De tsjerke is fan 1739, mar dat is net te merken, omdat se yn 1903 ommitsele is en sterk feroare is nei ûntwerp fan B.Rouwkema. Yn 1922 kaam oan de Binnewei nei ûntwerp fan Wolter te Riele in nije roomske tsjerke: in neogoatyske krústsjerke mei in achtkantige fieringtoer.

Waterpoort De wereldberoemde Waterpoort staat letterlijk en figuurlijk symbool voor Sneek. Het gebouw spreekt zeer tot de verbeelding: niet alleen in Nederlandse attractieparken (bijv. Madurodam) staan schaalmodellen; ook in Legoland (Denemarken) en in China en Japan zijn al dan niet verkleinde replica's gebouwd. In de 15e eeuw werd rondom de stad een aarden wal aangelegd die later bekleed werd met baksteen. Op de Hoogendsterpijp, waar vanuit het zuidwesten De Geeuw de stad binnenkwam, werd in 1613 de Waterpoort gebouwd. Het huidige gebouw in renaissancestijl is het resultaat van meerdere verbouwingen en bestaat uit twee elegante torens met daartussen een wachterswoning boven een loggia. In de negentiende eeuw zou, net als de andere poorten, aanvankelijk ook de Waterpoort afgebroken worden. De onderdoorgang was te laag voor de destijds moderne stoomboten. De toenmalige bevolking verzette zich met succes tegen de sloop.

De Nicolaaskerk lijkt wat buiten het streekdorp te staan, maar oorspronkelijk stond zij er strategisch bij de overgang van de interlokaal belangrijke wegen Middelweg en Buitenweg. De kerk is aan het begin van de 16de eeuw totstandgekomen en heeft de karakteristieken van de late gotiek. De muren hebben een travee-indeling tussen eenmaal versneden steunberen met afdekplaten. De noordelijke schipmuur bezit in de westelijke travee een moderne dubbele deur in een rechthoekig kozijn, waarvoor het venster moest worden ingekort. Het is een voor de kerk onwaardige ingang. In de travee ernaast heeft een ingang gezeten die is dichtgemetseld met deels rode en deels gele baksteen en waarboven een ingekort venster zit. De volgende vier venstertraveeën bezitten gebruikelijke spitsboogvensters, waarbij het opmerkelijk is dat deze vensters, net als aan de zuidzijde, door een zandstenen waterlijst zijn gebroken. Even opmerkelijk zijn de dagkanten die omlijstingen van gele baksteen binnen rood bakstenen profielen kregen. In de zuidelijke muur vinden we een vergelijkbare aanpak. Daar is wel de vormgeving van de ook hier dichtgemetselde ingang duidelijker. De hoge, geprofileerde spitsboognis is verlevendigd met zandstenen neggen en daarin staat de met geel gemêleerde baksteen dichtgezette, afgeplatte korfbogige poort, die ook weer neggen kreeg. De slanke toren met ingesnoerde spits gaat onversneden op, maar op tweederde van de hoogte is een zandstenen waterlijst aangebracht. Beneden heeft de toren in de drie vrijstaande zijden hoge spitsbogige openingen gekend die alledrie later zijn dichtgemetseld. Aan de westkant kwam zelfs een forse, wigvormige steunbeer. Het schip wordt binnen gedekt door een hoog tongewelf waardoor de van buiten laag ogende kerk inwendig toch allerminst een gedrukte aanblik biedt. Het doophek met getordeerde balusters is van omstreeks 1660. De merkwaardige, als brede lezenaar met gietijzeren balusters en trapvleugels gevormde preekstoel is veel jonger. Hij staat onder een gestukadoord tussenplafond dat als klankbord werkt. Het orgel is in 1883 gebouwd door J.F. Kruse van de firma W. Hardorff en Zoon.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Easterein is sûnder mis ien fan de moaiste doarpen yn Fryslân, as men even foarby sjocht oan de bedriuweterreinen oan de noardeastkant. It doarp hat in soarte fan middelpuntsykjende kwaliteit ; it doarp is moai, de tsjerke is moaier en de kreake yn ‘e tsjerke is it moaiste. Easterein wie de fernaamste delsetting fan ien fan de earste yndike gebieten, it eilân fan Easterein. It is net dúdlik of ‘t it in âld tsjerkedoarp is of dat it in delsetting is fan nei de yndiking, wêrby ‘t de tradisjonele struktuer foar it nij ûntwikkele doarp keazen waard. Fanâlds hie it doarp nei alle kanten goede wetterferbinings, mei dêromhinne ferskate staten en grutte boerepleatsen. Lange tiid wie Easterein it fernaamste doarp fan de gritenij; yn de 19e ieu waard it oerfleugele troch Wommels. Easterein hat in fierhinne geef doarpssintrum fan in tsjerkedoarp mei dêromhinne grêften. In stikje fan de grêft is dimpt. Noardlik stiet de yn 1870, yn in parkeftige tún boude pastorije mei in eigen tagongsbrêge. De tsjerkebuorren om de grêft hinne toant in sletten fariearde bebouwing, wêrefter harren wer buertsjes ûntjûn ha. Fan de dyk ôf op de âlde dyk rint njonken it tradisjonele sfearfolle doarpskafee in skildereftich strjitsje nei de tsjerketerp, oan de efterkant begelaat troch in lytse grêft. Oan de dyk is yn de 19e ieu yn súdeastlike rjochting boud, lykas oan de dyk nei Wommels. By dizze wegen steane inkele fraaie, brede, notabele wenningen en wenten mei tsiissouders lâns. De herfoarme tsjerke is it hichtepunt fan it doarp yn de sa goed as geve posysje op de omgrêfte tsjerketerp. Se is mei de toer boud yn de 14e ieu, wêr ‘t by de bou gebrûk makke is fan âldere muorren fan dowestien. Oan de noardkant stiet de 13e-ieuske sakristy. De tsjerke bewarret in skat út de eardere renêssânsetiid. Hein H., in kistemakker út de buert, makke yn 1554 in grutte, hege kreake of doxaal fan twa ferdjippings oer de folle breedte fan it skip. Tusken in spannende pylder-arkade binne oeral dekorative ferrikingen en bibelske foarstellings oanbrocht.

Stiens is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûnstien is op in kwelderwâl eastlik fan de Boarnstream. Fan de grutte rige terpen noardlik fan Ljouwert groeide Stiens út ta it wichtichste doarp. It wie in radiaal terpdoarp en it om it tsjerkhou lizzende paad is nettsjinsteande de skaalfergrutting fan Smelbrêge en de Piter Jellessingel noch te werkennen. It is ien fan de belangrykste romtlike karakteristiken yn de doarpskearn, mei omdat it tsjerkhou omseame is troch in trijefâldige seame fan linebeammen. Foaral it eastlike segmint om dizze kearn hinne rekke mei radiaal en efterstrjitten en paden beboud. Stiens wie ûntsletten oer de Stienzer Feart dy’t fan de terp ôf earst hast 700 meter nei it suden rûn om dêrnei yn eastlike rjochting nei de Dokkumer Ie ôf te bûgen. Tichtby dizze feart folgen ûntwikkelingen fan wenningbou en bedriuwichheid. De âlde dyk fan de Middelsee westlik fan it doarp is yn 1847 oant Stiens ta as strjitwei ferbettere en yn 1901 krige Stiens ek noch spoarferbiningen. Yn 1901 iepene de Noord Friesche Lokaal Spoorweg it spoar nei Dokkum en al gau dêrnei it spoar oer it Bilt nei Barradiel. Beide dienen Stiens oan en it doarp krige in stasjon 1e klasse en in knap remizegebou. It persoaneferfier is yn 1936 staakt, mar it frachtferfier foar benammen in ierdappeleksportbedriuw fan Ljouwert-Stiens vv is oant de njoggentiger jierren bestean bleaun. Stasjon en remize steane noch oan de Lutskedyk. Doe’t de reizgjende kranteman Jacob Hepkema Stiens oan die, notearre er ûnder mear: ‘Dat Stiens een kapitaal- dorp is, behoeft de bezoeker niet te vragen, als hij den aanbouw van deftige renteniershuizen in oogenschouw neemt, welke hier de laatste jaren zijn verrezen langs de vaart en aan den hoofdweg, in grooter getale dan ergens elders ten platten lande gezien wordt, met kapitale herbergen advenant.’ Dizze boarger-en hearehuzen, wêr ûnder ferskate middengongwenningen, binne foaral te finen oan de Lege Hearewei, Smelbrêge, Langebuorren en Uniawei. De ynfrastrukturele fernijingen joegen ympulzen oan it doarp en Stiens groeide ek yn de breedte, nei de strjitwei en nei it spoar ta. Nei de anneksaasje fan it sudertrimdiel yn 1943, bleau fan Ljouwerteradiel allinne it noardertrimdiel oer en fan dizze lytse gemeente waard Stiens it haadplak. It duorre lykwols noch inkele tsientallen jierren foar’t it gemeentehûs ek nei Stiens ferhúze. Nei de oarloch, foaral sûnt it midden fan de sechstiger jierren, is Stiens as forinzeplak fan Ljouwert sterk groeid en as gehiel is it dan ek in jong plak mei in âlde kearn. Tsjin de eastlike marzje fan de midsieuske doarpskearn is oan it ein fan de 20 ieu in soarte lytsstedsk plein, it Sint-Vitusplein mei winkels ûntwikkele. De Sint-Vitus tsjerke is in mânske tsjerke mei in foarse sealdaktoer. It romaanske skip fan dowestien waard oan it ein fan de 11e of it begjin fan de 12e ieu boud. De muorren litte grutte sparfjilden sjen mei dêr yn (tichtsette) lytse rûnbôgefinsters. It koar is wat smeller as it skip en is yn de 13e ieu fan bakstien boud. Dit koar hat in fiifkantige sluting, dy’t yn de 19e ieu noch ris fernijd is. Mei de ferheging en gâns reparaasjes fan it skip lit it muorrewurk fan de tsjerke in boeiend histoarysk tapyt sjen. De toer datearret út de 15e ieu en is opboud út fjouwer fjilden. Der hingje trije klokken yn, ien út 1381, in twadde dy’t Arent van Wou yn 1509 geat en in tredde út 1607 fan de hân fan Gregorius van Hall, it ynterieur bestiet út inkele 17eieuske hearebanken en in 18eieuske kânsel. Under de grêfsarken falt in hiele grutte portretsark foar Philips van Boshuysen en syn frou Anna van Eysinga út it midden fan de 17e ieu op. Tsjinoer de súdkant fan de tsjerke stiet it mânske, plastere Sint-Vitushûs dat yn it midden fan de 19e ieu as herberch Het Lands Welvaren boud is. Skean der tsjinoer stiet De Smalle Brug dy’t noch altyd as herberch funksjonearret.

Echten, Hoofdweg 27: Stoomgemaal De Echtenerveenpolder werd tussen 1856 en 1859 bedijkt. De polder werd aanvankelijk met behulp van de wind bemalen, maar reeds voor of in 1865 kwam er een stoomgemaal aan het Tjeukemeer. In 1913 werd een geheel nieuw stoomgemaal gebouwd volgens de plannen en berekeningen van de polderopzichter L. Lourens uit Heerenveen. In 1925 werd overgeschakeld op electrische bemaling. De gebouwen en inventaris zijn redelijk gaaÍ bewaard gebleven maar de schoorsteen is afgebroken (schoorsteen is in 2007 herbouwd-red.).

De grote kerk met kloeke toren is bijzonder mooi gelegen op een ruim, ovaal en geheel omgracht kerkhof. Het schip met het vijfzijdig gesloten koor is kenmerkend laatgotisch. De kerk werd in het begin van de 16de eeuw grotendeels gebouwd van hergebruikte gemêleerd gele moppen van de oude 13deeeuwse kerk. Het schip is zeven traveeën diep tussen eenmaal versneden steunberen. Inclusief de boven de ingangen ingekorte vensters staan er dan ook zeven spitsboog-vensters in de zuidmuur, maar de noordmuur heeft slechts drie grote vensters. Ze hebben kozijnen en roeden uit het begin van de 19de eeuw. In het zuidoostelijke koorvak is de oorspronkelijke zandstenen vorktracering in een dichtgezet venster te zien. Onder de vensters loopt rondom een zandstenen waterlijst. In de zuidelijke muur staat in het westelijke vak een meervoudig geprofileerde korfbogige ingang uit ongeveer 1600 die in 1664 een barokke bekroning kreeg. In de noordelijke muur staat een niet al te oude rondbogige ingang in het westelijke travee en in het volgende vak een fraaie, dichtgemetselde ingangspartij: een poort gedekt door een segmentboog en daarboven een korfbogige nis met een diepe beeldnis. Het geheel is rechthoekig omkaderd. De toren is in de late 13de eeuw ongeleed gebouwd en is in de 17de eeuw een stuk verhoogd. De oude galmgaten zijn dichtgezet en er zijn nieuwe gemaakt in de nieuwe geleding. Inwendig is het koor in de 19de eeuw van het schip afgescheiden. Het schip is gedekt door een houten tongewelf dat in dezelfde periode gestukadoord is. In de kerkvloer ligt een aantal belangrijke gebeeldhouwde zerken, waaronder een portretzerk voor de priester Kempo Hottinga die in 1536 mogelijk door de meester Benedictus Gerbrandtsz. is gehouwen en een zerk voor Sydts van Botnia die Vincent Lucas in 1550 met veel renaissancesier maakte. De preekstoel met klankbord en getordeerde hoekzuilen en gekorniste panelen aan de kuip is in 1659 vervaardigd. De fraaie afscheidingswand onder het orgel lijkt in dezelfde tijd gemaakt te zijn. Het orgel is in 1840 door Willem van Gruisen gebouwd.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

It terpdoarp Easterlittens hat syn tsjinhinger Westerlittens, in boerebuorskip westlik fan Wommels. Easterlittens leit by in krusing fan wetterwegen, de fan âlds belangrike Boalserter Feart en de Frjentsjerter Feart. By dizze wetterkrusing kaam yn 1888 in suvelfabryk. De fabryk gie om 1990 hinne ticht en waard yn 1997 sloopt. De hege skoarstienpiip is mei it tsjettelhûs as monumintale neitins bewarre bleaun. Yn it doarp wurdt it doarpsbyld bepaald troch de diels ôfgroeven hege terp mei in flinke tsjerke en hege toer. It hôf is omseame mei linebeammen. Súdlik fan ‘e tsjerke leit in plein mei bebouwing deromhinne. Dit plein wurdt by ‘t simmer faak brûkt om te strjittekeatsen. Yn de bebouwing is kafee “Het Wapen van Friesland” it markante hichtepunt. Binnenyn pronket de taapkeamer mei muorreskilderings út 1945 troch merke-attraksjeskilder Hendrik Giesing. Tusken plein en tsjerke en de eastlike kant fan de Frjentsjerter Feart yn bestiet wat in tizeboel oan steechjes mei âlde en minder âlde huzen, húskes en in heech tsiispakhús. Oan de feart ôfwikseljend in kade, oertunen en partikuliere túntsjes oan it wetter, wêrtroch’t skildereftige trochsichtsjes ûntstean. Westlik fan de brêge oer de Frjentsjerter Feart stean noch in pear rinteniershuzen en wat fierderop lizze buorskippen mei monumintale boerepleatsen: Wieuwens of Sprong en Skrins. De Margareta-tsjerke is oarspronklik fan dowestien boud yn de 12e ieu. De súdgevel fan de tsjerke bestiet út giele kleastermoppen, mar ek binne der fjilden fan dowestien bewarre bleaun. Der binne grutte spitsbôgefinsters en bouspoaren út alderhande perioaden. It koar is healrûn sletten. De noardgevel eaget libbendich troch alle bouspoaren: lytse romaanske finsters, in tichtmakke yngong mei profilearre kezinen. Yn de 15e ieu is der in sakristy tsjin de tsjerke oanboud. De foarse toer is 19e-ieusk; De earste stien is, sa as stiet te lêzen op in tinkstien, yn1854 lein en hy is opknapt yn 1902. De tsjerke hat trije segminten en in achtsidige ynsnuorre spits. Op it tsjerkedak stiet in ruter mei in angelusklokje. It ynterieur ûnder it spitsbôgige tonferwulf datearret foar it measte út healwei de 18e ieu.

Strobos is in jong doarp dat oan it ein fan de 18e ieu dy status noch net hat. ‘Onder Gerkesklooster behoort ook de buurt Strobosch, aan de Groninger grenzen gelegen, en meerendeels op ’t grondgebied van Friesland gesticht; hier zyn wegens den geduurigen doortocht, twee goede herbergen gebouwd.’ It is in skoft wol as in doarp beskôge, in doarp dat foar in part yn Fryslân en foar in part yn Grins lei. Op de krusing fan Sarabos en Miedweg lei de grins. Troch in resinte grinswiziging leit it wilens hielendal yn Fryslân. Strobos wie yn de tuskentiid yn westlike rjochting fêstgroeid oan Gerkeskleaster. Strobos hat it ûntstean te tankjen oan in ferkearstechnyske útprakkesearre plak, by in slûs en brêge yn it belangrykste farwetter fan it Knillisdjip/ Hoendiep, de trekfeart tusken Fryslân en Grins. De rin fan de feart is in pear kear krekt by dizze doarpen ferlein. Foar de earste kear mei it Kolonelsrak dat fan 1656 ôf in flinke lus troch Gerkeskleaster ôfsnie en foar de lêste kear troch de ferbettering nei de oarloch fan it Prinses Margrietkanaal, de moderne opfolger fan it Knillisdjip. Dêrtroch is in skiereilân ûntstien, in gebiet dat foar in grut part ynnommen wurdt troch in skipswerf, dy’t de maat en de skaal fan it doarp fier te boppe giet. It bedriuw foarmet in opmerklik kontrast, ek mei it tichtby lizzende Gerkeskleaster. Oant it midden fan de 19e ieu beheinde Strobos him noch ta in dûbele wetterbuert oan wjerskanten fan de feart en oan beide kanten fan de slûs en brêge. De Grinzer streek lei doe noch súdlik fan it begjin fan it Hoendiep en de Hellingstrjitte súdlik oan de Fryske kant. Yn de twadde helte fan de 19e ieu is Strobos foaral yn westlike rjochting by it Knillisdjip lâns groeid. Op it Breed folge de bebouwing by de Fryske streek en ‘De Claercamp’ lâns. Dêr groeide Strobos oan Gerkeskleaster fêst. De twillingdoarpen binne maatskiplik ien wurden, mar se ha noch hieltyd net al te dúdlike kearnen dy’t histoarysk ferklearre wurde kinne.

Dokkum, Zuiderbolwerk 99: villa 'Zonneheuvel' is rond 1930 gebouwd in een stijl die typerend is voor de interbellumjaren. Zij staat hoog op het bolwerk, naar het water gericht, op een zeer markante plek. De villa wordt versierd door gemetselde en ijzeren sier- elementen. Het geheel wordt omringd door een in dezelfde trant opgetrokken muurtje.

De kerk is omstreeks 1230 van rode kloostermoppen gebouwd. De laat-romaanse karakteristiek kan aan de noordzijde worden afgelezen. Daar zitten sporen van dichtgemetselde middelgrote rondboogvensters en, heel onduidelijk, ook herinneringen aan de rondbogige ingang. De aan de westzijde vreemde inbreuk van een rechthoekig venstertje en het hoog zittende radvenster zijn van jongere datum. Bovendien is aan de oostzijde een grote rondboog te zien die wijst op een vroegere aanbouw. De profielen van deze aanbouw zijn binnen duidelijk zichtbaar. Ook in de zuidelijke muur zit op dezelfde plaats zo’n rondboog in het metselwerk. Het zijn aanbouwen van laatmiddeleeuwse kapellen die in de 17de eeuw zijn gesloopt. De zuidelijke muur bezit drie grote rondboogvensters en aan de westzijde een brede ingang onder een korfboog. De hoek van het schip wordt sinds de 19de eeuw gestut door een wigvormige beer. Het vijfzijdig gesloten koor is in de 19de eeuw vernieuwd. Daarin is een bronzen, door Hildo Krop vervaardigde herinneringsplaquette geplaatst voor de filantroop Theo van Welderen baron Rengers (1867-1945). Tegen het koor ligt de grafkelder van de familie van Heemstra. De 14de-eeuwse toren, voorzien van enkele kleine rondboogvensters, is in het midden van de 17de eeuw deels beklampt. Toen heeft hij waarschijnlijk ook de huidige zadeldakbekroning gekregen. Binnen is de kerkruimte met een segmentvormig gebogen houten gewelf gedekt. De preekstoel met klankbord is in 1632 door Dirck Claesz. vervaardigd. De donker geschilderde kuip is tot de vloer doorgetrokken en versierd met gouden biezen en zilveren hoekzuilen. Hiertegenover staat een herenbank uit 1641 met dubbele voorbank met balusters. De huif wordt gedragen door gecanneleerde zuilen en bekroond door obelisken en een opzetstuk met wapens. Aan de wanden hangt een aantal rouwkassen en –borden, waarvan vooral de van krijgstrofeeën voorziene kas van Feijo van Heemstra opvalt. De stokken van de vanen steken als lansen de kerk in. In de sluitmuur zit een zandstenen, fraai gepolychromeerde epitaaf in renaissancevormen voor Jelle van Eysinga. Het orgel op de westgalerij is in 1871 gebouwd door P. van Oeckelen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Eastermar is in útstrekt streekdoarp dat út twa kearnen bestiet: It Heechsân, dat op in hege sânrêch eastlik fan de Burgumer Mar leit en De Wâl by de Luts, súdeastlik fan dizze mar. It Heechsân is as agraryske delsetting al yn de Midsieuwen ûntstien en hie in frij losse, fersprate bebouwing. Nei alle gedachten is fan ein 16e ieu ôf it swiertepunt fan it doarp ferskood nei it suden ta, wêr ‘t by de wetterferkearsferbining goede kânsen leinen en ferfeanings fan ‘e grûn kamen. Fan de gritenijkaart yn de Schotanus-atlas út 1716 blykt dat de wetterbuert De Wâl mei wat mear nei it noarden Snakkerbuorren, al ûntwikkele wie ta in buert om in ynstekhaven hinne. De turfwinning soe oant healwei de 18e ieu ta duorje en de buert ûntwikkele him fanwege de turfhannel en –skipperij. Ek de Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786 al de grutte lingte fan it doarp en: “De kerkbuurt ligt hoog, vooral het kerkhof, van ‘t welk men een zeer vermaakelyk gezigt heeft over de laager landen en het Bergumer Meer; doch ‘t meerendeel der huizen maakt eene dubbele buurt, tusschen 3 en 400 roeden van daar ten Zuid-Zuidwesten.” Boppedat waard ek noch fermeld dat “onder dit dorp ook de herberg Schuilenburg aan ‘t Collonels diept (behoort), welke tot een bewaame pleisterplaats aan den mond van het Bergumer Meer verstrekt.” De tsjerke is yn de âlde kearn bleaun. Se waard yn 1869 sloopt nei ‘t even súdliker in nije tsjerke yn dekorative, eklektyske styl boud wie. In pear jier letter, yn 1875, waard tsjin de tsjerke oer in fraaie pastorije boud en dêrnjonken yn 1924 in “Gebouw voor christelijke belangen”, mei in ekspressyf tuorke. De mienskip bleau syn deaden beïerdigje op it hôf by de âlde, iensume toer. De âlde sealdaktoer sûnder segminten is sûnt minskeheugenis begroeid. De klimop is al te sjen op in tekening út 1721. De buert by de Luts is fan in folslein oar karakter mei ticht beboude strjitten mei hjir en dêr18e-ieuske pânen. By de trijesprong is in pleinfoarmige romte ûntstien.

Sumar is in streekdoarp fan let midsieuske komôf súdwestlik fan de Burgumer Mar, ûntstien op de noardlike râne fan in grut sânplato. Súdlik fan it doarp lei in lang heidegebiet. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1761 is de ûnbewenne heide oanjûn. It doarp bestie doe út in lytse tsjerkebuorren, inkele mei beammen omseame wegen mei losse bebouwing en buerten. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: ‘Dit dorp verschilt weinig van Garyp, ten opzigte van de ligging der landeryen en plantagien, en sluit ook op eene gelyksoortige wyze tegen Smallingerland met een zandig heideveld. By de kerk is maar een kleine buurt; doch onder dit dorp behooren verscheiden andere buurtjes, als de Meershuizen, de Eest, de Landsbuuren, de Harste en de Heidhuizen, met nog eenige huizen, bekend by den naam van Molenbuurt.’ Op de kaart yn de Eekhoffatlas út 1847 is de bebouwing yn it doarp tanommen. Op de heide stiet ferspraat ek wat bebouwing. Om 1900 hinne is de heide oanmakke en yn 1917 is der yn it kader fan de Wenningwet in flinke rige wenningen mei skuorre ta stân kommen: de Lytse Buorren. Yn de doarpskearn fertoant de Greate Buorren in ôfwikseljend byld fan grutte en lytse wenningen en pleatsen, wêrby de eardere pastorije út 1869 op nûmer 24 opfalt. Op nûmer 25 stiet in skoudersstjelp, ek wol in buorkerij fan it Burgumer Mar type neamd. De doarpstsjerke is yn 1769 boud om it midsieuske godshûs te ferfangen. It is in ynbannige sealtsjerke mei in trijekantige sluting en in ynboude toer mei ynsnuorre spits. Seis troch Ype Staak yn 1771 makke brânskildere finsters binne de pronkstikken. Nôtmole De Hoop is yn 1867 boud en yn 1881 nei brân wer opboud. It is in achtkant mei in mitsele ûnderbou en in stelling. De wjukken ha in breedte fan 21 meter. Yn de 20e ieu is noardlik fan it doarp en oan it Prinses Margrietkanaal, dat om 1950 hinne ferbettere is ta grutskips farwetter, in mânsk bedriuweterrein ta stân kommen.

Het Leeg: 'hang' Vooral in de 19de eeuw was Lemmer bekend als vissersplaats. Tot aan de aanleg van de AÍsluitdijk werd vooral gevist op haring die in rokerijen werd verwerkt tot de destijds vermaarde Lemster bokking, Het roken geschiedde in speciaal daartoe gebouwde hoge, smalle schuren, zogenaamde 'hangen', waarvan er enkele bewaard zijn gebleven. Inmiddels zijn de 'hangen' vrijwel allemaal verdwenen of ontdaan van het karakteristieke bovenste deel. De foto toont het laatst overgebleven exemplaar dat nog in min of meer originele staat verkeert. Deze staat achter de bebouwing aan de Emmakade en is zichtbaar vanaf het Leeg - red.

De hoog-romaanse kerk staat op een ruim, door een muur omgeven kerkhof bij de brinkachtige open ruimte midden in Oldeberkoop. Het van tufsteen gebouwde schip dateert uit het midden van de 12de eeuw. Aan noord- en zuidzijde zit in de bovenzone een prachtig schema van spaarnissen tussen lisenen, afwisselend gedekt met twee en drie rondbogen. Alleen in de driepasnissen staat in het midden een klein rondboogvenster. In de 14de eeuw is het schip van gemêleerd rode en gele baksteen op gotische wijze verlengd en in het begin van de 16de eeuw is het oorspronkelijk in steen overwelfde koor vervangen door het huidige met driezijdige sluiting. Aan de noordzijde staat in het oude schip een dichtgemetselde, geprofileerde rondbogige ingang. In het verlengde schip is nogmaals zo’n dichtgezette ingang te zien en bovendien zitten er een lancetvenster en een breed rondboogvenster met vorktracering. Aan de zuidzijde staat in het oude gedeelte een dichtgemetselde ingang in een spitsboognis van gotisch model. In de verlenging staan een nog steeds bruikbare rondbogige ingang, een groot venster en een lancetvenster. Het koor van donkerrode steen en verlevendigd met ‘speklagen’ van gele en helderrode steen en een zandstenen waterlijst, wordt op de hoeken gesteund door eenmaal versneden beren. De toren, in het begin van de Tachtigjarige Oorlog vernield, is in 1608 herbouwd in kleine gele steen met sieraccenten van rode steen op de hoeken en rond de galmgaten en met een zadeldak. Het inwendige is door een gedrukt houten tongewelf, dat mogelijk al uit de 17de eeuw dateert, met trekbalken gedekt. In de wanden van het schip is het metrum van spaarvelden van de buitenkant herhaald. In de vloer lig-gen gebeeldhouwde zerken. De achtzijdige zandstenen doopvont op schacht en voetstuk dateert uit de 14de eeuw. De preekstoel met klankbord, hoekzuiltjes en gekorniste panelen op de kuip is 17de-eeuws, evenals de tegen de noordwand geplaatste herenbank. Het orgel heeft een kas uit 1858 en een instrument van Van Gruisen uit 1919 met ouder pijpwerk.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

It komdoarp Easterwierrum leit net sa fier fan de belangrike wetter-ferkearsier de Swette ôf. In eintsje bûten it doarp stiet in iensume toer. Easterwierrum wie in terpdoarp sûnder in echte tsjerkebuorren, mar mei wat losse agraryske bebouwing. Dizze Tsjerkebuorren leit 600 meter noardlik fan it Easterwierrum fan no ôf. De terp is ôfgroeven ta in rûn eilân en is tsjin ôfbrokkeljen beskerme troch in kearmuorre fan giele stien. Om It tsjerkhôf hinne in tichte seame fan beammen. De tsjerke is yn 1905 ôfbrutsen en de toer – fan healwei 1200 - bleau, as wachter oer de deaden. De toer is oplutsen fan benammen giele kleastermoppen. Der sitte in pear lytse rûnbôgefinsters yn en rûnbôgige galmgatten yn pearen. De toer hat in mei laaien dutsen ynsnuorre achtkantige spits. De kearn fan Easterwierrum is geandewei de 18e en de 19e ieu yn súdlike rjochting opskood de kant út fan de Easterwierrumer Aldfeart, de saneamde Brêgebuorren, dy ‘t mei in opfeart in ûntsluting yn ‘e rjochting fan de Swette hat. De buert waard nei in âlde state of zathe eartiids ek wol Vogelzang neamd. Begjin 18e ieu wie dêr al wat bebouwing, sa as op de hoeke in herberch en ek yn it noarden in roomsk-katolyk tsjerkje. De groei kaam der krekt yn yn de earste helte fan de 19e ieu. De kearn hat in krúsfoarmige plattegrûn mei de Slachtedyk en de feart as struktuerbepalers. Yn it noardwestlike kwart leit in iepen romte. Dêr is resint in soarte fan doarpshaven mei rekreative oanlisplakken kreëarre. Yn ‘e buert fan it krúspunt fynt men de âldste, gruttendiels 19e-ieuske, fariearde bebouwing. Oan de noardwestlike râne steane in dekoratyf oanpakte pastorije út 1876 mei in oanboud kategisaasjelokaal. Wat efterôf stiet de lytse herfoarme tsjerke út 1911, ûntwurpen troch H. Gros en soan, boukundigen út Ljouwert. It ienfâldige tsjerkje hat in toer mei ynsnuorre nullespits. De roomsk-katolike tsjerke stiet oan ‘e oare kant fan it doarp. De Sint-Wirotsjerke is yn 1926 boud nei in ûntwerp fan Wolter te Riele yn in freonlik eagjende neogotyske styl.

Surhústerfean is in feankoloanjedoarp dat om 1600 hinne ûntstien is op it lange doarpsgebiet fan Surhuzum, wêr’t ek it noch súdliker feangebiet oan en mei de grinzen fan Smellingerlân ta hearde. By dizze ferfeaningen en dus by de doarpsfoarming ha menisten in promininte rol spile. Der hat yn it begjin fan de 18e ieu tydlik in koloanje fan menisten út Würtemberg wenne. It plak hat noch altyd in promininte minniste gemeente mei in tsjerke út 1801. Oan it ein fan de 18e ieu, doe’t Surhústerfean al in plak fan betsjutting wie, mar noch hieltyd by Surhuzum hearde, waard skreaun: ‘Onder ’t zelve behoort de buurt Zuurhuisterveen, welke uit eene groote menigte van huizen bestaat, die alle langs de Veenster vaart, in een vermaakelyke en lommerryke plaats, midden in de hooge veenen zijn gestigt, en alwaar, in ’t laatst der voorige eeuw, ook eene nieuwe Kerk is gebouwd, die door haar eigen predikant bediend wordt. Niet verre van Zuurhuisterveen liggen de buurten Kortwolde, Ophuis en eenige andere op de kaart gemeld. Voorts behoort onder Zuurhuizum een gedeelte van de buurt de Rottevalle, ruim twee uren gaans van de kerk gelegen.’ De Feanster Feart stie as in dwersfeart heaks op de Nije of Kompanjonsfeart dy’t fan it Knillisdjip ôf en even westlik fan Stynsgea hast rjocht nei it suden groeven wie. Oan wjerskanten fan de dwersfeart festigen har net allinne ferfeaners, mar ek ambachtslju en nearingdwaanden. Der groeiden foaral oan de eastlike earm sletten bebouwingswanden by de Feanster Feart lâns . Yn it midden fan de 19e ieu rûn de feart noch by de tsjerke lâns. Dêr wie doe al in stik fan de feart dimpt. Inkele hûnderten meters rûn de bebouwing by de dyk lâns troch om dan wer de Lauwers tsjin te kommen. De Lauwers rûn nei twa bochten ûngefear parallel oan de âlde wetterloop fan de Lauwers nei it noarden. Oan de U-bocht tusken de Lauwers en de Nije Feart is Surhústerfean groeid. De westlike earm fan de Feanster Feart dy’t hast oant it begjin fan Boelensloane rikte, bleau oant hjoed de dei los beboud. Yn 1934/35 ferlear Surhústerfean syn karakter as feankoloanjedoarp doe’t de feart yn fazen dimpt waard. Skean op de dimpte feart waard nei it súdeasten de brede Grinswei- dy’t oan it begjin Jan Binnesleane hjit, oanlein. It pleineftige krúspunt waard in belangrike knoop yn de fierdere ûntwikkelingen. Dêr fregen ûnder mear in fraaie notabele wenning mei útboude middenpartij en in deftige, grutte rjochthoekige wenning fan twa boulagen fan 1900 de oandacht. It wie ek it belangrykste plak fan de start fan it doarp, want dêr waard oan de noardkant yn 1685 de tsjerke stichte, wêrmei Surhústerfean him feitlik losmakke fan it memmedoarp Surhuzum. De tsjerke is in uterst beskieden gebou, it plak is har boppe de holle groeid. De sealtsjerke bestiet, efter de foartsjerke mei in ienfâldige rûnbôgige tagong, út trije traveeën dy’t mei licht spitsbôgige finsters iepene binne. Krekt efter de westgevel stiet in houten dakruter. Skean tsjinoer de tsjerke en by de yngong fan de winkelstrjitte De Kolk hat Pleatslik Belang yn 1934 in doarpstoer oprjochte, in opgeande toer fan reade bakstien mei oan alle kanten oerwurken, in piramidedak en ekspressyf mitsele treppen en blombakken oan de foet. Oan de Grinswei stiet in opmerklike rige ticht opinoar pakte mar wol frijsteande boargerhuzen út it midden fan de tritiger jierren. Foar de arbeiders wie ek al betiid mei soarch boud. Oan wjerskanten fan de Van Kammenstrjitte boude Wenningstichting Achtkarspelen yn 1920 in oantreklik lyts kompleks. It plak wreide ynearsten yn súdeastlike rjochting út, tusken de dimpte feart en de Grinswei . Surhústerfean groeide út ta it winkelsintrum foar de wide omjouwing. Ek de groei fan de yndustriële bedriuwichheid joech alle reden om de wenningbou nei de oarloch te ferfetsjen. Súdlik fan de Grinswei en noardlik fan de Dellen en Nije Jirden binne flinke útwreidingswiken ûntwikkele.

West-Terschelling, Haven: roeireddingboothuis Het reddingstation van West-Terschelling werd opgericht in 1824. Het boothuis uit 1904 was oorspronkelijk in het water van De Kom bij de haven opgetimmerd. De chalet-achtige behuizing heeft een levendige gevelindeling met stijlen en regels, met daartussen horizontaal, vertikaal of diagonaal geplaatste houtpanelen. De stationering van de motorreddingboot 'Brandaris' maakte het oude onderkomen overbodig. Het werd verplaatst en doet thans dienst als verenigingsgebouw van de duikvereniging van het eiland

De Stephanuskerk is een grote laatgotische kerk met een kloeke toren waarvan het silhouet de wijde omgeving beheerst. Op deze plaats was in 1204 al een gebouw tot parochiekerk verheven. De huidige kerk is in 1545 totstandgekomen. Het schip van zeven traveeën, geritmeerd door steunberen en een rondlopende zandstenen waterlijst, wordt driezijdig gesloten. De beren zijn in de basementen versierd met zandstenen hoekblokken. Aan de zuidzijde staan zes grote rondboogvensters; de voorkerk is op een klein rondboogvenstertje na gesloten. De noordzijde heeft zeven vensters waarvan de westelijke boven de ingang in een rechthoekig kozijn is ingekort. De vensters hebben houten ramen en roeden die waarschijnlijk niet oorspronkelijk zijn. Mogelijk zijn er stenen traceringen geweest, zoals een nis, wellicht een dichtgezet venster, in de koorsluiting laat zien. De ongelede toren is in 1608 opgetrokken van een klein formaat gele steen. Aan de zuidzijde is een traptoren met kleine vensters half uitgebouwd. Boven zitten aan elke zijde twee hoge rondbogige galmgaten. De toren heeft rond de ingesnoerde spits, met een balvormige verdikking aan de top, een ruime omgang met hek. De kerkzaal wordt inwendig gedekt door een tongewelf met trekstangen. Rondom zitten in de muurzone onder de vensters grote en diepe spaarnissen. De preekstoel met klankbord en toognissen tussen gegroefde hoekpilasters op de kuip dateert uit het midden van de 17de eeuw. Hij staat binnen een doophek met balusters en gedraaide knoppen. Ook een van de twee overhuifde herenbanken is uit die tijd; de andere is van iets later. De van natuursteen gehouwen doopvont in kubistische vormen, spreuken en symbolen is in 1985 vervaardigd. De orgelkas door de Gebr. Scheuer uit 1858 kreeg in 1919 een instrument van de N.V. Orgelfabriek P. van Dam. In het koor staat een bijzonder kabinetorgel. Het instrument is in 1800 in empirestijl voor een particulier gebouwd, in 1844 voor de Janskerk in Haarlem door B.J. Gabry voorzien van een schijnorgelfront en in 1883 in deze kerk geplaatst.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

It streekdoarp Ychten hat in midsieusk ferline en leit oan de âlde dyk Lemmer-It Hearrenfean. It doarp hat in tichte bebouwing op de krusing mei de Middenweg – mei in rige nei-oarlochske wenten – en even fierderop mei de Middenfeart. Oan de feart foarmje de ienfâldige huzen in aardige wetterbuert. Even fierder nei it easten ta leit it streamkanaal nei it eardere stoomgemaal oan ‘e kant fan de Tsjûkemar, dat it wetter yn de Feanpolder fan Ychten op peil hâlde moast. Fan it begjin fan de 19e ieu ôf hat, yn it súdliker lizzende, útstrekte Ychtenerfjild nammentlik ferfeaning plakfûn, wêrnei ‘t de grûn yn kultuer brocht is. It gemaal is yn 1913, nei plannen fan de polderopsichter L. Lourens boud yn in freonlik eagjende fernijingsstyl mei heal bepleistere gevels. De skoarstienpiip is ôfbrutsen. Ychten hat nochal wat fearren litte moatten. Fan it omfangrike feangebiet súdlik fan ‘e Tsjûkemar hearde it Ychtenerfjild – en dat besloech hast de helte-, by Ychten. Op dat plak ûntwikkele him de delsetting Bantegea, dat de status fan selsstannich doarp krigen hat. Oan de eastkant hat it buorskip Ychtenbrêge it ek brocht ta selsstannich doarp en is it it memmedoarp sels boppe de holle út groeid. By de krusing fan Hoofdweg en streamkanaal stiet de doarpstsjerke. Dizze oan de Hillige Lautentius wijde tsjerke wurdt al yn 1245 yn de boarnen neamd. It gebou datearret út de 13e ieu, mar is healwei de 17e ieu ommitsele en krige in segmint yn pilasters. Sadwaande ferlear de tsjerke har midsieuske karakter. De sealtsjerke hat in trijekantige sluting. De slanke toer hat inkele opmerklike kenmerken. Yn de westgevel fan de toer kaam in flink grut roasfinster en dêrboppe binne dekoratyf omliste galmgatten pleatst. Op de romp folget in mei laaien dutsen achtkantige bekroaning mei oerwurken, dêr‘t de spits op pleatst is. De westlike gevel en de toer binne yn 1879 ta stân kommen. Yn de toer hinget in klok, dy ‘t yn 1597 getten is troch Cornelis Ameroy.

Surhuzum is in agrarysk streekdoarp mei in midsieuske komôf. De pleatsen steane noch altyd oan wjerskanten fan it Noard, Doarpsstrjitte en It Súd. Pleatsen, wêrfan ferskate in monumintaal karakter ha, liede it doarp yn en út. Yn it midden, tichtby de doarpstsjerke, is de struktuer wat tichter. Dêr stiet karakteristike doarpsbebouwing fan in stik as wat notabele wenningen út it ein fan de 19e en boargerhuzen út de earste helte fan de 20e ieu. It lang útrutsen doarp hat nei de oarloch rêchdekking oan de eastkant krigen, dêr binne foaral yn de jierren sechstich en santich in flink oantal strjitten by kommen. Efter dizze wyk leit de drokke trochgeande rûte fan Bûtenpost nei Surhústerfean en fierder nei Drachten. Yn de Midsieuwen hie Surhuzum it grutste doarpsgebiet fan de gritenij. It hiele gebiet súdlik fan Stiensgea, it eastlike part fan Achtkarspelen hearde by Surhuzum. Ynearsten lei dêr noch it selsstannige doarp Koartwâld – ien fan de acht karspelen – mar dat wie sa lyts dat de húshâldingen de tsjerke net ûnderhâlde koene. De paus joech yn 1441 de Koartwâldsters tastimming harren by Surhuzum oan te sluten. Even noardlik fan Surhústerfean bestiet de buorskip noch altyd. Yn de rin fan de 17e ieu hat Surhústerfean him fan it memmedoarp losmakke: oan it ein fan dy ieu wennen der al safolle minsken dat se in eigen tsjerke stichtsje koene. De doarpstsjerke fan Surhuzum is yn 1614 wer boud mei sloopmateriaal fan de foargongster en de koarpartij mei in dekorative poarte is yn 1734 nochris útwreide. Doe binne de finsters fergrutte en in pear jier letter binne der brânskildere rúten fan Ype Staak yn pleatst. De út 1300 hinne datearjende lossteande en mei in loftbrêge mei de tsjerke ferbûne toer is ien fan de opmerklikste yn de provinsje. De foarse romp fan de toer wurdt op de hoeken skoarre troch steunbearen dy’t in protte fersnien binne, mei geveltopkes foarsjoen fan bôgefriezen oan alle kanten. Dêrnei riist de mitsele spits op.

Birdaard, Mounewei 17: houtzaag-, koren- en pelmolen 'De Zwaluw' De molen 'De Zwaluw', fraai gelegen aan de Dokkumer Ee, werd in 1875 gebouwd door G.R. van Wieren ter vervanging van een afgebrande korenmolen. Bij deze houtzaag-, koren- en pelmolen horen een houtzagerij met houtstek en een houtopslagloods, daterend uit de tweede helft van de negentiende eeuw. In het houtstek werd het gezaagde hout gedroogd. Na een brand in 1972 is de bovenbouw van de molen herbouwd.

De laatmiddeleeuwse Hippolytuskerk is on gewoon gesitueerd tussen de bossen van Olter terp. Zij was sinds de 18de eeuw min of meer een privékapel voor de patricische familie Van Boelens, die hier een buiten had, en de aan hen geparenteerden. De kerk is omstreeks 1500 gebouwd van gemêleerd gele en rode baksteen van groot formaat. Mogelijk is de kerk kort na de bouw naar het oosten uitgebreid, want in de noordmuur is een duidelijke bouwnaad zichtbaar. Rondom heeft het muurwerk een samengestelde tandlijst, die op enkele plaatsen is doorbroken door sluitingen van de vensters. Waarschijnlijk is de kerk eens verlaagd. De kerk wordt verlicht door smalle spitsboogvensters, aan de noord- en zuidzijde drie en in de rechte koorsluiting een klimmend stel van drie. In het midden van het schip staat aan beide zijden bovendien een breed spitsboogvenster met een bakstenen vorktracering. Alle vensters zijn voorzien van glas-in-lood. De sluitgevel wordt beëindigd met een traptop waarbij de trappen van ezelsruggen zijn voorzien. Ook de westelijke muur heeft een trapbeëindiging. De kerk is in 1912-’13 in opdracht van mevrouw B.W.T. Sandberg van Boelens op een vrijmoedige, romantische wijze gerestaureerd. In 1744 heeft de kerk een toren gekregen, ongeleed en met een ingesnoerde spits. Boven de rondbogige ingang zit een stichtingssteen van de schenkers van 500 gulden – toen een fiks bedrag – voor de torenbouw: Ayzo van Boelens en Rinske Lycklama à Nijeholt. Zij overleden in 1782 en 1750. Hun rouwborden hangen tegen de westelijke wand in de kerk. Inwendig wordt de kerk gedekt door een tongewelf met trekbalken en volledige gebintstellen. De preekstoel uit 1780 met klankbord staat tegen de noordwand. Hij heeft gesneden evangelisten op de kuippanelen en de kuip rust op een grote adelaar. Het doophek staat bij de koorsluiting; het bezit balusters in laat 18de-eeuwse Lodewijk XVI stijl. Tegenover de preekstoel staat een eenvoudige overhuifde herenbank en tegen de sluitmuur van het koor hangen ook nog twee grote rouwkassen. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

It oarspronklike buorskip Ychtenbrêge hat it memmedoarp Ychten alhiel oerfleugele en wurdt hjoeddei beskôge as in selsstannich doarp. It streekdoarp strekt him út by de Hoofdweg lâns, de wichtige, âlde ferbiningswei fan de Lemmer nei it Hearrenfean, dy ‘t krekt foar de brêge yn de Pier Christiaansleat in skerpe knik makket. Oant sawat 1900 hinne wie de bebouwing dêr gruttendiels beheind ta agraryske bedriuwen en inkele húskes. Dêrnei hat him de lintbebouwing foarme. Ek oan it Krompad nei it easten ta stie wat fersprate bebouwing. It paad liede it feangebiet yn en is folle letter trochlutsen ta in ferbiningswei mei Weststellingwerf, mei in brêge oer de Tsjonger. De súdlike kant fan de Pier Christiaansleat, de brede feart dy ‘t de Tsjûkemar mei de Tsjonger ferbynt, hie as ferbiningsrûte oer it wetter, al healwei de 19e ieu in mingde bebouwing. Wilens binne dêr kaden foarme mei wenningen en bedriuwen dy ‘t harren rjochtsje op de tsjinstberens foar de – sûnt de oarloch foars groeide – wetterrekreaasje. De bebouwing by de dyk en feart lâns is hjir net monumintaal, mar oan de feart foarmet it ien en oar wol in spontaan, sfearfol gehiel. Inkele karakteristike, yn de breedte boude boargerhuzen út de desennia om 1900 hinne, foarmje de hichtepunten tusken de fierders ynbannige pânen, sa as de eardere pastorije fan de herfoarme tsjerke dy‘t yn 1916 ûntwurpen is troch arsjitekt Hendrik Kramer út Ljouwert. De herfoarme tsjerke stiet lykwols yn it memmedoarp Ychten. Hjir stiet de grifformearde tsjerke mei in frijsteande sealdaktoer út de sechstiger jierren. Nei ‘t de bebouwing fan fuort nei de oarloch yn de buert fan it Krompad – de Duimstraat en De Kempenaersweg – inkele fraaie rychjes tradisjonalistyske wenningen oplevere hie, hat it doarp him yn de oksel fan de knik yn de Hoofdweg en de feart, mei namme mei folkshúsfesting sterk útwreide. Resint is westliker in nije buert tusken dyk en feart ûntwikkele.

Suwâld is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op in lange smelle sânrêch. Fan lytse hichte, mar dy’t dochs boppe it leechfean oan wjerskanten útstuts. Neffens de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 bestie it doarp út in lange, bochtige streek by in diels troch beammen omseame dyk lâns, dy’t yn noardlike rjochting oer Tytsjerk yn ferbining stie mei de Swartewei nei Ljouwert. Súdlik fan it doarp leinen de ferkearsferbiningen oer it wetter fan de Wide Ie en de Lange Mear. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: Dit dorp is ook niet onvermaakelyk, en ligt op eene hoogte in laag land; ten Zuiden en Noorden heeft men bouwlanden, en de huizen staan in ’t geboomte, alwaar veel heiden bezemen gemaakt en naar elders verzonden worden. In ’t Westen loopt dit dorp zeer verre uit tot aan ’t Langdeel, en bevat daar het buurtje de Oude Mieden, alwaar veel vogelkooien gevonden worden. In de nabuurschap heeft men ook eenige meertjes, van welke het Louwsmeer wel het voornaamste is. … Uit de landen, aan de Oostkant en de wyde Ee gelegen, wordt veel turf gegraaven.’ Nei de ferfeaningen is it lege lân yn kultuer brocht. De tsjerke is wijd oan Sint-Gregorius en datearret fanâlds út de 12e ieu. Dat is net te sjen, want it skip fan sânstien wie oan it ein fan de 16e en yn 1631/32 wer restaurearre en hy is nei alle gedachten yn de 19e ieu hielendal bepleistere. De âlde toer is yn 1828 ynstoart en yn 1889 is oan de westkant in houten geveltoer mei in beklaaiïng mei laaien pleatst. It ynterieur hat 17eieuske eleminten. Tsjinoer de tsjerke stiet de yn 1883 boude, skildereftige konsistoarjekeamer yn in dekorative chaletstyl. Oan de bocht yn de Tsjerkebuert leit de âlde kearn mei in fariearre bebouwing oant ienfâldige arbeiderswenten ta en stiet de yn 1864 boude eardere grifformearde tsjerke. Oan it Suderein is in earder fearhûs dat troch de gevelankers syn datearring priis jout: 1727

Lippenhuizen, Buorren 149: watertoren De ruim 44 meter hoge watertoren ten oosten van Lippenhuizen is in 1932 gebouwd. Het ontwerp van de toren was afkomstig van de technische afdeling van de 'N.V. Intercommunale Waterleiding Gebied Leeuwarden' in samenwerking met de 'N.V. Bredasche Betonmaatschappij v/h Vriends', die te zamen ook de watertorens van Franeker, Bolsward en Harlingen hadden ontworpen. De belangrijkste vormgever binnen de I.W.G.L. was jhr. E.C. Storm van `s Gravensande, de latere directeur van het waterleidingbedrijf, die hier expressieve elementen heeft toegepast, ontleend aan de Amsterdamse School. De achtzijdige reservoir-ommanteling heeft een koperen dakbedekking. De toren stond indertijd aan het 'voeteneind' van het verzorgingsgebied en had een capaciteit van 600 m3. Het was de laatste toren die voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog door de I.WG.L. werd gebouwd.

De Sint-Joriskerk lijkt weerbarstig; binnen heeft zij een verrassend warme inventaris. De bouw van de kerk is omstreeks 1200 begonnen met het westelijke gedeelte van het schip en in de 14de eeuw voortgezet met een vergroting naar het oosten. Daarna is het geheel in de 16de eeuw verhoogd en zijn de grote spitsboogvensters aangebracht. Het muurwerk, vooral van de noordzijde, heeft veel te vertellen. Tegen het oude gedeelte hebben steunberen of lisenen gezeten en er zijn vensters in verschillende formaten geweest die zijn dichtgemetseld. De ingangspartij is in 1860 in neogotische vormen aangebracht. Verder naar het oosten staan twee grote spitsboogvensters en beneden een rechthoekig spoor dat op een verdwenen kleine ingang kan wijzen. Van de koorvensters is één exemplaar vlak en zijn twee achter de dagkanten dichtgemetseld. Twee vensters verschaffen licht in het koor. Op de overgang van schip en koor is in 1709 (jaarankers) een consistorie aangebouwd. In de zuidelijke schipmuur verlichten zes grote spitsboogvensters het schip. Onder het tweede staat een gepleisterde en oker geschilderde laatgotische ingang in een geprofileerde spitsboognis. In het timpaan zit een zespuntige ster met een bloem. De in de 16de eeuw gebouwde toren heeft drie onversneden geledingen. De spits verving in 1766 een stenen exemplaar. De overwelving van het schip is verschillende keren gewijzigd; nu is er een houten tongewelf met trekstangen. Hieronder is in protestantse opstelling een fraaie, vroeg 18de-eeuwse inventaris opgesteld: lambrisering, omlijste tekstborden, de tweevoudige herenbank Idsinga waarvan de overhuivingen rusten op gewrongen omrankte zuilen, de herenbank in de koorsluiting met een door rijk ornament omgeven Tiengebodenbord en een bazuinengel ter bekroning, de gesloten mannenbanken met ionische pilasters in het achterschot en open vrouwenbanken met gesneden wangen. Het is allemaal gegroepeerd rond de in 1713 door Jaan Oenema gesneden preekstoel met getordeerde zuilen en balusters, ook bij trappaal en –hek. Tijdens recente restauratie is een belangwekkende middeleeuwse tegelvloer in de kerk aangetroffen. Het orgel is in 1868 gebouwd door L. van Dam & Zn.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ie is in terpdoarp dat al inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is yn in lânskip fan see-earmen en kriken op in kwelderwâl. Ie koe fanwege de dyk by de oant 1729 ta iepen bleaune see-earm fan it Dokkumer Grootdiep lâns, gjin (koarte) ûntsluting oer it wetter nei it suden ta krije. De opfeart waard dan ek oanlein nei de mear noardlike Suder Ie, by de terp Tibma lâns. It radiale terpdoarp rekke frij ticht beboud, fan it sintraal lizzende tsjerkhôf mei in rûn rinnend tsjerkepaad ôf oan de binnekanten fan de noch frijwol komplete rûnwei ta. In stik of fjouwer smelle strjitsjes en paden ûntsletten yn dit kearngebiet de frijwat konsintrearre buertsjes mei lytsskalige bebouwing, dy ‘t benammen oan de noardwestlike en súdlike kant nochal ticht wie en oan de eastkant wat losser. De bebouwing is hast hielendal rjochte op de radiale wegen en paden en net op de ringwei. Dat is benammen te fernimmen by de westlige radiaalwei, dy‘t it breedste profyl hat en dêr‘t in pear boargerhuzen stean. Oan de oare strjitsjes stiet foar it measte in beskieden bebouwing, dy ‘t sûnt de 18e en de 19e ieu amper mear fernijd is en dêrtroch skildereftige bylden oplevert. Om it tsjerkhôf hinne is net safolle romte en allinne tsjin de toer oer binne in pear wenningen op it hôf rjochte. Yn de 18e ieu kaam der sa stadichoan ek wat bebouwing ta stân oan de eastlike kant. Yn de 19e ieu waard Ie fierder yn eastlike rjochting útwreide tusken Uniastrjitte-Dodingawei en Achterwei-Stienfeksterwei. De fan kleastermoppen boude doarpstsjerke datearret foar in grut part út it tredde kwart fan de 13e ieu: de eastlike partij is yn de 18e en de westlike partij mei toer yn de 19e ieu fernijd. Yn de noardgevel sitte ier- goatyske finsters dy‘t diels ticht set binne. Yn de konsoles ûnder de goatelist binne maskers fan minsken en bisten úthakke. Yn de tsjerke binne in moarmeren epitaaf foar Snelliger Meckama en njoggen roubuorden út ‘e twadde helte fan de 17e ieu te sjen.

Swichum is in terpdoarp dat – tsjûge in fynst fan brûnzen foarwurpen – al foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderwâl yn in moerassige streek om 400 foar Christus ûntstie. Noardlik fan de delsetting slingere it Alddjip rjochting it westen om by Barrahûs yn de Middelsee út te kommen. Eastlik fan it doarp lei de Wergeaster Mar en de Himpenser Mar dy’t respektivelik yn 1623 en 1785 droech meald binne. Swichum wie oer wetter yn alle rjochtingen ûntsletten. Fan de 10e ieu ôf binne de landerijen ynpoldere en kaam noardlik fan Swichum in dyk by it Alddjip lâns. Dizze Swichumerdyk wie de iennichste ûntsluting oer lân rjochting Barrahûs en dan oer de Brédyk, nei Goutum en Ljouwert. Yn 1864 kaam der in dyk nei Wurdum en Wergea. De Ald Swichumerdyk ferlear syn betsjutting op it part yn it noarden fan it doarp nei. De romaanske Nicolaas en Catharinatsjerke is yn de earste helte fan de 13e ieu boud en heart ta de betiidste bakstiennen gebouwen fan Fryslân. De rûne koarsluting is om 1300 hinne ta stân kommen. De toer is yn 1883 ommitsele. Yn it koar is by de resinte restauraasje efter in fuorthelle steunbear in rûnbôgefinster oantroffen. Doe binne ek twa grêfkelders ûntdutsen. De lêste binne fan de famylje Aytta dy’t ieuwenlang de skiednis fan it lytse doarp dominearre ha. De Aytta’s hienen der in state, wêr’t no de kop-hals-romppleats Ayttastate út 1847 stiet. De ferneamste telch út it geslacht is Wigle van Aytta, dy’t as Viglius as wittenskipper en bestjoersjurist yn it súdlike Nederlân karriêre makke en ien fan de wichtichste adviseurs fan Karel V en Filips II waard. Hy liet yn syn Swichum in skoalle en in ‘godshûs’, in hûs foar earme âlderein (1572) bouwe dat yn 1913 ôfbrutsen is. Doe is de terp, op it tsjerkhou nei, djip ôfgroeven. De bebouwing bestiet foaral út in stik as wat wenten en buorkerijen oan de âlde dyk en de nijere ûntslutingsdyk dy’t út de tiid fan 1900 hinne binne.

Noordwolde, Hoofdstraat Oost: Rietvlechtschool Het met de hand vlechten van manden en korven van wilgetenen, rotan en riet was rond 1900 één van de weinige bronnen van inkomsten in de arme Stellingwerven. Dankzij het initiatief van twee ondernemende dominees kon zich in die streek de vlechtwerk-huisindustrie ontwikkelen. In de wintermaanden werden stoelen, korven en manden gevlochten, die in het voorjaar door de makers zelf in de rest van het land en in het buitenland werden verkocht. Deze huisnijverheid groeide uit tot een bloeiende industrie. Ten behoeve hiervan werd in 1910-1911, met financiele steun van de overheid, de Rijksrietvlechtschool gebouwd, naar ontwerp van architect Vegeman. Het is een imposant, twee bouwlagen hoog gebouw met een symmetrische plattegrond, opgetrokken in een bouwtrant waarbij Art Nouveau-elementen zijn toegepast.

De kerk staat met het koor naar het dorpscentrum gericht op een ruim kerkhof. De toren, in de 13de eeuw gebouwd van gemêleerd rode kloostermoppen, is het oudst. De oversneden torenromp heeft door zaagtandlijsten een geleding gekregen. In het onderste gedeelte staan venstersleuven; boven zijn aan twee zijden dubbele galmgaten in een segmentnis opgenomen; aan de andere zijden staan de gepaarde galmgaten in een geprofileerde rondboognis. De geveltoppen van het zadeldak kregen rondbogige spaarnissen in twee zones. Het driezijdig gesloten koor is aan het einde van de 15de eeuw gebouwd. Het heeft slanke spitsboogvensters. Recent is in de sluitmuur een vluchtdeur aangebracht. Het koor wordt, net als het schip, geschoord door eenmaal versneden beren en onder de dorpels van de vensters loopt een bakstenen waterlijst rondom. Het schip is kort na de bouw van het koor totstandgekomen. Aan beide zijden is het geopend met spitsboogvensters, waarvan de zuidelijke spitser zijn dan die aan de noordzijde. Op enkele plaatsen zitten ook kleinere vensters. Alle vensters hebben gepleisterde dagkanten die steenrood zijn geschilderd. Ze zijn voorzien van voorzetramen, waardoor de raamplastiek is verminderd. De zuidelijke ingang is vervangen door een venster met een borstwering; die in de noordmuur staat onder een segmentboog en in een geprofileerde spitsboognis. De bakstenen van koor en schip zijn rijker gemêleerd dan die van de toren. Het inwendige van schip en koor wordt gedekt door een tongewelf en trekbalken. Hieronder staat het meubilair dat grotendeels is geschilderd in grijze tonen met wit, in een traditionele protestantse opstelling. De preekstoel met klankbord en het doophek zijn in fraaie rococovormen waarschijnlijk in 1775 vervaardigd door Yge Rintjes, dé meester uit deze contreien. De panelen en hoekpenanten van de kuip kregen gesneden loofwerk met bessen. Het doophek bezit elegante balusters en siervazen. Tegenover de preekstoel staan twee herenbanken uit dezelfde tijd met rugkuiven met wapens. Het orgel is in 1814 gebouwd door J.A. Hillebrand en is in 1831 door Albertus van Gruisen uitgebreid.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Jistergea is in fan oarsprong midsieusk streekdoarp; in boerestreek fan hast trije kilometer lang, fuort noardlik fan de Lemmer. De streek giet yn it noarden ûngemurken oer yn Follegea. It binne doarpen, lyk as de fuortsetting fan Dunegea yn de buorgemeente Skarsterlân (eartiids gritenij Doniawerstal), mei in te fergelykjen karakter. De buorkerijen leinen oan in hynstepaad dat al ein18e ieu ferbettere wie ta in rydwei, mar yn 1843 as ryksstrjitwei it aloan drokkere (ryd)ferkear oankinne moast. Foar dy tiid wie it ferkear oer it wetter gâns wichtiger en dêr foar hie it doarp de Molesleat nei de Lemster Rien. No is it in sleatsje eastlik fan de autodyk A50, mar oant yn it begjin fan de 20e ieu wie it in wichtige ferkearsier. De, yn de measte gefallen, monumintale pleatsen steane op ûnderling royale ôfstân op flinke hiemen oan de eardere ryksstrjitwei. De fier út elkoar lizzende pleatsten steane fan de Lemmer ôf rekkene, earst allegearre oan de east- en nei oardel kilometer hast allegearre oan de westkant, in gefolch fan de oriïntaasje fan de by de pleatsen hearrende lânderijen. Yn it suden is dat in frij smelle strook fan de Akkers, dy‘t oan de Rien ta rûnen en yn it noarden de har oan de Grutte Brekken ta útstrekkende Lemster Polders. Grutte let-19e-ieuske stjelppleatsen – sa as ‘t Hofstee – ha de mearderheid, mar der steane ek kop-romppleatsen en noch inkele jonge gebouwen, lyk as de Cornelia Hoeve, in stjelp út de tritiger jierren mei in útboude middenpartij, om noflik yn te wenjen. Yn de slingerbocht by “Het Hof fan Hollân”, in wytbepleistere yn de breedte boud hûs yn in griene seame fan âlde beammen, leit it tsjerkhôf, ek ynpakt yn beamtegrien. In stek, fersjoen fan deadssymbolyk, jout tagong ta it frij heech lizzende terrein. De klokkestoel stiet al fan it begjin fan de 18e ieu ôf op it plak dêr ‘t wierskynlik oant healwei dy ieu, in tsjerkje stien hat. De klokkestoel hat in helmdak dy ‘t in klok, yn 1617 getten troch Henricus Meurs, beskermet. De klokkestoel is al in pear kear fernijd.

Tearns is in doarp dat fan de skiednis ûngelyk krigen hat. Fanâlds hearde it as buert by Goutum, mar doe’t it in eigen tsjerke krige, waard it in selsstannich doarp. Nei’t de tsjerke wer ôfbrutsen wie, bleaun der in tsjerkhou oer mei in klokkestoel. Mar dy binne der sels net mear. Eastlik fan it lytse Tearns is flakby it drokke farwetter de Nauwe Greons in buert foarme dy’t noch altyd bestiet en de namme fan it âlde doarp noch draacht. Dat is in buert mei in pleats, in tal huzen by de Himpenserdyk lâns en in stik as wat huzen en in loads oan de Nauwe Greons. En in brêge. Rjochtet yn Himpens de tsjerketoer him yn alle ienfâld yn himelske rjochting, yn Tearns ferbynt in izeren draaibrêge hiel ierdsk de twa doarpen. Yn in geskrift fan 1463 wurdt al in ‘ossenbrug’ neamd. By de folgjende fermelding yn 1584 is der sprake fan draaihout en noch letter fan in pontsje en in skou foar de oerset. It measte transport gie doe ek oer it wetter. De Nauwe Greons foarme de ferkearsferbining fan de doarpen Himpens en Tearns mei Ljouwert. Dizze feart wie sels de belangrykste ferkearsferbining mei it suden. No leit der in yn 1890/91 makke klonken en laske izeren draaibrêge mei in symmetryske balâns op in rûne pylder. De leggers binne troch izeren jukkonstruksjes mei trekstangen en stelskroeven opspand. Oan de Tearnser kant leit in fêst brêgediel. De draaisteger, in kwart rûn plankier, leit oan de oare kant fan de brêge. Oer dizze steger is it mooglik om mei hânkrêft de brêge iepen en ticht te dwaan. De Himpenser Mar súdlik fan Himpens en Tearns is yn 1784/85 droech meald. De skiednis hat foar in opmerklik kontrast soarge. De polder is nea wer ûnder wetter setten, mar noardliker is in nije plasse groeven dy’t krekt nei it oare doarp neamd is: Tearnzer Wielen.

Slappeterp, Slappeterp 3: hervormde kerk Uit vrees voor een te grote toeloop, werd geen ruchtbaarheid gegeven aan de inwijding van dit kerkje op 27 februari 1927. Bijna eenzaam verheft het zich op het terpje als een markeringsteken in het vlakke land. Variërend op de streekeigen bouwtrant ontwierp H.H. Kramer een eenvoudig kerkje met pseudotransept en een zadeldaktoren. Met de traditionele bouwwijze zal de aannemer L. Breuker uit Menaldum weinig problemen hebben gehad. De wijzerplaten aan de toren bestaan uit keramische tableaux. Ook elders in de kerk is keramiek toegepast, mogelijk van de hand van W.C. Brouwer.

De kerk staat fraai op het terprestant van het schilderachtige dorp Oostrum. De zware, maar niet hoge zadeldaktoren dateert al van de 13de eeuw. De toren is eenmaal gering versneden en heeft kleine venstersleuven, kleine rondbogige galmgaten en pinakels op de geveltoppen. Het schip, opgetrokken van rode, hergebruikte baksteen, is zes traveeën diep en de muren worden geleed door, deels bij de restauratie van 1974 herstelde, eenmaal versneden steunberen. Aan de zuidzijde staat de ingang onder een segmentboog in een spitsboognis; de overige traveeën zijn door brede spitsboogvensters geopend. De noordelijke muur is blind gebleven totdat in de westelijke travee in 1823 ook zo’n venster werd ingebroken. Aan de borstwering daaronder is te zien dat hier waarschijnlijk een ingang heeft gezeten. Deze noordelijke muur vertelt meer naar het oosten, ook dat er een aanbouw heeft gezeten, getuige de hoge, brede spitsboog in het metselwerk. Op het zuidelijke dakschild liggen holle en bolle pannen, gewoonlijk aangeduid als ‘monniken en nonnen’. En op de naald van het dak staat een windvaan in de vorm van een zeilscheepje. Inwendig is de torenruimte toegankelijk door een wijde, geprofileerde rondboog. De begane grond is gedekt met een fraai kruisribgewelf. Het schip en koor hebben een houten tongewelf met trekbalken. Op de noordwand zijn tijdens genoemde restauratie 16de-eeuwse schilderingen aangetroffen met ongebruikelijke voorstellingen: drie grote en twee kleine kerken en een toren, alle van een rijzig, gotisch karakter. Naast de preekstoel is bovendien een soldaatje te ontwaren. Een onduidelijk opschrift met het jaartal 1582 geeft waarschijnlijk de datering. Op deze noordwand hangt een viertal ruitvormige rouwborden uit 1645 voor leden van de familie Eelcama. Ze hangen boven de zogeheten Mellemabank met wapens in het rugschot. De preekstoel uit 1768, toen de psalmborden ook werden gemaakt, staat in de koorsluiting en bezit op de kuippanelen gesneden loofwerk en personificaties van Geloof, Hoop en Liefde, gesneden door Dirk Embderveld. Het orgel is afkomstig uit Heiligerlee en is hier in 1963 geplaatst. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ealahuzen is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr‘t de oarspronklike gritenijnamme ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wiist. It is in leech lizzend gebiet en nei‘t it súdlike part yn 1835 bedike wie, koe yn de Groote Noordwolder Veenpolder begûn wurde mei it winnen fan turf. De hiele streek is yn 1984 oan Gaasterlân-Sleat tafoege. It streekdoarp Ealahuzen bestiet út it eardere selsstannige doarp Nyegea, dat oan de súdwestlike kant it meast ticht beboude diel foarmet en it eartiids tinbefolke streekdoarp Ealahuzen, it mear iepen noardeastlike part mei fersprate bebouwing tsjin de súdlike kant fan de Fluezen oan. Beide doarpen hienen eartiids in tsjerke, mar dy fan it âlde Ealahuzen is al foar 1800 ôfbrutsen, nei‘t se al ris ferpleatst wie om út te wiken foar it opkommende wetter fan de Fluezen. Hielendal yn it noarden by de bocht tusken De Hop en Tropherne, in buert fan in pear pleatsen, is de namme noch altyd it Oud Kerkhof. Mar sels de klokkestoel, dy‘t der yn de 19e ieu stien hat, is net mear werom te finen. De wetterfloed fan 1825 hat gâns wat âlde bebouwing fernield. Tusken de twa doarpen yn waard it suvelfabryk stichte, in buert dêr‘t no om in binnehaven hinne, de foarsjennings foar wetterrekreanten konsintrearre binne. Tsjin buorkerij ‘Marsicht’ oer is de havenkom, mei dêromhinne freonlik eagjende rekreaasjewenten. Fierder nei it noardeasten ta binne op de fraaie rûte by de Fluezen lâns wer monumintale boerepleatsen te finen. De doarpstsjerke (fan it eardere Nyegea) stiet alhiel yn it westen op de hoeke by de Nyegeaster Feart, dy‘t de grins foarmet fan de Van der Weayenspolder en de Groote Noordwolder Veenpolder. It is in freonlik oandwaand sealtsjerkje mei in trijekantige sluting út 1865 en in neoklassicistyske yngongspartij fan pilasters en in fronton. Op de nei it suden ta rjochte foargevel stiet in elegant, houten tuorke mei in ynsnuorre nullespits, dêr‘t in klok yn hinget út 1320. Noardeastlik fan de tsjerke slút in freonlike eagjende doarpsstrjitte him oan, mei gruttendiels boargerhuzen út de perioade fan om-ende-by 1900.

Teridzert is in lang streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is yn de streek fan Weststellingwerf wêr’t de Tsjonger yn it noarden en de Linde yn it suden it tichtst by elkoar komme. Yn de trije kilometer lange streek mei losse bebouwing stiet ûngefear yn it midden in konsintraasje fan gebouwen – fanâlds De Bult neamd – wêr’t ek it doarpshûs (mei dizze namme)stiet en wêr’t in stik as wat bedriuwsgebouwen diel fan út meitsje. De gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 lit sjen dat de trochgeande dyk –no de Idzerdawei – skadich is en dat súdlik wat boskperselen lizze. Foaral yn it easten fan it doarpsgebiet lizze se en hielendal yn de eastlike flank stie de Idzerdastins. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet dy oanjûn, mar op dy fan Eekhoff út 1850 stiet de stins as ‘earder’ fermeld. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 fermeld: een zeer vermaaklyk Dorp … aan den rydweg van Olde Holtwolde naar Olde Berkoop, heeft eene Kerk zonder toren, hangende de Klok, als die van Nye Holtwolde, in een houten Klokhuis. … Dit Dorp heeft ongetwyffeld zynen naam gegeeven aan het geslagt van Idzerda, het welk hier, ten tyde der troebelen, een sterk stins heeft gehad, in het Noordoosten des Dorps. … Het oude Stins vervallen zynde, is daar voor, by onzen tyd, een ander huis, wel van minder omtrek, doch in eenen meer hedendaagschen smaak, opgebouwd door de Familie van Ter Wisga. … De Zuidelyke landen deezes Dorps zyn bouwlanden, … terwyl de Noordelyke, laag en veenlanden zyn, die tot aan de Kuinder … loopen.’ De tsjerke is wijd oan Sint Bonifatius en is út ûngefear 1500 en hat sûnder twivel in foargonger hân. In skoft is hy sûnder toer bleaun, mar yn 1903 kaam der in nije westgevel mei geveltoer, wêr’t de klok yn ophongen wurde koe. It ynterieur hat in trijetal polygromeare, sânstiennen epitaven fan de famylje Idzerda út 1531, 1603 en 1620, allegearre yn farianten fan de renêssânse styl.

Terherne, Buorren 35: doopsgezinde kerk Met hooggestemde verwachting over een toename van het aantal lidmaten werd aan de architect A. Breunissen Troost, die tevens directeur was van de gasfabriek te Sneek, de opdracht gegeven om een nieuwe doopsgezinde vermaning met bijbehorende kosterswoning te ontwerpen. De kerk werd in 1864-1865 gebouwd in een eclectische trant, waarin door de toepassing van de Tudorbogen invloed van de Engelse gotiek valt te ontdekken. De doopsgezinde voorganger H.G. Dornseiffer liet, ten behoeve van de vele schipperlidmaten, onder de kerk een kelder aanbrengen waarin zij hun aardappelen konden opslaan zolang zij onderweg waren. Ter ere van zijn inspanning voor het onderwijs aan schipperskinderen is in 1922 een monumentje voor hem opgericht, dat te vinden is op het gazon buiten het hekwerk van de kerk.

Deze belangwekkende kerk is ondanks wijzigingen en een reconstruerende restauratie in 1921 een goed voorbeeld van rijke romaanse bouwkunst. De kerk is in het begin van de 12de eeuw van tufsteen gebouwd. Zij vertoont in de gevels twee zones. De onderste bestaat steeds uit twee rondbogige spaarvelden tussen lisenen. Daarboven bevindt zich een doorlopend verdiept register onder een rondboogfries. Daarin zijn aan de noordzijde volgens gevonden sporen bij de restauratie de kleine rondboogvensters hersteld. Ook de westelijke gevel vertoont deze fraaie geleding. In de noordmuur is de gotische, met rode baksteen gedichte ingang in een spitsboognis gehandhaafd. In de zuidmuur zijn de grote gotische, rondbogige vensters gehandhaafd, maar in het tufstenen sierwerk zitten ook nog een romaans venster en de gotische ingang. De kerk is in de 14de eeuw met een rechtgesloten koor verlengd, zuidelijk van baksteen, noordelijk met hergebruikte tufsteen. Daarin staan grote vensters. De sluitmuur van het koor is in 1599 vervangen. Ook hierin staan grote rondboogvensters. De romaanse toren is in het midden van de 13de eeuw van baksteen met een tufstenen bekleding gebouwd. De tufstenen spits is in 1888 door een bakstenen tentdak vervangen. De toren heeft inwendig herinneringen aan gewelven en een houten blok voor gevangenen. Het interieur wordt gedekt door een in 1921 aangebracht tongewelf, waarop J. Por decoratieve art déco schilderingen aanbracht (zie ook Aduard). Het traditioneel aandoende meubilair en lambrisering zijn tijdens de restauratie geplaatst. De preekstoel met klankbord dateert wel uit de 17de eeuw; de kuip is versierd met gegroefde hoekzuilen en toogpanelen. De hier tegenoverstaande herenbank van de Haersma’s dateert nog uit de 17de eeuw. In de vensters zitten gebrandschilderde glazen die in 1717 zijn vervaardigd door Hendrick Busch, Douwe Feenstra en Pibe Harmens. Ze tonen wapens van bestuurscolleges en leden van het Haersma-geslacht. Deze familie liet ook het elftal rouwkassen in de kerk na. Ze domineren de kerkruimte sterk. Het orgel is in 1875 gebouwd door L. van Dam & Zn. en in 1922 uitgebreid door Bakker & Timmenga.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Elslo is in tige âld streekdoarp dat him ûntwikkele hat by de noard-súd rjochte Binnenweg (no Hoofdweg en Peperstraat) lâns en de Buitenweg dy‘t der westlik by lâns rint en dêr‘t de trambaan by oanlein waard. De romte tusken de sa ûngefear parallel rinnende streken yn is lange tiid ûnbeboud bleaun. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 melden: “De Kerk staat hier tusschen twee rydwegen, die ter wederzyden van dezelve doorloopen en met huizen beboud zyn. Onder dit Dorp liggen eenige buurtjes en plaatsen van naam; als vry verre in ‘t Noorden Tronde, op eene hoogte in ‘t geboomte en in de Bouwlanden gelegen, alwaar de Linde haaren oorsprong neemt .... In ‘t Zuidwest ligt het buurtje Zuidhorn; ook vond men hier destyds, de Stamhuizen van Frankena en Portinga.” Tronde is no noch altyd in echt buorskip fan sa ‘n acht boerepleatsen mei de kearn fan in ies, dy‘t noardlik fan Elslo leit. Mar Zuidhorn, dat súdlik fan it doarp tsjin de Drintse grins oan leit, bestiet no net út mear dan in pear gebouwen. Oan de Hoofdweg stie dêr op de grins in suvelfabryk (1886/1887). Frankena en Poortinga binne nei alle gedachten net folle mear west as flinke boerepleatsen; se steane oanjûn op ‘e kaart fan Eaststellingwerf yn de atlas fan Eekhoff út 1849. Dêr ’t de Binnenweg en Buitenweg yn it suden by elkoar komme stiet de tsjerke. Se is yn 1913 yn it plak kommen foar de út 1632 datearjende âlde tsjerke. De tsjerke bestiet út in tsjerkeseal en in rjochtsletten koar yn in frij saaklike styl mei eleminten yn fernijingsstyl. De konsistoarjekeamer is útboud en op it net oriïntearre front stiet in dakruter. Efter de tsjerke riist op it romme hôf in dûbele houten klokkestoel mei in skylddak op, dy ‘t in klok út de 15e ieu draacht en ien út 1953. Nei de oarloch is de nijbou yn de – oan dy tiid ta – ûnbeboude romte tusken de twa haadwegen yn oan inkele hôven oan wjerskanten fan de Eikenhorst ta stân kommen.

Terbant is in streekdoarp dat diel útmakket fan de rige doarpen – fan west nei east – Terbant, Lúnbert, Tsjalbert en Gersleat, dy’t De Streek fan it âlde Aengwirden foarmje. Se binne mei it noardeastlike part fan It Hearrenfean yn 1936 by Skoatterlân foege om de gemeente Hearrenfean te foarmjen. Terbant leit it tichtst by it grutte Hearrenfean, wêrfan it noardeasten oant de weryndieling mei Crackstate en de rjochtbank ûnder Terbant foel. Dit is sels noch te merken oan eardere folkshúsfesting yn it noarden fan It Hearrenfean wêr’t de huzen yn de Pastoriestrjitte en omjouwing, nei in ûntwerp fan de gemeentearsjitekt van Aengwirden K.R.Post (1918 en 1920), in doarpske sfear útstrielje. Ek hearde de frij goed bewenne streek Spitsendyk noardlik fan Terbant ta it doarp, lykas yn it westen it gebiet tusken Nijbrêge yn it noarden en Terbandsterschans yn it suden, wêr’t yn de Tachtichjierrige oarloch in ferdigeningsskâns lein hat. Earder stie yn it doarpsgebiet it kleaster Mariënbosch. It Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa fan út it midden fan de 19e ieu melde: ‘De oude kerk, welke vóór de reformatie, aan de H. Catharina was toegewijd, werd voor de fraaiste van de geheele grietenij gehouden. Deze, bouwvallig geworden zijnde, is echter, in het jaar 1845, door eene nieuwe vervangen, welke, naar het vernuftig ontwerp van den Heer T. Romein, Architect der stad Leeuwarden, gebouwd, den 21 Augustus van dat jaar is ingewijd.’ De âlde kapel soe út 1315 wêze en it nije gebou wurdt troch it suvere en evenwichtige neoklassisisme heech wurdearre. De tsjerke stiet net sûnder effekt, op in rom, moai tsjerkhou. Ek by Terbant is it lân ôf- en útfeane, earst súdlik fan de Aengwirderwei de hege feanen en dêrnei op grutskalige wize de lege feanen noardlik fan de wei. Om 1850 hinne wie it klear en hienen de ferfeaningen in wetterich ûnlân efterlitten wêrtusken De Streek as in raffelige kade oerbleaun. Ek hjir is it lân ynpoldere en yn kultuer brocht.

Terwispel, De Streek 25: hervormde kerk 'Anno 1864 .. . is de oude kerk te dezer plaatse afgebroken en dit gebouw gesticht . . .', vermeldt de gedenksteen boven de westelijke toegangsdeur. Het werk werd uitgevoerd door de timmerlieden Van der Sluis, Posthuma en Egbert Roel Kuiper. Het ontwerp is in grote lijnen gebaseerd op de tradionele kerkarchitectuur. Op 11 december, exact een half jaar na de eerste steenlegging, werd de kerk ingewijd. De zaalkerk is vier traveeën diep, heeft een driezijdige koorsluiting en een vrijwel omsloten torenlichaam. De inrichting is contemporain en bestaat uit een bankenplan geschilderd in een houtimitatie en een zwart gebeitste preekstoel met versierd klankbord. Op de galerij staat een orgel uit 1885 van L. van Dam te Leeuwarden.

Het kerkhof van de kerk van Oudwoude is door een boomzoom van de doorgaande weg afgeschermd. De laatgotische kerk is in de 15de eeuw gebouwd van afbraakmateriaal van de voorgangster. Het zes traveeën diepe kerklichaam heeft met eenmaal versneden steunberen en grote spitsboogvensters het kenmerkende metrum van de gotiek. Aan de noordzijde staat in de westelijke travee een dichtgemetselde ingang onder een segmentboog in een spitsbogige nis. In de overigens blinde noordmuur staat in de vierde travee een ingekort spitsboogvenster. De driezijdige sluiting heeft grote spitsboogvensters, waarvan de middelste ook is ingekort. De zuidelijke muur laat de gotiek in volle omvang zien. De westelijke travee bevat de nog steeds gebruikte ingang. Deze is segmentvormig gesloten en staat in een rijk geprofileerde spitsbogige nis en in een door profielsteen rechthoekig omkaderde, gepleisterde nis. Wellicht is dit een niet te repareren herinnering aan de periode (1880-1965) dat de hele kerk was gepleisterd. De toren is in de periode 1689-’94 afgebroken en het afbraakmateriaal is voor 37 gulden en 10 stuivers verkocht. Toen is de volledig gesloten en vlakke westelijke gevel totstandgekomen. Omstreeks 1880 is achter de westelijke gevel een vrij gedrukte houten dakruiter met ingesnoerd spitsje op het dak geplaatst. Het interieur wordt gedekt door een vlak balkenplafond. Onder de vensters laat het muurwerk op onregelmatige plaatsen diepe spaarnissen zien. Tegen de noordwand geplaatste grote gebeeldhouwde rouwkassen beheersen de ruimte. Ze dateren uit de periode 1675 tot 1783 en gedenken, net als de twee ruitvormige rouwborden, leden van de families die op Fogelsanghstate in het nabijgelegen (kerkloze) Veenklooster resideerden. Op het kerkhof zijn dan ook grafkelders voor de families van Heemstra en Van Limburg Stirum. In de koorsluiting staat een eenvoudige (helaas grijs geschilderde) grote, overhuifde herenbank met Toscaanse zuilen. De eenvoudige preekstoel met klankbord en kussenpanelen op de kuip dateert uit de 18de eeuw. Het orgel is in 1856 gebouwd door L. van Dam en Zn. uit Leeuwarden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ingwier is in agraryske delsetting midden yn de Polder de Weeren tusken Wûns en Makkum yn. Ieuwenlang hat it de status fan doarp hân, sûnder dat der ea praat west hat fan in kom of in streek. Yn it lânskip leit wol it spoar fan in ‘wier’ of terp; dêr hat it in diel fan de namme oan te tankjen. Sels noch in twadde terp, in hústerp, dêr‘t ien fan de pleatsen op stiet. De delsetting wie troch in paad mei in tille oer de Molkfeart mei Wûns ferbûn. Yn de Midsieuwen hie it doe ek al lytse doarp in eigen tsjerke en pastoar, dy ‘t 39 pûnsmiet lân yn gebrûk hie. It plakje hjitte yn de Midsieuwen Abbingheweer, dat letter ynkrompen waard ta Ingwier. Nei de Reformaasje bleau it in selsstannich doarp en hie it ek eigen tsjerkfâden. Der waard mar komselden in tsjerketsjinst hâlden. Yn de atlas fan Eekhoff út healwei de 19e ieu is it kaartbyld fan Ingwier amper oars as no; tusken de boerepleatsen yn stiet yndie de tsjerke yntekene en ek is de âlde namme oanjûn: Abbingawier. Yn 1868 stoarte de toer yn en ek in part fan de westlike muorre. Yn 1882 is der in nije tsjerke boud. Doedestiids wenne der yn Ingwier mar ien herfoarme húshâlding. It haad fan dit gesin wie fansels tsjerkfâd. Hy beneamde twa mannen út Wûns ta mei-tsjerkfâd en de trije besletten ta nijbou. Tweintich jier letter, yn 1902, is dit tsjerkje wer ôfbrutsen. Yn 1956 wennen der yn Ingwier trije feeboeren en ien hinneboer mei harren húsgesin. Doe wie it al gjin doarp mear, want it is yn 1949 troch it gemeentebestjoer oan Makkum tafoege. Lykwols is Ingwier krekt wat mear as in samling pleatsen, want op it plak dêr ‘t de tsjerke foar de pear ynwenners stien hat, leit noch altyd de lytse, troch beammen omseame terp mei tsjerkhôf. Sa lang as dizze skiednis dêr respektearre wurdt, fertsjinnet Ingwier it respekt om as doarp behannele te wurden.

Terherne is in âld wetterdoarp op in sânrêch by de eastlike hoeke fan de Snitser Mar. It leit eins op in eilân tusken dizze mar en de Hoarne en de Terhernster Puollen en Terkaplester Puollen. De delsetting is groeid by de âlde Slachtedyk dy’t súdlik fan de Nije Wjittering lei. ‘De Buurt is geheel zonder order aangelegd, hoewel taamlijk groot’, waard oan it ein fan de 18e ieu skreaun en noch hat it doarp in ferrassende struktuer. Yn it noarden leit, yn in gebiet wêr’t de ôfrûne desennia wettersportbedriuwen fêstige binne, in grutte flapbrêge oer de nij groeven Sânsleat. Tichter nei de doarpskearn leit de wer makke flapbrêge nei âld model oer de Sânsleat, wêr’t oan De Stripe lytsskalige bebouwing leit. Dêrnei slingert troch it Koailân en de Gravinnewei, de trochgeande wei rjochting De Jouwer troch it doarp. De Syl liedt nei rekreaasjeplakken oan de wâl fan de Snitser Mar. Tichtby dizze hoeke riist de fermanje fan de menisten op, in yn wêzen ienfâldige sealtsjerke mei in bysûnder sierlik front, fan it ûntwerp fan de Snitser arsjitekt A.Breunissen Troost (1864). De foargevel wurdt opfleure troch penanten, kolommen en pinakels yn mitselwurk en pleister en it foarterrein wurdt troch in moai smei- izeren stek omfette. Oan de oare kant makket de Buorren in lus troch it doarp. Dêr stie de midsieuske tsjerke mei in toer mei sealdak, dy’t wijd wie oan de Hillige Laurens. It gebou is yn 1874 ôfbrutsen om op itselde plak romte te meitsjen foar in nije tsjerke nei ûntwerp fan de Ljouwerter arsjitekt J.I.Douma. It is in folle ienfâldiger tsjerke dan dy fan de menisten, mar hy is wol foarsjoen fan in toer mei in nullespits. Oan de Buorren, mar ek earne oars, steane grutte doarpswenten fan it notabele type, mar ek de mânske herberch de Zevenwouden, in ôfblokt pleistere pân fan twa boulagen. De earste útwreiding nei de oarloch fûn plak nei it suden, de resintste tusken de Sânsleat en de Nije Sânsleat.

Achlum, bij Ludingaweg 1: torentransformator Vanuit de onderstations ging de hoogspanningsstroom naar transformatorstations, waar de electriciteit werd teruggebracht naar laagspanning. De hoogspanningsstroom kwam via bovengrondse kabels binnen. Dientengevolge waren de transformatorstations aanvankelijk torenachtige bouwsels. Deze, de enige nog bestaande torentransformator in Friesland, dateert uit 1918. Het ontwerp kwam van de eigen tekenkamer van het Provinciaal Electriciteits Bedrijf.

In dit streekdorp staat de kerk op een verhoogd, niet al te ruim kerkhof, alsof het een terp is. Aan de straatzijde staat half verstopt onder een grote treurbeuk een fraai en in verhouding groot hek in neoclassicistische stijl dat in de bovenregel van het dubbele zwaaihek is gedateerd: Anno 1857. Het heeft penanten van gebundelde fasces met vierzijdige hellebaarden in top. Het front, de westelijke gevel van de kerk met de forse geveltoren, kwam in 1802 tot stand, maar het kerkschip met driezijdige koorsluiting is veel ouder. Het is een van de weinige kerken uit de wijde omgeving die gebouwd is van middeleeuwse moppen. Bij de restauratie in 2002 bleek dat de in 1877 aangebrachte beklamping met kleine steen los ging laten en dat zich hierachter zorgvuldig gemetseld ouder muurwerk bevond. Dit in het midden van de 17de eeuw geheel vlak – zonder steunberen of penanten – verwerkte muurwerk is weer in het zicht gebracht. Het vrij korte schip is regelmatig gemetseld van gemêleerd rode kloostermoppen en is aan de zuidzijde geopend met twee rondboogvensters. In de zuid- en noordoostelijke sluitmuur staan vensters van een kleiner formaat en in de noordelijke muur staan opnieuw twee rondboogvensters. Het front van de kerk is van een klein formaat steen opgetrokken. Het midden met een diep geplaatste ingang en daarboven een cirkelvormig venster springt even voor de boven het dak uitrijzende houten en met lood beklede toren uit. Deze bevat galmgaten en wordt door een ingesnoerde spits bekroond. Inwendig is bij de restauratie het houten tongewelf dat boven een schrootjesplafond zat weer tevoorschijn gehaald. Binnen het doophek met balusters en gedraaide knoppen staat tegen de oostelijke wand de preekstoel met klankbord, die uit 1802 dateert maar oudere onderdelen heeft. Er zitten gesneden festoenen op de kuippanelen. Op de westelijke galerij op gietijzeren zuilen en met een elegant gebogen balustrade staat het in 1880 door L. van Dam & Zn. gebouwde orgel. Hierachter zit een curieuze zon in reliëf met een wijzerplaat die geen wijzers heeft.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ingwierrum is in terpdoarp dat yn de iere Midsieuwen ûntstien is op in kwelderwâl op in hoeke grûn mei dêromhinne de Lauwerssee en de mûning fan de djip it lân ynkringjende slinke, dy‘t as Dokkumer Grootdiep lange tiid in iepen ferbining mei see foar Dokkum wêze soe. Súdlik fan it net al te hege terpdoarp binne wichtige, wierskynlik 12e-ieuske restanten fan de seedyk yn it lânskip werom te finen. Súdlik fan Ingwierrum is yn dit Grootdiep yn 1857 in grutte meänder rjocht lutsen. Ingwierrum hat him ûntwikkele op in rjochthoekige terp mei ek in rjochthoekige ferkaveling, dêr‘t de tsjerke oan de westkant pleatst is. De bebouwing stiet by de letter ta trochgeande rydwei fan Dokkum nei de Dokkumer Nijesilen ferbettere Dodingawei lâns. Benammen oan ‘e Tsjerkebuorren en de Buorren heaks dêrop, is dúdlik it profyl fan de terp te fernimmen. Tusken dizze haadstrjitten yn rinne noch inkele dwerspaden mei bebouwing. Nei de oarloch is it doarp fan it Roster ôf fierder yn súdeastlike rjochting útwreide. Eastlik fan it doarp is by de trochgeande dyk lâns en fuort efter de seedyk ek al frij betiid in losse bebouwing ûntstien. Fan it ienfâldige sealtsjerkje is net mei wissichheid te sizzen of ‘t it yn 1746 alhiel fernijd is, of beklampe mei in nije hûd fan bakstien. It gebou hat in trijekantige sluting. De navenant stoere mar lege toer datearret út de 13e ieu, is yn de 14e of 15e ieu wat ferhege en yn 1746 fersjoen fan in sealdak. De rûnbôgige yngong is omliste troch byldhoude natuerstienblokken. De finsters ha latteroasters, dy ‘t no seldsum wurden binne. Faaks hawwe se it sa ‘n lange tiid folhâlden omdat se twa brânskildere finsters mei wapens fan Oranje en fan de provinsje, flankearre troch allegoaryske frouljusfigueren, yn 1746 makke troch Jurjen Staak, beskermje moasten. Boppedat hat de tsjerke in barokke preekstoel mei in bûgde kûpe. Westlik lizze de Dokkumer Nijesilen, in slûzekompleks út 1729 dêr‘t in skildereftige buert by groeid is. Der is in tinkobelisk oprjochte.

Terkaple is in wetterdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is. It is ien fan de doarpen yn de Lege Wâlden, de lege wetterstreek súdeastlik fan de Snitser Mar mei syn poelen. It wie oant de 19e ieu allinne oer wetter te berikken. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff (1849) stiet in paad út de rjochting fan De Jouwer nei Terherne oanjûn, mei in oerset op it plak wêr’t no de Hearesyl leit, mar dat wie allinne foar lokaal ferkear te brûken. Op sawol de kaarten fan 1718 as dy fan 1849 blykt in lytse agraryske delsetting mei in tsjerke en de Oenemastins. Yn 1788 stie yn de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp heeft eene Kerk, maar geen’ toren; by de Kerk staan eenige verstrooide huizen, en ten Noordwesten van dezelve stond weleer Oenema Stins, ’t welk in den aanvang deezer eeuw nog in zyne Hovingen en Cingels lag, … schoon van zyn voorig aanzien ganschelyk beroofd. … Dit Dorp … is voorts niet onaangenaam, wegens de zeer naby gelegen vischryke Kappelster Poelen.’ It tsjerkje is yn 1854 boud om in âlder eksimplaar te ferfangen dat foarsjoen wie fan ferwulfskilderingen. De tsjerke hat in trijekantich sletten koar en in lytse geveltoer dy’t bekroand wurdt troch in elegant, iepen wurke koepeltsje. Yn de tsjerke lizze twa belangrike Oenema/Roorda sarken yn renêssânse styl, in dekorative troch Pieter Dirxsz (1570) en in portretsark (1610) troch Jacob Lous. Op it plak fan de Oenemastins stiet in buorkerij mei in wapenstien fan de Oenema’s en yn de keukenkeamer in grutte renêssânse skou. Yn de omjouwing fan de tsjerke, mei pastorije, stiet in rige pleatsen. Súdliker leit in flapbrêge oer de frij brede Heremafeart en dêrnei stiet opnij in yn de 19e ieu groeide streek fan arbeiderswenten oan dizze sleat. De beide kanten fan de dyk rjochting Akmaryp binne dêrnei ek beboud rekke en der kaam in lytse skoalle ta stân mei twa klassen. Terkaple is in doarp mei twa kearnen.

Akkrum, Bij Ljouwerterdyk 26: mausoleum In de wandeltuin van Coopersburg stichtte de oprichter van het Tehuis voor Ouden van Dagen, Folkert Harmensz. Kuiper alias Frank Cooper, een mausoleum voor zijn vrouw Antoinetta Geraldina de Graaff (overleden 1878) en zichzelf (overleden 1904). In de medaillons boven de toegangsdeur zijn portretten van beiden afgebeeld. Twee vrouwen treuren bij de toegang; op de hoekpenanten staan putti en het dak wordt bekroond door een gedrapeerde urn. Het ontwerp en het beeldhouwwerk van dit bijzondere mausoleum uit 1906 in Sezessionstijl is van Johann Hinrich Schröder, Duitser van komaf en tijdelijk woonachtig in Leeuwarden, maar later gevestigd in Amsterdam.

Op de terp van Paesens is omstreeks 1200 de bakstenen kerk gebouwd. Een laat-romaans bouwwerk waar in later tijd verschillende keren een en ander aan is veranderd. Het schip is niet geheel rechthoekig. Aan de koorzijde is het iets smaller dan aan de westzijde. De iets inspringende koorsluiting is halfrond gesloten. In het muurwerk van rode kloostermoppen zijn niet veel sporen uit de romaanse periode te zien. In de noordelijke gevel staat in het midden een rondbogig spoor van een dichtgemetselde ingang en ook aan de zuidzijde is wat meer naar het westen zo’n spoor, maar dan spitsbogig, te zien. De twee boven elkaar staande rondboogvensters in het westelijke vak van de noordmuur lijken romaans, maar zijn zeker van later tijd. Verder zijn in deze muur merkwaardige rechthoekige, staande vensters ingebroken. In de westelijke partij die gelijk met de torenvernieuwing werd aangebouwd zit in de zuidgevel de met pilasters en kapitelen omlijste ingangspartij. Aan weerszijden staan rondboogvensters die niet uit de romaanse tijd zijn. Even verderop zit wel een duidelijk spoor van een dichtgemetseld romaans venster. De andere vensters zijn weer van later datum. In de iets inspringende halfronde koorsluiting staan aan de zijkanten kleine, licht spitsbogige vensters die wel origineel zullen zijn. De oude zadeldaktoren werd in 1792 vervangen door een westelijke partij met in het midden een risaliet ter ondersteuning van de geveltoren. Op een klein rond venster na is deze gevel gesloten. De houten geveltoren is bekleed met leien en heeft een ingesnoerde spits. Het interieur wordt gedekt door een tongewelf en daaronder staat meubilair dat in een lichte oker houtimitatie is geschilderd: lindehout. De preekstoel in de koorsluiting wordt geflankeerd door banken voor de kerkbestuurders. Aan het overigens eenvoudige 19de-eeuwse meubel hebben de kuip, het rugschot en het klankbord rijk bewerkte kroonlijsten gekregen. Het orgel is in 1908 overgenomen van de r.k. Sint-Laurenskerk in Haarlem. Het instrument is in 1758 gebouwd door J.Th. Gilman en heeft een kas in elegante rococostijl.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Eksmoarre is in terpdoarp mei oarspronklik gruttendiels rûnom fearten, puollen en marren. Bgl. fanwege de fuort westlik oan de doarpskom grinzjende lytse Kerkmeer en de noch fierder westlik fan it doarp lizzende grutte Kâlde of Makkumer Mar. De binnenfiskerij hat hjir nei alle gedachten goed bloeid. De marren en puollen binne droechlein en fan de fearten is allinne noch de Eksmoarster Opfeart oerbleaun; it rint fan it noarden fan it doarp nei de Makkumer Feart. Bûten de terp mei de tsjerke hat it doarp him ûntwikkele by de wegen en de paden lâns, dy ‘t it doarp mei de omjouwing ferbine. Nei it easten mei Boalsert, nei it súdwesten mei Allingawier en fierder Makkum en nei it noarden mei de Eksmoarresyl, dêr‘t in lyts buertsje ûntstien is en fierder nei Skraard. Fan de streekjes by de wegen lâns is benammen dat nei it noarden monumintaal. Dêr stiet oan de eastkant in koarte streek mei de grifformearde tsjerke en oan de oare kant in lange rige fan ienfâldige, ûnderling ferwante doarpswenten, boud fan de karakteristike Fryske (trijeling-) giele stientsjes, dy‘t in prachtich ritme opleverje. De âlde doarpstsjerke leit súdliker en justjes efter de streekbebouwing. De tsjerke mei sealdaktoer datearret út de earste helte fan de 13e ieu. By de restauraasje yn 1963-1966 kamen fanefter de pleisterlaach spoaren fan romaanske finsters foar it ljocht. Se binne yn de noardmuorre opnij makke. It koar hat smelle spitsbôgefinsters. De tsjerke hat sierlik mitselwurk fan read en giel bakstienmateriaal. De westlike muorre en toer binne nei in ramp opnij opboud; yn 1836 wie de toer ntl. fernield troch in wynhoas. Eksmoarre is ûnderdiel fan de Aldfaers Erf rûte. Men kin hjir in besite bringe oan it Frysk Lânboumuseum, it doarpsskoaltsje anneks grutterswinkeltsje, it Jan Aukeshûske mei in tentoanstelling oer ‘nuttige handwerken’ en in doarpsskuonmakkerij. It doarp hat yn de nei-oarlochske perioade in beskieden útwreiding fan inkele strjitten en hôven krigen. Dy is oan de westkant en leit frijwat djip, nei alle gedachten op it plak fan de eardere Kerkmeer.

Ternaard is in komdoarp wêrfan de oarsprong noch net befredige ferklearre is. Der binne yn de Midsieuwen terpen west, mar dat wienen mooglik allinne hústerpen. It tsjerkhou liket him amper boppe it meanfjild te ferheffen. Wol lei Ternaard op in strategysk by elkoar kommen fan fearten en diken. Nei it suden ta de Ternaarder Feart dy’t foarby Hantum fuortset wurdt as Hantumer Feart nei Dokkum. Nei it easten mei in feart rjochting Wierum en Nes. Yn de troch kaarten en beskriuwingen dokumintearre tiid is Ternaard al in flink doarp en de skiednis fan de delsetting sil grif fierder werom gean as de lette Midsieuwen, wat wol beweard is. Oan de rânen en de omjouwing fan Ternaard ha belangrike aadlike huzen stien. Oan de eastkant it ienfâldige Aylvastate en yn it suden it grutte Herweystate. Se binne beide sloopt. Op it terrein fan de lêste is yn 1901 it stasjon fan it lokaalspoar boud. De grutte goatyske tsjerke datearret út it twadde kwart fan de 16e ieu. De toer mei ynsnuorre spits is yn 1871 boud yn de foar dy tiid dekorative eklektyske styl. De tsjerke hat in fiifkantige koarsluting en is ferdield troch steunbearen oan wjerskanten fan gevelflakken mei grutte, licht spitsbôgige finsters. De tsjerke hat in geef midden 17eieusk ynterieur mei in lambrisearring, in preekstoel mei doophek foarsjoen fan in moaie koperen doopbôge, in trijefâldige hearebank fan de famylje Aylva en in nachtmielstafel mei banken dy’t hjir by hearre. De ienfâldige minniste tsjerke út 1850 hat in lyts geveltuorke. De grifformearde tsjerke is fan 1921 en in karakteristyk bouwurk fan de yn dizze streken aktive arsjitekt Ane Nauta. Skean tsjinoer de tsjerke is yn 1865/66 it riedhûs fan West Dongeradiel boud. In gebou fan ienfâldige deftichheid mei in foar it sûterrên boude bordestrep nei de omliste yngong fan de beletaazje. Westlik fan de tsjerke sit yn in hûs in grutte gevelstien mei de plattegrûn en it profyl fan in festingstêd, mooglik Rijssel (Lille).

Aldeboarn, Warniahúzen 4: slak-boerderij Nieuw in de boerderijbouw van de jaren dertig was het type `slak`. Deze boerderij, gebouwd in 1938, is er een voorbeeld van. Naast het hoofdgebouw bevindt zich een grote bijschuur. Het complex is gebouwd in de trant van de interbellum-architectuur.

Kerk en toren, in de middeleeuwen gewijd aan Johannes de Doper zijn als vroeg-gotisch ensemble in de 13de eeuw op een terpachtig kerkhof totstandgekomen. Bij de ingang van het kerkhof staat een gietijzeren hek met de vermaning ‘Gedenk te sterven’, geflankeerd door penanten met doodssymboliek: een schedel met knekels, een gevleugelde zandloper, gekruiste seizen, de slang die zichzelf in de staart bijt en gekruiste neerwaarts gerichte fakkels. De kloeke toren is een baken voor de wijde omgeving. De kerk is van gele kloostermoppen gebouwd, de toren van rode. De noordmuur van het schip met vier rondboog-vensters laat dit bouwmateriaal nog in grote mate zien, al zitten boven in de muur wel reparaties met kleine gele steen. De zuidelijke muur is sterker gerepareerd; de muurdammen tussen de vier rondboogvensters zijn nog velden moppen blijven zitten, maar verder is vrij veel kleine gele steen te zien. Aan de westzijde staat de ingang, een dubbele deur in een rechthoekig kozijn, waarboven een klein rondboogvenster zit. Naast de deur is een zonnewijzer aangebracht. Het vijfzijdig gesloten koor heeft flinke rondboog-vensters en op de hoeken staan eenmaal versneden steunberen. De zware zadeldaktoren heeft geen westingang, maar aan die zijde is een spitsboogvenster achter de dagkanten met contrastrijke gele steentjes tot een nis dichtgemetseld. Ongeveer in het midden is wel weer een klein spitsboogvenster aangebracht en hoger staat nog zo’n venster zelfstandig in deze gevel. De toren bezit nog een paar openingen en op de zuidwestelijke hoek zijn tussen de rode baksteen op zeker vier plaatsen nauwelijks opvallende platen roze Bremer zandsteen verwerkt. West en oost hebben twee en noord en zuid drie rondbogige galmgaten. Er hangt een luidklok die in 1402 door Hermanus is gegoten. Het inwendige van de zaalkerk wordt gedekt door een houten tongewelf met trekstangen. De niet zeer oude preekstoel met klankbord heeft gewelfde hoekpilasters op de kuip die door een kandelabervormige voet wordt gedragen. Het orgel op de westgalerij is in 1907 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Iesumasyl is in buorskip dat einliks by it doarp Eanjum heart. By de slûs en it folle letter boude gemaal is in buorskip mei in selsstannich karakter groeid. Foaral oan de noardlike kant fan de brede mûning fan de Suder Ie steane, frij rom op grutte kavels grûn, de ienfâldige huzen ferspraat. Oan de noardkant fan de wettermûning stiet noch in boerepleats. De ôfwetterings- en kearslûs is hjir yn 1671-1672 oanlein om it wetter út de Suder Ie yn de Lauwerssee te spuien. Der sil sûnt de bediking fan dizze kust grif yn de 11e ieu al in slûs yn de mûning fan de belangrike Suder Ie, ea in seeslinke, lein ha. De meast iere melding fan Iesumasyl is yn it begjin fan de 15e ieu. De slûs is yn 1745 opknapt en yn 1931 fernijd. De polderopsichter W.D. Booijenga fan it Waterschap Oost- en Westdongeradeel hie by it lêste wurk de lieding. Alles waard doe fernijd, ek it heech steande kontribúsjehúske. Om de wetterôffier te ferbetterjen is doedestiids ek it gemaal boud. De izeren flapbrêge is yn 1901 slein. Dit alles leit efter de hege, eardere seedyk, dy’t sekundêr waard, doe‘t de Lauwerssee yn 1969 ôfsletten waard. Mar dêrmei hat de slûs noch net ôfdien; de slûsdoarren binne yn 1992 dan ek fernijd. Leech leit de slûskolk mei it ‘binnenhoofd’ fan de slûs. It elektrysk gemaal, de ‘Dongerdielen’ is in ynbannich en mei soarch foarm jûn gebou. It is rjochthoekich, oplutsen fan giele bakstien, foarsjoen fan in sealdak en mei lege oanbousels oan beide kanten. Oan de súdkant de namme yn letters yn art-déko-styl. Fierders hat Booijenga oan it gebou in saaklike ekspresjonistyske trant foarm jûn. By in te heech wetterpeil sette de slûswachter de pompen yn it wurk. Yn 1979 waard de ynstallaasje automatisearre. Heechweardige apparatuer soarget der no foar dat by in bepaald wetterpeil de pompen automatysk yn wurking steld wurde.

Teroele is in wetterdoarp oan de eastlike kant fan de Kûfurd wêr’t de pleatsen mei opfearten hinne ûntsletten wienen. It is altyd it lytste doarp fan de gritenij west. It âldste kaartbyld, de gritenijkaart fan Doniawerstal út 1718, lit in net al te grutte rige fan pleatsen sjen, dy’t yn it midden in tsjerke ha. Yn de súdlikste hoeke fan it gebiet, by de Jiskenhúster Mar, is de bebouwing wat tichter dan dy fan de wetterstreek nei it noarden. Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp ligt in ’t laagland … en strekt zich, Westwaards, over de Koevorde, uit tot aan Woudsend. In ’t begin deezer eeuw zag men hier nog eene Kerk, die naderhand is afgebroken. Weleer was hier zeer vermaard het aanzienlyk geslagt van Hettinga, en eene State van dien naam.’ De boerenstreek aan de andere zijde van het meer is met het gedeelte dat bij Idskenhuizen hoorde het dorp Koufurderrige gaan vormen. Na de gemeentelijke herindeling van 1984 bij Wymbritseradeel is gekomen. Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff uit het midden van de 19de eeuw zijn de boerderijen nog steeds alleen over water ontsloten, al loopt er langs de boerderijen een pad. Er ligt een zet over de Nieuwe Vaart die de Teroelster Zypen – nog steeds een plasgebied ten oosten van de streek – met het Koevorder Meer verbindt. De súdlike hoeke by de Jiskenhúster Mar heart offisjeel by Jiskenhuzen, mar romtlik by Teroele. Dêr steane in stik as wat pleatsen oan ynhammen en opfearten byinoar en der binne in pear rekreaasjewenningen op de wâlskanten boud. Noardlik leit oan de eastkant fan de dyk mei de namme Diken it âlde omgrêfte tsjerkhou, wêr’t oan it begjin fan de 18e ieu in tsjerke stie. Der binne oanwizingen dat hjir al om 1600 hinne in klokkestoel stie. De liedklok dy’t de tsjintwurdige stoel draacht is yn 1621 getten troch Jan Burgerhuys. De konstruksje is inkele kearen fernijd, ûnder mear yn 1723 en it lêst yn 1974.

Aldtsjerk, Marwei: verenigingsgebouw 'De Vereniging de IJsclub Oudkerk' gaf in 1925 opdracht aan H.H. van der Meulen uit Aldtsjerk een verenigingslokaal te bouwen. De bakstenen ijstent ligt in het Aldtsjerkstermar en is alleen per boot of op de schaats bereikbaar.

Er is met de 13de-eeuwse Gertrudiskerk nogal merkwaardig omgesprongen en toch heeft zij nog een middeleeuws karakter. Mogelijk dateert zij al uit de 12de eeuw en is zij omstreeks 1300 verbouwd. De kerk is opgetrokken in een levendige mengeling van gele en rode kloostermoppen. De noordmuur laat aan de westzijde een dichtgemetselde ingang zien van een afgeplatte korfboog met afwisselende rode en gele koppen die weer omvat is door een spitsboog. Schuin daarboven staat ter verlichting van de orgelgalerij een radvenster. In de zuidelijke muur heeft tegenover de vroegere noordingang een tweede ingang gestaan. Ook deze is gedrukt korfbogig, maar hier zit een rondboog boven. Ten westen van dit spoor staat een nog veel jongere ingangsrest. Het is een diepe segmentvormige nis met een tweelichtsvenster voor de voorkerk. Aan het bruinrode baksteenmateriaal te oordelen is deze ingreep van 1865. Toen is de kerk namelijk ingrijpend verbouwd en zijn in beide muren grote rondboogvensters gebroken met úitstekende dagkanten en ijzeren roeden. In 1902 is de toren grotendeels gesloopt en de westgevel deels vernieuwd. Het restant toren risaleert uit de voorgevel en kreeg een ingang en een paar vensters waarvan de klimmende rondboogvensters in de top goed passen. Achter de geveltop is de houten geveltoren geplaatst met een gewelfd dak en een kleine, achtzijdige lantaarn met een spits. Deze toren is sinds een eeuw karakteristiek voor Peins geworden. In de zuidelijke gevelvleugel naast de toren is nog een spoor te zien van een klein spitsbogig venster. De driezijdige koorsluiting is geheel gesloten en aan die zijde is te zien dat het om een opmerkelijk brede kerk gaat. Deze brede kerkzaal wordt gedekt door een houten tongewelf. In de koorsluiting is, vermoedelijk in 1865, het liturgisch centrum in één programma aangepakt met doophek, preekstoel met klankbord en de banken van de kerkbestuurders. Het orgel op de westgalerij is in 1867 gebouwd door L. van Dam & Zn. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Feanwâlden is in streekdoarp dat him oan de súdlike râne fan in grut feangebiet op in hegere sânrêch ûntwikkele hat. Yn de 14e ieu wienen der twa delsettingen, dy’t beide in tsjerke hienen: Sint-Johanneswâld en it oardel kilometer súdwestliker lizzende Eslawâld. Al foar 1436 wist it kleaster Klaarkamp de 14eiuwske toerstins as úthôf, of leaver as steunpunt, foar de turfwinning yn de omjouwing te winnen. De Wâlster Feart, Skiersleat en Galgesleat soargen foar in hast tsien kilometer lange, rjochtstreekse ferkearsferbining tusken it kleaster en de Skierstins. De stins stie tusken de twa lytse delsettingen yn. Eslawâld waard om 1500 hinne fanwege wetteroerlêst as gefolch fan de turfwinning opheven en mei Sint-Johanneswâld ferienige ta Feanwâlden. It mearfâld fan de nije namme lit dat sjen. De tsjintwurdige tsjerke stiet op it plak wêr’t de foargonger fan Sint-Johanneswâld stie. De oare tsjerke waard ôfbrutsen en hoewol it tsjerkhou noch lang respektearre waard – oant yn it midden fan de 19e ieu lei it der noch – skode de bewenning fan Eslawâld yn eastlike rjochting lâns de ûntginningswei op. Sa groeide Feanwâlden foaral eastlik fan de Skierstins út ta in karakteristyk streekdoarp mei ynearsten noch tinne en fersprate bebouwing. Yn 1866 kaam it spoar fan Ljouwert nei Grins ta stân dat yn Feanwâlden frij ticht súdlik fan de doarpskom kaam te lizzen. Der kaam in stasjon en in kofjehûs dy’t beide al wer ferdwûn binne. Yn 1880 folge heaks dêrop in tramferbining mei Dokkum. Al sûnt it begjin fan de 19e ieu hie him tichtby it krúspunt fan de dyk en de Wâlster Feart nei it noarden in begjin fan komfoarming foardien. Oan it ein fan dy ieu waard Feanwâlden in oantreklik wenplak foar rinteniers en letter forinzen. Se setten har ynearsten ta wenjen oan de Stinswei, wêr’t efter djippe túnen in tal notabele wenningen ferriisd binne. De Skierstins is faak ferboud, mar lit it wêzen fan de te ferdigenjen stins noch goed sjen. De toer stiet op in omgrêft terrein en oarspronklik ek op in lytse heuvel. De boppebou rêst op hoekpylders dy’t troch bôgen ferbûn binne. De bôgen binne yn de Midsieuwen al tichte en de oerwulvjende romte is ta in kelder útgroeven. It fertrek derboppe, de haadferdjipping, en de folgjende ferdjipping, ha houten plafonds. Yn beide ferdjippingen sitte sjitsluven en der binne ek spoaren fan in bekroaning mei kantelen. De Skierstins is mei syn oanbouwen út lettere tiid yn gebrûk as besikerssintrum en museum. De ienfâldige doarpstsjerke mei in yn it westlike part fan it skip opnommen sealdaktoer is yn it midden fan de 17e ieu (1648) boud om in âlde foargongster te ferfangen. Dy is ferskate kearen makke. Foar it tsjerkhou stiet it yn 1778 stichte, eardere skoalhûs oan de Haadstrjitte. De skoalle is inkele jierren lyn sloopt. Dêrnjonken tsjûget in buorkerij mei in dwers pleatst hearehûs út 1902 fan in agrarysk ferline. Skean tsjinoer de Skierstins riist in grutte filla mei oanbouwen op, tsjintwurdich Huize Patronium neamd. Dizze waard yn 1898 nei ûntwerp fan Hendrik Kramer boud foar Pieter de Clercq, in Amsterdams aristokraat, bankier en mesenas. De Clercq krige yn Fryslân in protte lânbesit. De filla krige in omfang en in rike neorenêssânse pronk mei in protte boubyldhouwurk dy’t wolstân en erudysje fan de opdrachtjouwer útdrukten. It front en it fleugeltsje mei de eigensinnige erkereftige tagongspartij binne fraai fersierd. Súdlik fan it spoar is oan it ein fan de 19e ieu in partikuliere suvelfabryk stichte dy’t yn it begjin fan de 20 ieu fernijd en útwreide is yn fernijingsstyl. In part fan de fabryk is fan de sloop rêden en yn it Openluchtmuseum yn Arnhem wer opboud. Yn 2003 binne de arbeiderswenten dy’t de wenningbouferiening yn 1919 en 1921 oan de oare kant fan it spoar boude, ek sloopt. De direkteurswenning El Dorado (1874) yn pleistere mingde styl stiet noch wol oan de Suderwei en even fierder stiet de minniste tsjerke (1865) mei pastorije.

Tersoal is ien fan de doarpen fan de Lege Geaen, yn it koart de Legean, súdeastlik fan de eardere Middelsee, even noardeastliker dan Sibrandabuorren. De skildereftige kearn wurdt foarme troch de tsjerke en omjouwing. Dy leit súdlik fan de trochgeande dyk, yn in setting fan âld beammeguod en op in betreklik rom tsjerkhou mei hage. Mei de bebouwing om it krúspunt mei de Wiersterwei hinne en de omlizzende buertsjes oan de súdkant en súdeastkant is it wol werkenber as in terpdoarp. Mar ek hjir is it doarp, lykas Sibrandabuorren, útrutsen ta streekdoarp. Dat is foaral oan de súdwestkant it gefal, de Suderbuorren dy’t eartiids in aparte buorskip foarme mei dêr ek in tsjerke fan de ôfskiedenen. Dit doarp wie lykas de oare doarpen fan de Legeaen nei alle kanten mei fearten ûntsletten, foaral nei de Aldfeart. Healwei it folgjende doarp Poppenwier rint de Bangafeart, dy’t hielendal by de noardwestlike punt fan de Snitser Mar mei de Soalstersyl ferbining mei it grutskipsfarwetter hat. De beheinde omfang en it lytse tal ynwenners fan Tersoal yn it ferline binne ôf te lêzen oan it moaie tsjerkje, dy’t yn 1838 de âlde, oant Sint Vitus wijde tsjerke, ferfong. De fernijing soe ûnder lieding fan de Snitser boumaster Pieter Rollema bard wêze. De ferhâlding fan tsjerke en toer is om dy reden opmerklik wurden. Hoewol’t de tsjerke by de bou wat ynkoart skynt te wêzen en de toer net bûtengewoan robúst is, eaget it tsjerkje der efter as in kapel. Ferlike mei de âlde tsjerke is it nije gebou acht meter koarter. Dit tsjerkje hat yn de 19e ieu in úterst ienfâldige pronk krigen: in skip mei twa grutte spitsbôgefinsters en in trijekantige koarsluting mei twa finsters yn dy foarm. De oarspronklike toer út nei alle gedachten de 14e ieu is sûnder toai, mar wol mei lytse rûnbôgige galmgatten oan alle kanten, oplutsen fan reade friezen. Yn de toer is de tagong ta de tsjerke opnommen.

Sint Annaparochie, Oudebildtdijk 435: winkelhaakboerderij In de gemeente Het Bildt, in het noordwesten van de provincie, is de bebouwing langs de dijklichamen gelegen. De grote boerderijen bevinden zich in de regel aan de zuidkant van de dijk. Een boerderijtype dat karakteristiek is voor deze streek is de winkelhaak of hoekplaats, een variant van de kop-hals-romp. De winkelhaak is een type dat vooral vóór 1850 gangbaar was. Deze boerderij, de Fonteinplaats genaamd, is in 1854 verbouwd naar ontwerp van A.W. Boorsma.

De aan Sint-Nicolaas gewijde kerk is in 1810 vervangen door een nieuw gebouw dat mis-schien nog muurresten van de oude kerk bevat. De onderste zone van het muurwerk is in elk geval opgetrokken van hergebruikte gemêleerd rode bakstenen die hogerop zijn aangevuld met mangaanbruine bakstenen van kleiner formaat. De zaalkerk is symmetrisch van geleding. Aan de westzijde zit aan beide zijden een smalle rondbogige nis waarin voor de voorkerk twee kleine vensters staan, beneden een rondbogige en boven een cirkelvormige. Verder is het muurwerk aan weerszijden geopend met drie grote rondboogvensters tussen brede muurdammen. De driezijdige, door penanten op de hoeken gelede koorsluiting heeft twee ingekorte rondboogvensters. De laatgotische toren is wellicht de elegantste kerktoren van Friesland, het land van de stoere zadeldaktorens. Hij bestaat uit een romp van drie, licht verjongende en door zandstenen cordonlijsten gescheiden geledingen. De onderste geleding bevat de ingang in een geprofileerde spitsbogige nis, waarbij de boogtrommel een kleine nis in deze vorm bevat. De middelste, minst hoge geleding is aan alle zijden voorzien van een korte spitsboognis met vorktracering. In de volgende, derde geleding zitten openingen over de volle hoogte waarin gemetselde kruiskozijnen met boogtrommels met zandstenen traceringen zitten. Op deze romp volgt een opmerkelijke opbouw. Die is volgens een gedenksteen in roze Bremer zandsteen in 1537 toegevoegd. De van baksteen gemetselde lantaarn is achtzijdig met tweemaal versneden steunberen op de hoeken, beren die even onder de voet van de spits kantelen tot pinakels en bekroond worden door zandstenen kruisbloemen. Daartussen staan geprofileerde rondboogopeningen met omlijstingen in kielboogvorm. Hierop volgt de ingezwenkte spits. Inwendig laat het torenportaal zien ooit met een kruisribgewelf overdekt te zijn geweest. De kerk is gedekt met een houten tongewelf, voorzien van geschilderde ornamentranden van omstreeks 1910. Tegen de sluitmuur staan de eenvoudige preekstoel met klankbord, een trapje met balusters en op de kuip zien we toogpanelen. Op de westelijke, van balusters voorziene galerij staat het orgel dat waarschijnlijk het werk is van H. van der Molen uit Steenwijk.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Feanwâldsterwâl is in streekdoarp mei in opmerklik karakter. It is fan Feanwâlden út ûntstien as feankoloanje, mooglik fan minnisten út Giethoorn,oan it wetter wat de grins útmakket tusken de gritenijen Dantumadiel en Tytsjerksteradiel. Yn de beskriuwing fan Feanwâlden út it ein fan de 18e ieu stiet: ‘In ‘t Zuidwesten heeft men een lange streek huizen aan ‘t diept, hier onder behoorende, en bekend by de naam van Diepswal.’Op de Wâl stiet oan 1865 ta dan ek in lytse Fermanje, skean tsjinoer de Preester Ikker. Der is doe even fierder in nije boud oan de Suderwei tusken Feanwâldsterwâl en Feanwâlden. De gemeentegrins dy’t mear nei it easten as de Zwette oant Kûkherne trochrint, leit noch hieltyd midden yn’ e feart, de kade leit oan de Dantumadielster kant. Oan dizze kant steane fanâlds de wâldhúskes of “spultsjes” yn in frij sletten rige. Dy húskes ha efter it foarhûs yn de breedte trochsjittende dakskylden wêr’t in skuorre mei foarme waard foar wat fee of berging fan lânbouprodukten. Op de Wâl steane ek yn de breedte boude wenningen en in stik as wat buorkerijen. Dêrtroch is der in grutte ôfwikseling fan bebouwing kommen. De bebouwing oan de kant fan Tytsjerksteradiel is wat grutskaliger. Tusken de wâldhúskes binne ek echte pleatsen te finen: yn it begjin bygelyks in aparte yn winkelheakmodel en fierderop in pear kop-rompen. De wenningen en pleatsen binne te berikken oer ôfsûnderlike brêgen oer de feart. Se jouwe de ûngefear in kilometer lange delsetting in eigen ritme. De measte brêgen binne ûnderwilens nochal ferswiere om auto’s en lânboumaterieel drage te kinnen. De pleatsen en wâldhúskes binne hast allegearre ferboud en útwreide om foldwaan te kinnen oan de winsken fan modern wenkomfort yn dizze favorite streek. As der net tefolle tocht wurdt oan de details is de sfear út de lette 19e ieu wol aardich bewarre bleaun. Hielendal yn de lêste bocht yn it westen, wêr de Wâlster Feart út it noarden fan de Looden Hel komt, stiet it kafee ‘t Dûke-Lûk, fanâlds nei alle gedachten in dûbele arbeiderswenning.

Terwispel is in streekdoarp dat foar de ferfeaningen yn de 19e ieu in doarp yn in fruchtbere streek neamd waard. Mei yn it noarden oant it Ald of Keningsdjip – de bopperin fan de Boarn – bêste greiden en súdlik heech, fruchtber boulân. Tusken de dyk en de noardliker rinnende Alde Dyk wie it lân al gau fergroeven en dêr stie krekt de tsjerke. Yn it súdeasten hearden de buert Trimbeets – dat no by De Gordyk heart – en súdwestlik de buert Klieze (of Klidse, Klisse) wêr’t ek al betiid lân fergroeven wie, by Terwispel. Fierder yn it westen hearde ek de streek wêr’t De Tynje him ûntwikkelje soe, by dit doarp. Yn 1848 waard eastlik fan de buert de Nije Feart groeven, dy’t foar in goede ferbining mei De Gordyk soarge en dy’t noardwestlik fan Terwispel boppedat de ferfallen middenrin fan de Boarn ferfong. De lege ferfeaningen brochten in sterke groei teweech. Wennen oan it begjin fan de 19e ieu ûngefear 500 minsken yn it doarpsgebiet fan Terwispel, yn 1895 wienen it der al 2400. De groei fûn foaral plak yn de omjouwing fan de tuskentiids al fernijde flapbrêge oer de Nije Feart. Terwispel krige mei de wetterbuerten Kolderfean en Spaltenbrêge de foarm fan in krúsdoarp mei bebouwing oan de âlde Streek en oan de feart. Op’ e hoeke by de brêge waard in koöperative suvelfabryk stichte. De buorskip De Tynje gie nei in sterke groei in takomst as selsstannich doarp temjitte. De herfoarme tsjerke is yn 1864 boud op it plak fan de âlde tsjerke. It is in sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar en troch lisenen yndielde muorren wêr’t frij grutte rûnbôgefinsters yn steane. De toer is ynboud en wurdt yn de westlike gevel mei trije grutte rûnbôgefinsters ek troch lisenen markearre. Yn de toer hinget in klok, yn 1694 getten troch Petrus Overney. De toer wurdt bekroand troch in ynsnuorre spits. Doarpsútwreidingen ha oan de noardwestlike kant (Smidte) en de súdeastlike kant (Mounesleat / Visserwei) plak fûn.

Sint Annaparochie, Schuringaweg 63: strandhuis Op 1 maart 1899 werd de afbraak van het bestaande strandhuis en de wederopbouw van een nieuw pand met bijgebouw gegund aan H. Buwalda, timmerman te Sint Jacobiparochie. Het gebouw bevatte op de begane grond het woonhuis van de dijkwachter en op de verdieping een vergaderkamer voor het dijkbestuur van het zeewerend waterschap Bildtpollen. Dat verklaart ook de aanwezigheid van de buitengewoon forse, doorgemetselde kajuit. Oorspronkelijk werd deze getooid met een smeedijzeren balustrade.

De kerk is in de 13de eeuw in vroeg-gotische stijl gebouwd van gemêleerd gele kloostermoppen. Laag in de twee smalle muren van de vierzijdige koorsluiting staan kleine rondboogvensters en een hagioscoop die nog herinneren aan de romaanse tijd. Zuidelijk staat in deze sluiting een groot gotisch spitsboogvenster met bakstenen vorktracering dat waarschijnlijk pas in de 15de eeuw is aangebracht. In de zuidmuur staan twee lancetvensters en boven een met kleine rode baksteen dichtgemetselde ingang zit nog een klein spitsboogvenster. Tijdens de restauratie van 1952-’53 is het gotische karakter met romaanse aspecten aangezet. De noordelijke muur is gesloten; er zit wel een dichtgemetselde ingang. Bij de vierzijdige koorsluiting met eerst twee brede en dan twee smalle zijden is een originele oplossing gekozen voor de overgang naar een aantal even grote dakschilden. Onder de dakvoet zijn togen gemetseld die op penanten rusten, precies onder de hoekkepers van de dakschilden. Het valt op omdat deze constructie is uitgevoerd in rode baksteen van klein formaat, dat vanaf het midden van de 16de eeuw in gebruik was. In 1555 wordt het Hof van Friesland toestemming gevraagd land te verkopen ten behoeve van het leggen van leien op het dak waarbij ook nieuw kaphout nodig is. Kort daarna zal de kap zijn gewijzigd mét de merkwaardige steunconstructie. De westelijke gevel is vermoedelijk in de 18de eeuw vernieuwd. Deze muur van kleine gele baksteen bevat de diepe, rondbogige ingang, een rechthoekig venster ter verlichting van een vertrek en beitelingen in de geveltop. De houten geveltoren met ingesnoerde spits is ook in de 18de eeuw totstandgekomen. Inwendig bevestigen de betimmeringen van de voorruimten en het westelijke schotwerk binnen in de kerk dat deze partij in de 18de eeuw is vernieuwd. De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken, korbelen en muurstijlen. De eenvoudige preekstoel en het klankbord zijn niet door een rugschot met elkaar verbonden. De achtzijdige natuurstenen doopvont is modern. Het kerkmeubilair is eenvoudig en er hangen drie koperen lichtkronen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ferwert is in radiaal doarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderrêch ûntstien is. Yn de 11e ieu is de seedyk, dy‘t noardlik fan de Ferwerderadielster doarpen opsmiten waard, op de terp oansluten. Dêrtroch kaam de Ferwerter terp foar in grut part bûtendyks te lizzen. De bebouwing kaam yn it earstoan foaral op it súdlike en eastlike part fan de grutte terp ta stân. Ferwert wie oer it wetter ûntsletten mei de yn de 17e ieu groeven Ferwerter Feart, dy‘t earst yn ‘e rjochting fan Hegebeintum rint en dan in draai nimt om sa yn de Ie út te kommen. Yn it doarp hie him by Nijbuorren in haven foarme, dy‘t yn 1950 dimpt is, wêrtroch’t in strjitte ûntstean koe fan in opfallend breed profyl. Yn de buert fan de haven en fierder oan de súdeastkant ha de doarpsútwreidingen plak fûn, ek dy fan nei de oarloch. De seedyk wie de bêste ûntsluting oer lân. Fan it ein fan de 19e ieu ôf, doe‘t de trochgeande dyk al amper mear as âlde wetterkearing werom te finen wie, binne oan wjerskanten stadichoan frijsteande wenten foar boargers en begoedigen boud. Súdlik fan it doarp waard it lokaalspoar oanlein. Yn 1900 is der in 2e klasse stasjon boud. Oan de doedestiids oanleine Stationsstraat kaam fan 1913 ôf folkshúsfesting ta stân, wêrnei‘t de betide sosjale wenningbou op dat plak en oan de Looxmastraat en Gasthuisstraat fuortset is. Ferwert hie him ûntwikkele ta haadplak fan de gritenij. Der stienen ek in pear belangrike staten fan oansjenlike famyljes, sa as Juwsma yn it suden, Meekma yn it easten en benammen Cammingha yn it noarden mei in enoarme tún der omhinne. Op it súdlike part fan de terp hie him in – ûnder it tsjerklik gesach fallend – plein foarme. It ek no noch besteande Vrijhof wie frijwarre fan it boargerlik gesach. Yn de hoeke by de poartetrochgong nei it tsjerkhôf stiet it út de 15e ieu datearjende eardere prebendarishûs, in dwerspleatst hûs mei in sûterrain en in haadferdjipping, dat fan 1580 oan 1737 ta tsjinst die as pastorije en nei de tiid oan1840 ta gritenijhûs waard. Doe waard de gevel wol nei de neoklassicistyske moade feroare en ek binnenyn feroare der it ien en oar. Yn 1840 is nei in ûntwerp fan R.W.F. Stoett in nij gritenijhûs boud op de hoeke fan de Hogebeintumerweg. It is in fiif brede finsterfakken breed pân fan in hege haadferdjipping op in sûterrain. De yngongspartij, flankearre troch brede ioanyske pilasters, kin oer in bordestrep berikt wurde. Om-ende-by 1980 is it kompleks útwreide en it wurdt noch altyd brûkt as gemeentehûs. De kloeke doarpstsjerke, wijd oan Sint-Martinus, stiet efter it Vrijhof, mei dêromhinne in sletten bebouwing. De tsjerke is te berikken troch in poarte út de 17e ieu. Se is in bûtengewoan lange letGoatyske tsjerke mei grutte spitsbôgefinsters tusken de steunbearen yn en is boud fan reade en giele moppen. De noardmuorre, dêr ‘t dowestien fan har foargongster yn ferwurke is, is alhiel sletten. De tsjerke is efter de yn it begjin fan de 16e ieu oplutsen swiere toer boud. Dizze bestiet út trije steapele segminten, wêrfan‘t de twadde en tredde oarspronklik troch dikke, profilearre lisenen keppele wienen. By ien fan de restauraasjes binne nei in pear ûntdutsen spoaren, yn it twadde segmint siernissen yn koerbôgefoarm oanbrocht. Yn de heechste segmint einigje de lisenen ynienen en dêr rinne nissen troch, dêr‘t de galmgatten yn oanbrocht binne. It sealdak hat desennia lang op it muorrewurk fan de geveltoppen lein, ynstee fan tusken de muorren yn. It ynterieur hat ûnder oaren in preekstoel út de 17e ieu mei doopstek, in pear hearebanken en in fraaie Mechelske kroan út de 16e ieu. Skean tsjin it gemeentehûs oer is om 1920 hinne de grutte grifformearde tsjerke op in T-foarmige plattegrûn boud. Yn it suden, healwei Wânswert, leit de yn de 11e ieu opsmiten en yn 1913 gruttendiels ôfgroeven terp fan it eardere Benediktiner kleaster Foswert. Op dat plak steane no twa monumintale kop-hals-romppleatsen. By de iene is by de bou fan de skuorre moppemateriaal fan it kleaster wer brûkt.

De Tynje hat him as streekdoarp pas yn de twadde helte fan de 19e ieu foarme op it grûngebiet fan it doarp Terwispel en hat de selsstannige status as doarp pas om 1915 hinne krigen. Op de kaart Schotanus fan de gritenij Opsterlân út it begjin fan de 18e ieu is op it plak wêr’t De Tynje ûntstean soe, noch neat oanjûn. Op de kaart út de atlas fan Eekhoff út 1848 bestie it doarp út in bytsje bebouwing oan wjerskanten fan in dyk dy’t tusken de útfeane dobben rûn”de Heawei dy’t fanút it suden fan Lúkswâld kaam. By it lettere doarp stie ‘Luxter Tinie’ oanjûn. Der foel doe net folle te haaien, bûten de diken wie it allegearre wetter. Dy diken wienen de Rolbrêgedyk nei it noarden, rjochting Nij Beets en de Riperwei rjochting Ulesprong. It droech meallen en it yn kultuer bringen fan de landerijen is in muoisum proses west dat yn de 20e ieu pas ta resultaten liede. Dochs waard al yn 1890 in herfoarme tsjerke yn de buorskip boud. It wie in hiele ienfâldige sealtsjerke mei in rjochte sluting en in grau plastere foargevel. De tsjerke is bûten gebrûk. Eastlik fan de Breewei is yn 1894 in algemien begraafplak oanlein. It gebiet hat in fiver by de yngong, moaie beplantingen en in klokkestoel mei in helmdak wêr’t in klok yn hinget út 1942. De grifformearde tsjerke oan de Rolbrêgedyk is yn 1921 ta stân kommen, in opmerklik en selsum bouwurk dat hielendal fan wapene beton oplutsen is. Der is yn 1915 oan de Warrewei in Coöperatieve suvelfabryk stichte dy’t mei direkteurswenning in lette fernijingsstyl fertoant. De âlde feankanalen Tynjerak en Skiterak as ek de Wide Wispel binne yn 1956/57 dimpt. Hjirtroch is it karakter fan it feandoarp, trochsnien mei fearten en wiken, ferlern gien en der binne royale romten yn de doarpskearn foarme. Nei de oarloch hat it doarp gâns útwreidingen krigen oan foaral de súdwestkant, wêr’t de dyk tusken De Gordyk en Akkrum as in winkelheak omhinne rint.

Appelscha, Bruggelaan 62: gelede boerderij Boerderijen van het type 'gelede bouw' zijn zeldzaam in de provincie. Deze in 1914 gebouwde modelboerderij is een vroeg voorbeeld. Ontwerper was architect O.M. Meek uit Donkerbroek, aannemer G. Hoekstra uit Appelscha. De plattegrond bestaat uit een L-vormig dwarsgeplaatst woonhuis, in de lengte daarachter de stal en haaks daarop een schuur. Het voorhuis is gebouwd in een stijl die verwant is aan de Art Nouveau.

De Sint-Victorkerk staat midden in het terpdorp in een schilderachtige omgeving. De gevarieerde bebouwing van de Grote Buren en vooral de bebouwing met een reeks in 1861 van gele steen gebouwde diaconiehuizen aan de noordzijde zijn de sfeermakers. De kerk is omstreeks 1500 gebouwd van gemêleerd gele moppen. In 1759 zijn de zuidmuur en de koorsluiting vernieuwd en kwamen er grote rondboogvensters in . De noordmuur is, op een rond venster ter verlichting van de orgelgalerij na, gesloten. Het onderste tufstenen deel van de zadeldaktoren zal uit de 12de eeuw dateren. Hij is in de 15de eeuw verhoogd en enkele malen gerepareerd. In de westgevel staat een geprofileerde ingang met een spitsboogvenster. De ingang in de zuidmuur is een rondbogige poort met pilasters, een kroonlijst en een rijk gevormd kuifstuk met de mededeling van de vernieuwing van de kerk in 1759 en zes (blindgekapte) wapens tussen rocailles. De vernieuwing is in de kerk nogmaals herdacht op een met wapens en enig decoratiewerk geschilderd paneel. Twee tekstborden vermelden het verven en versieren in 1844 en in 1898. Aan de buitenkant vinden we bij de regenwaterbak in de koorsluiting een grote gedenksteen voor de stichting van deze nutsvoorziening in 1842. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Het koor is verhoogd en bevloerd met estrikken. Er liggen enkele grafzerken waaronder een 15de-eeuwse zerk van roze zandsteen. Aan de noordzijde staan enkele rijen vaste banken en een fragment van het koorhek met balusters. Aan de zuidzijde staan losse stoelen. Tegen de zuidwand is de eenvoudige preekstoel met klankbord geplaatst. Twee overhuifde herenbanken, waarvan een met korintische zuilen, zijn onder de orgelgalerij geplaatst. Een kuifstuk met wapens hangt nu los tegen de noordwand. Het orgel is in 1878 vervaardigd door Friedrich Leichel uit Düsseldorf. Voor de balustrade staan twee beelden, personificaties van Geloof en Liefde en op de torens van het orgel staan drie figuren in dansende bewegingen die in hun charme op een orgel wel profaan aandoen.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Ferwâlde is in, yn de uterste hoeke fan Wûnseradiel, leechlizzend komdoarp dat net sa fier fan de eardere Suderseedyk ôf leit. It is fia de Djippert mei de Dykfeart ferbûn. Nei it easten ta is it doarp mei de Lytse Feart ferbûn mei de Yndyk en de yn 1876-1879 droechleine Kolken oan de noardkant fan de Warkumer Mar. Al earder waarden de Aeltsjemar en de Fallingabuorster Mar droechmeald; dêr kaam yn 1644 permisje foar. Ferwâlde waard yn it ferline in grut doarp neamd. Dat hie te krijen mei it doarpsgebiet mei in soad belangrike buorkerijen. It koe dan ek gâns stimmen útbringe. Yn de omjouwing wurde de leechlizzende landerijen, oant trije meter ûnder N.A.P., frijwol útslutend brûkt foar de feehâlderij. Allinne by de eardere seedyk, by it buorskip Doniabuorren, binne noch wat spoaren fan boulân. De doarpskearn, súdlik fan de tsjerke bestiet út in iepen romte dêr‘t âlde (súd) en nije bebouwing (noard) omhinne groepearre binne. Dêrfan út wei rinne noch in pear sydstrjitsjes. De doarpstsjerke eaget mei har kleurige bepleistere uterlik noch net sa âld; lykwols moat se al datearje út de twadde helte fan de13e ieu. Mar der geane ek ferhalen dat tsjerke en toer yn 1762 ôfbrutsen binne mei it doel de dowestiennen te ferkeapjen oan de semintyndustry fan Makkum. Yn 1767 wie de nije tsjerke mei in spits tuorke op de westlike gevel klear. De lêste ‘fernijing’ fan de tsjerke hat yn 1877 plakfûn. It skip hat in trijekantich sletten koar en op de westlike gevel stiet in houten tuorke. De tagongspoarte is fersierd mei bak- en sânstien en hat in fronton mei opskrift en it jier 1767. De famyljebank fan Van Velzen datearret út de 18e ieu en in ienfâldiger bank mei draaide balusters is nóch in ieu âlder. Ek Ferwâlde hat in ferrassing op de Aldfaers Erf-rûte, in timmerwinkel (sûnt 1845) yn in wat eigenaardich gebou mei in hege tutegevel. Súdlik fan Ferwâlde lizze de buorskippen Doniabuorren en by de dyk Skearnebuorren.

Turns is in lyts terpdoarp oan de Frjentsjerter Feart. Oer de feart leit in karakteristike flapbrêge. It doarp leit op in hoeke yn de súdlike himdyk fan de Middelsee. By de doarp leit de buorskip Annebuorren dy’t ea in hege wier hie en frij ticht by de Slachtedyk leit. Fan de terp is net folle mear te merken. Wol stiet de tsjerke op in hôf wêr’t de trochgeande dyk as in winkelheak omhinne bûget en dat kin in oanwizing wêze fan hoe’t it profyl fan de terp ferrûn. Dizze dyk wurdt lykas de wâlskanten fan de feart omseame troch buertsjes mei beskieden bebouwing. It moai lizzende tsjerkje is it lêste jier fan de 17e ieu stichte om in âlder eksimplaar te ferfangen, dat wijd wie oan Lambertus. De tolvejierrige Duco Gerroldus Martena van Burmania lei de earste stien, soan út it geslacht dat op Epemastate yn it flakby lizzende Ysbrechtum residearre. De stichtingsstien song it lof fan it geslacht. Yn de westlike gevel binne friezen brûkt. It is net bekend as dat al yn 1699 bard is of yn it midden fan de 19e ieu doe’t der op dy gevel in sjarmante neoklassicistyske dakruter pleatst is. Ynwindich hat de tsjerkeromte in houten tonferwulf. De kânsel út it ein fan de 17e ieu draacht it wapen Burmania: it doophek mei wrongen balústers en in hearebank binne út deselde tiid. Turns wie al betiid oekumenysk: yn de tsjerke lizze twa roomske prysters út it begjin fan de 19e ieu begroeven. In kilometer súdliker stie it kleaster Thabor, noch werkenber oan de grutte terp mei in buorkerij. It wie in priorij fan augustijner koarhearen, stichte yn 1406 troch in Snitser haadling dy’t sels yn it kleaster gie. Dit kleaster is bekend bleaun, omdat der inkele kronykskriuwers wurken, De abten Worp en Petrus binne de bekendste mei in protte weardefolle ynformaasje oer Fryslân yn de betide 16e ieu. It kleaster is yn 1572 fernield troch de Geuzen.

Appelscha, Sanatoriumweg 1: röntgengebouw In de Staatsboswachterij van Appelscha verkreeg de 'Stichting Volkssanatorium' in 1922 een terrein van circa 70 hectare. Op het terrein verrees een nieuw en modern sanatorium ter bestrijding van toenmalige volksziekte nummer één: tuberculose. In 1925 werd het complex uitgebreid met een röntgenlaboratorium, ontworpen door architect M.O. Meek uit Donkerbroek. Door de toepassing van het röntgentoestel als hulpmiddel in de diagnostiek en door het chirurgisch ingrijpen konden ook ernstig zieke patiënten worden genezen. Het röntgengebouw is dank zij de situering in het verlengde van de toegangsweg tot het complex en de opvallende vormgeving een duidelijk markeringspunt. Het gebouw kreeg een torentje met een uurwerk en een echte luidklok, opdat de geïsoleerde bewoners van het sanatorium eens een echte torenklok konden horen slaan. Op de torenspits staat een windwijzer in de vorm van een bliksemschicht, een verwijzing naar de röntgenstraling.

Op de redelijk complete radiale terp van Raard staat de vrij kleine Johannes de Doperkerk met een kloeke toren. Vanuit het noorden, waar de terp diep is afgegraven, kan de hoogte van de terp het best worden beleefd. Het kerkschip van gemêleerd rode kloostermoppen dateert uit het begin van de 13de eeuw; het koor met driezijdige sluiting is iets ouder, van omstreeks 1200. In de zuidelijke muur staat een nogal seculiere ingang: een dubbele deur met bovenlicht in een rechthoekig kozijn. Ernaast is een dichtgemetselde, segmentvormig gedekte opening te zien. Aan deze zuidzijde wordt de kerkruimte verlicht door drie 18de-eeuwse rondboogvensters, waarvan de sluitingen tegen de goot uitkomen. Het muurwerk is in 1807 dan ook iets verlaagd. Op de overgang van schip en koor zit een restant van een penant. De driezijdige koorsluiting heeft op de hoeken gemetselde ronde colonnetten. Aan de zuidoostzijde is een groot spitsboogvenster dichtgemetseld, de oostzijde heeft een rondboogvenster in een spitsbogige dagkant. De noordmuur vertoont oudere sporen. In het koor staat een groot rondboogvenster met daarbij een spoor van een klein romaans venster. Na een penant dat de overgang naar het schip markeert, staat in de schipmuur een compleet romaans rondboogvenster dat achter de diepe dagkanten is dichtgezet. Dat geldt ook voor een rechthoekige hagioscoop daar vlakbij. Verder naar het westen zitten twee sporen van dichtgemetselde ingangen, de ene rondbogig, de andere met een segmentboog. De toren is in 1807 – de gedenksteen zit in de zuidgevel – gemetseld van kleine bruine baksteen. Hij heeft enkele rondbogige galmgaten voor een in 1523 door Wolter Schonenborch gegoten klok en een exemplaar dat Hans Falck in 1620 goot. De toren wordt bekroond door een ingesnoerde spits. Het inwendige is met een tongewelf gedekt en bezit een preekstoel uit het midden van de 17de eeuw met gegroefde pilasters op de hoeken en in de vloer liggen enkele 17deeeuwse grafzerken. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken en is in gebruik als museum van een kunstenares.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Feinsum is in terpdoarp dat ûngefear yn it begjin fan de jiertelling ûntstien is yn it kweldergebiet eastlik fan it streamgebiet fan de Boarn. Yn de omjouwing fan Feinsum wienen mear terpen te finen; dêrfan leit ien hústerp noch dúdlik oan ‘e noardkant fan Feinsum yn it lânskip oan de Iestdyk. Dêr stiet no in wytferve pleats op. Nei it easten ta hie Feinsum in wetterferbining troch de hast seis kilometer lange Feinsumer Feart nei de Dokkumer Ie ta, dêr’t it buorskip Aldeleie mei in ferbiningsfeartsje ek fan profitearre. Boppedat lei it doarp frij ticht by âlde seediken: de Lage Hereweg, no mei de namme Bredyk, en de Hege Hearewei. Se koenen brûkt wurde as diken. Fan de Bredyk ôf liedt no de Holdingawei nochal wat hoekich troch it doarp hinne, in doarp dat gjin kom hat mar bestiet út in fjouwertal buorrens. De meast eastlike buorren hat foaral bebouwing súdlik fan de dyk, mar ek in noardlik dwersbuertsje. Dan folget de eardere krusing mei it yn it lânskip noch werkenbere trasee fan de Noord Friesche Lokaal Spoorweg. Feinsum krige yn 1900 in stopplak 3e klasse; dêrfan is no gjin spoar mear te finen. Dêrnei folget de Tsjerkebuorren, mei de bebouwing súdlik fan de dyk. Fuort nei de heakse hoeke leit de tredde buorren oan de westkant en nei de twadde hoeke folget de fjirde buorren mei bebouwing oan foaral de noardkant en in dwersbuertsje. De tsjerke is wijd oan Sint-Vitus, krekt lyk as de tsjerken fan Ljouwert en Stiens. It is in ienfâldige bakstiennen, romaanske tsjerke út de earste helte fan de 13e ieu. Ea mei in healrûn koar en in sealdaktoer út ein 13e ieu. De letGoatyske yngong yn in rjochthoekich kader en mei nissen fan deselde foarm datearret mooglik út begjin 16e ieu. De koarsluting is hjir nei alle gedachten weihelle yn de 17e ieu; dêrfoar yn it plak kaam de rjochte sluting. De tsjerke is yn 1962-1964 yngripend restaurearre.

Voor dit dorp is nog geen tekst beschikbaar!

Appelscha, Sanatoriumweg 1: röntgengebouw In de Staatsboswachterij van Appelscha verkreeg de 'Stichting Volkssanatorium' in 1922 een terrein van circa 70 hectare. Op het terrein verrees een nieuw en modern sanatorium ter bestrijding van toenmalige volksziekte nummer één: tuberculose. In 1925 werd het complex uitgebreid met een röntgenlaboratorium, ontworpen door architect M.O. Meek uit Donkerbroek. Door de toepassing van het röntgentoestel als hulpmiddel in de diagnostiek en door het chirurgisch ingrijpen konden ook ernstig zieke patiënten worden genezen. Het röntgengebouw is dank zij de situering in het verlengde van de toegangsweg tot het complex en de opvallende vormgeving een duidelijk markeringspunt. Het gebouw kreeg een torentje met een uurwerk en een echte luidklok, opdat de geïsoleerde bewoners van het sanatorium eens een echte torenklok konden horen slaan. Op de torenspits staat een windwijzer in de vorm van een bliksemschicht, een verwijzing naar de röntgenstraling.

De Alexanderkerk kwam op de uitloper van een zandrug van Rinsumageest tot stand. De bouw van de grotendeels van tufsteen opgetrokken romaanse kerk is in de 11de eeuw begonnen. Toen is het koor gebouwd, in de 12de eeuw gevolgd door de bouw van het schip met twee smalle zijbeuken en de gelijktijdige verhoging van het koor. Het halfrond gesloten koor was aanvankelijk iets hoger dan de reeks rondboognissen, afwisselend gekoppeld en enkel, met één klein rondboogvenster. De driebeukige kerk die werd toegevoegd bestond uit een schip met lichtbeuk, voorzien van rondboogvensters die iets groter waren dan die in het koor en twee vrij lage, aangekapte zijbeuken die mogelijk langs de koortravee doorliepen. Het schip en de beuken waren van elkaar gescheiden door zware, rechthoekige pijlers met lijstkapitelen die ronde scheibogen in fraaie sikkelvorm dragen. Van de dichtgezette doorgangen zijn in de huidige noordmuur vier traveeën tussen koor en toegangspoort zichtbaar. In de koortravee van het oudste gedeelte van het noordelijke muurwerk zitten drie hoge nissen. Bovenin staan twee kleine vensters waarvan het rechtse gaaf bewaard is gebleven. In dit muurwerk zijn bovendien een venstertriplet van rondbogen uit de 13de eeuw en een, later met rode baksteen dichtgezet, spitsboogvenster uit de 15de eeuw ingebroken. Beide muuropeningen waren waarschijnlijk hagioscopen, sacraments- of reliekvensters die van buiten zicht op het vereerde binnen boden. Naast deze vensters is in de muurdam tegen het schip een kleine rondbogige poort gemaakt die mogelijk de verbinding vormde naar het schip vanuit de langs deze gevel voortgezette zijbeuk. Onder het verhoogde koor bevindt zich een crypte, de enige in het noorden van Nederland. Deze met ribloze kruisgewelven gedekte crypte is klein en neemt alleen de ruimte in van de apsis en een klein stuk van de koortravee. Dat gedeelte is omwille van de ingegraven ruimte zes treden verhoogd. De vloer van de crypte ligt veel dieper dan de fundering van het koor en zij moet later zijn ingegraven. Er wordt aangenomen dat het pas in de 16de eeuw is gebeurd, maar dan is het wel uitgevoerd met oude materialen en in een voor die tijd ouderwetse stijl. De basementen en lijstkapitelen van de zes wandpilasters zijn van tufsteen. De twee vroeg 13de-eeuwse middenzuilen hebben schachten en dekstenen op de kapitelen van kalksinter, een soort ‘ketelsteen’, afkomstig uit een Romeinse waterleiding. De fraai gedecoreerde teerlingkapitelen zijn van Caensteen. Omstreeks 1525 is de kerk sterk vergroot door de vervanging van de zuidelijke zijbeuk door een nieuwe, laatgotische en aan de oostzijde rechtgesloten beuk. Deze beuk is iets breder en werd aan de westzijde een travee langer dan het oorspronkelijke schip. De smalle noordelijke zijbeuk is toen gesloopt en de scheibogenmuur met tufsteen gesloten. De nieuwe beuk, eigenlijk een tweede schip, is uitwendig opgetrokken van hergebruikte tufsteen aangevuld met baksteen, waarin ook latere reparaties zijn uitgevoerd. In de zuidmuur staat in het westen een spoor van een dichtgezette spitsbogige ingang met daarboven een ingekort spitsboogvenster met vorktraceringen. De andere grote vensters hebben later een indeling van hout gekregen. Onder een diepe nis in de sluitmuur is een zandstenen epitaaf aangebracht voor Siids Thiarda en diens vrouw (overleden 1545 en 1557), bewoners van de nabijgelegen Tjaardastate. Het is het vroegste epitaaf in Friesland in klassieke renaissancevormen. De uit de 13de eeuw daterende zadeldaktoren is, getuige de met rolwerk versierde gevelsteen, in 1610 belangrijk vernieuwd en er is toen ook een traptoren bij geplaatst. Inwendig zijn schip en zuidbeuk gescheiden door een colonnade van drie korte en zware bakstenen zuilen die vier spitsbogige scheibogen dragen. Daartussen overspannentwee houten tongewelven de ruimte. In de kerkvloer liggen gebeeldhouwde zerken, waaronder een laatgotische met evangelistensymbolen en een grote renaissancezerk met perspectivistische architectuur uit 1561. In de dooptuin tegen de zuidwand van de zuidbeuk staat de 19de-eeuwse preekstoel met klankbord. In deze beuk is tegen de oostelijke sluitgevel het door Bakker & Timmenga in 1892 gebouwde orgel op een galerij geplaatst.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

It terpdoarp Furdgum leit noardeastlik fan Tsjummearum en is alhiel op it grutte buordoarp oriïntearre. Furdgum leit op in noardliker kwelderwâl dan dy fan it buordoarp: in koarte wâl, mei ienris in rige oan lytse hústerpen It lei mar oardel kilometer fan de Griene Dyk ôf en lei dus foar de ynpoldering fan it Bilt yn de noardeastlike úthoeke fan Westergoa. Yn dy hoeke is de buert Dykshoeke ûntstien, mei ek in herberch mei in soad oanrin. Yn de omjouwing binne de hege lannen tige geskikt foar lânbou, mar wurde ek brûkt foar de feehâlderij. De toer fan de yn 1794 sloopte tsjerke stiet op de diels ôfgroeven terp. De toer datearret wierskynlik út de 13e ieu en is oplutsen fan kleastermoppen. Mei de restauraasje yn 1921 krige hy, nei in foarbyld fan in âlde tekening, in nije, sierlike bekroaning mei in klimmende bôgefries. It lytse Furdgum, dat no bestiet út twa lytse buerten fan wenningen en inkele grutte boerepleatsen, koe eartiids bôgje op trije staten: Camstra, Jelgersma en Klein Folta. Dy binne ferdwûn; dêrfoar yn it plak binne bourkerijen kommen. Fan Camstrastate binne noch belangrike spoaren te finen yn in grut boerebedriuw, dat in molkefeehâlderij en tagelyk in lânboubedriuw is. Oarspronklik stie op dit plak de state, stichte yn de earste helte fan de 16e ieu en gruttendiels sloopt yn de 18e ieu. Kelder en opkeamer binne noch diels bewarre yn de foarein en dêr stiet in pronkje fan in skou. Op de hurdsteestiennen mei portretten fan Keizer Karel V stiet it jiertal 1561 en de skou sels kin net fan folle letter datum wêze. Dizze âldste dokumintearre renêssânse skou fan Fryslân is ienfâldich, mar ferfine: pilasters op de baseleminten oan de sydkanten en in brede kroanlist mei wapenskylden. Dizze ha lange tiid ûnder aardich wat fervelagen ferskûle sitten, mar by restauraasje kamen ûnder kalk- en fervelagen perfekte wapens foar it ljocht: oan de lofterkant dy fan Schwarzenberg en Herbelstadt en rjochts Walta en Roorda.

Tsjalbert is in streekdoarp dat diel útmakket fan de doarpenrige – fan west nei east – Terbant, Lúnbert, Tsjalbert en Gersleat, dy’t De Streek fan it âlde Aengwirden foarmje. Se binne yn 1936 by Skoatterlân foege om de gemeente Heerenveen te foarmjen. Tsjalbert wie it haadplak fan Aengwirden. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldt hjiroer: ‘Tjalleberd is ’t grootste Dorp der Grieteny, ten Westen van Gersloot, ongemeen vermaakelyk in ’t geboomte en in de hooge bouwlanden gelegen. Hier vindt men eene kerk, doch ook zonder toren …. Ook is hier eene Herberg voor den reizenden man, en daar in eene Rechtkamer; hoewel het recht ’s Dingsdags wordt gehouden op ’t Heerenveen.’ De âlde doarpen en harren landerijen by de Aengwirderwei lâns geane yn de 18e en 19e ieu hielendal oer de kop. Earst waard turf út de hege feanen súdlik fan de dyk wûn en letter binne de lege feanen noardlik fan de dyk oanpakt. Yn it midden fan de 19e ieu is de turfwinning ôfmakke. It hat in protte wurk brocht en net folle wolfeart. De ferfeaningen lieten in wetterich ûnlân efter wêrtusken De Streek as in raffelige kade oerbleau. It yn kultuer bringen fan ûnlân, it bouwen fan gemalen en de oanlis van wegen brochten opnij wurk en struktuer yn De Streek. De doarpstsjerke wurdt al yn 1315 fermeld. Yn 1626 kaam der in nije tsjerke op it plak fan de âlde. Yn 1742 is yn opdracht fan grytman Martinus Bouricius opnij sprake fan weropbou en yn 1825/26 is de tsjerke oan de noardkant útwreide mei in dwerspân dat lykas de koarpartij trijekantich sletten waard. Yn de houten geveltoer hinget in yn 1670 troch Petrus Overney getten klok. Troch nijbou nei de oarloch hat him om de tsjerke hinne hast in doarpskearn ûntwikkele. Westlik fan de tsjerke stiet in âlde stiennen loads foar de brânwacht. Resint is in nije brânwachtkazerne boud. Yn Tsjalbert stiet ek in minniste tsjerke, in ienfâldige sealtsjerke út 1871.

Augsbuurt, Trekweg: vaste brug De Stroobosser Trekvaart, die de verbinding vormt tussen Dokkum en het Kolonelsdiep bij Stroobos, werd gegraven in de jaren 1651-1655. De 27 vaste bruggen over het vaarwater werden na 1880 geleidelijk vervangen door vrijwel identieke vaste balkbruggen. De vormgeving van de brug bij Augsbuurt uit 1907, met brugleuningen van profielijzer en gekruiste stangen, is typerend voor de periode rond de eeuwwisseling. Slechts een gering aantal heeft echter het oorspronkelijke karakter behouden.

De Nicolaaskerk vertoont zich op de deels afgegraven dorpsterp van de oudste zijde. Het van gemêleerd rode en gele steen gemetselde zuidelijke muurwerk en het koor laten zien dat de kerk in het midden van de 13de eeuw is gebouwd. Laag in dit door beren gesteunde muurwerk staan twee sporen van rondbogige ingangen, waarvan het oostelijke wel heel klein is. Hoog zijn ook nog twee dichtgemetselde rondboogvenstertjes te zien en drie fragmenten van een blokfries. Schip en koor zijn verhoogd aan het begin van de 16de eeuw toen de kap werd vernieuwd en het huidige houten tongewelf werd aangebracht. In de muur zijn later spitsboogvensters aangebracht. In de westelijke travee kwam een deur met bovenlicht met daarboven een cirkelvormig venster. In de koorsluiting staan een breed rondboogvenster, een met gele steen dichtgemetseld smal spitsboogvenster en een tweede deur met bovenlicht. Precies aan de oostzijde zit een duidelijk spoor van een dichtgezet rondboogvenster. De noordelijke muur met twee grote spitsbogige vensters is in de 19de eeuw vernieuwd in kleine gele baksteen. Op het dak liggen blauw geglazuurde Lucas IJsbrandszpannen, een windvaste pan met een vorm die leidekking suggereert. De noordmuur van de toren is gemetseld van gemêleerd gele baksteen en vertoont vrij laag een dichtgemetseld spitsboogvenstertje; het overige muurwerk van de toren is beklampt. De toren heeft een omgang en een achtzijdige, ingesnoerde spits. Tussen afgescheiden koor en orgelwand is de kerkzaal beperkt van ruimte. Het eenvoudige interieur heeft vooral dankzij de kleurstelling van schotwerk, lambrisering en meubilair in oker tonen en van trekbalken, korbelen, stijlen en gewelfribben in rode kleuren een grote intimiteit gekregen. Binnen het doophek met gedraaide balusters staat de preekstoel met klankbord, getordeerde trappaal en -balusters (met de datering 1711) en op de kuiphoeken zuiltjes in dezelfde vorm. De panelen hebben innemend snijwerk met voorstellingen van het Laatste Avondmaal en de vier evangelisten. Het orgel op de westgalerij is in 1862 gebouwd door L. van Dam & Zn. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).

Fochtel is in lang, tige ekstinsyf beboud streekdoarp tusken Easterwâlde en it Fochteloërfean, ien fan de grutste heechfeangebieten fan it lân. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “t oostelijkste Dorp der Grieteny ligt aan de hooge Veenen, waar tegen een dyk, de Leydyk genaamd, is gemaakt om het afloopende water te keeren, dewyl hetzelve anders, vooral in den Winter, niet alleen de Bouwakkers, maar ook ‘t geheele Dorp zou overstroomen.” Op de gritenijkaart út 1849 yn de atlas fan Eekhoff binne noch stikken fan dizze Leidyk yntekene. Hoe âld it fjouwer kilometer lange doarp krekt is, falt net te sizzen. Yn it suden binne, krekt foar de oarloch, troch amateurargeolooch H.J. Popping oan de râne fan it fean spoaren ûntdutsen fan in preehistoaryske delsetting. By fierder ûndersyk troch argeolooch Van Giffen koe fêststeld wurde dat de delsetting út ûngefear it jier 400 datearje moast en dat it bestie út in groep buorkerijen mei spikers. De streek wie troch it iderkear mear opkommende fean lange tiid net te bewenjen en in skoft letter ha har hjir wer boeren te wenjen set. Yn 1955 binne der troch de provinsjes Fryslân en Drinte plannen makke om it heechfean ôf te graven, mar yn 1961 beslute it regear om dizze ûntginnings te staken. It 1700 ha. grutte, diels noch libjende Fochteloërfean, sa te sizzen dat der noch altyd fean foarme wurdt, waard natuergebiet dat beheard wurdt troch de Vereniging Natuurmonumenten. It tsjingean fan it útdroegjen fan it fean is hjirby de grutste opjefte. Yn Fochtel hat oan it Zuideinde in tsjerke sûnder toer stien, mar dy is yn 1837 sloopt; dit is te sjen oan it tige fersoarge tsjerkhôf en de dûbele klokkestoel. Mooglik datearje de twa klokken noch út de 14e ieu. Yn 1918 is even fierderop in herfoarme kapel boud. Gâns noardeastliker is yn 1895 in suvelfabryk oprjochte, dy‘t yn 1907 fusearre mei it fabryk yn Easterwâlde. Yn Fochtel wienen de kampen Oranje en Ybehaer foar Molukkers ynrjochte. Fan de kampen binne allinne noch de terreinen waar te nimmen.

Tsjerkgaast is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op in izige kearwâl, in útrinner fan dy yn Gaasterlân. Om it doarp hinne lei leechlân en troch it doarp hinne rint in âlde dyk dy’t fan Starum troch Gaasterlân nei Doanjewerstal rint. Op de gritenijkaart fan Schotanus stiet it as in ridlik beboude streek oanjûn mei yn it westen Kleine Gaast en yn it easten Wollegaast, buerten op deselde keardaam. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Tjerkgaast, als of men zeide Kerkheuvel, is een goed Dorp. … De kerk, met een klein spits torentje voorzien, staat op het midden van den zandigen heuvel, op welken dit Dorp gebouwd is, aan den rydweg naar Sloten. Tusschen beiden ligt het buurtje kleine Gaast, alwaar een Wier het overblyfzel van een State is. In ’t Noordoosten vindt men nog een buurtje, de Wollegaast genoemd, beide insgelyks op heuveltjes gelegen. … Oudtyds lag hier Solkama State, die reeds van overlang verdweenen is. Rondom de kerk, op de hoogte, heeft men goed korenland; doch de overige landen zyn laag: men vindt ’er achttien kleine Polders, binnen welke goed weiland is; doch de jaarlyks onderloopende Buitenlanden zyn zeer dor en moerassig.’ De tsjerke mei in trijekantich koar en in houten geveltoer is yn 1703 boud om in eardere te ferfangen. Om de tsjerke hinne is wat komfoarming mei fariearde bebouwing foaral út de lette 19e of betide 20 ieu. De buorskip Wollegaast is yn 1848 trochsnien troch de rykswei fan Snits nei De Lemmer. By de krusing Spannenburg is doe al gau de herberch ‘Het Wapen van Friesland’ kommen. In gebou dat in neoklassicistyske, op doryske pylders rêstende middenopbou krige mei toskaanske pilasters en in fronton. Dizze is gearstald út ûnderdielen fan de yn 1945 yn Langwar ôfbrutsen Doumastate. Letter is Spannenburg ek noch trochgroeven troch it Prinses Margrietkanaal. Yn 1970 ferriisde de rom 80 meter hege strielferbiningstoer en al earder waard in ynstallaasje fan it wetterliedingsbedriuw boud dy’t faak ferboud en útwreide is.

Augustinusga, Blauforlaet 20: keuterij In het buurtje Blauwverlaat is rond 1920 deze kleine keuterboerderij gebouwd met een stookhok en een veeschuur. Het is een voorbeeld van het zogenaamde 'krimp'-type : met'krimp' wordt de inwaartse sprong van het muurwerk aangeduid. De keuterij staat met de voorgevel naar het Prinses Margrietkanaal gericht. Het complex geeft een goede indruk van de huisvesting van de kleine boeren in deze streek. Bovendien is het een zeldzaam voorbeeld van een betrekkelijk gaaf exterieur.

De kerk staat aan de westzijde van de radiale dorpsterp en is in de 13de eeuw van vooral geel moppenmateriaal gebouwd. De toren is ouder. Vooral in de noordelijke muur zijn duidelijke sporen van kleine romaanse vensters te zien. Aan de westzijde zien we twee kleine, dichtgezette spitsboogvensters en een derde tussen de later ingebroken grote vensters. Ook in de iets versmalde, ronde en nu blinde koorsluiting hebben twee kleine vensters gezeten, de ene rond- en de andere spitsbogig. In de zuidelijke muur zijn vergelijkbare, maar minder complete sporen van kleine vensters te zien. Daar staan voor de verlichting van het schip nu twee grote en een klein venster. De voorkerk heeft twee smalle spitsboogvensters en daarnaast staat de ingang in een spitsbogige nis van een gepleisterd veld. De zadeldaktoren lijkt ongeleed, maar heeft wel twee lichte versnijdingen. Hij is in de 12de eeuw verrezen en in de 13de eeuw verhoogd. De gedeelten van de westelijke muur aan weerszijden van de toren zijn niet even breed. Het zuidelijke gedeelte is breder en heeft aan de bovenzijde een klimmend fries in romano-gotische trant. De kerkzaal wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken op korbelen en muurstijlen. Hier heeft op het vroegere altaar omstreeks 1414 een hostiewonder plaatsgevonden dat tot twee keer toe met pauselijke bullen is bekrachtigd. In de wanden van het koor zitten enkele nissen, waarvan de noordelijke een piscina is geweest. Tegen de zuidwand is de preekstoel opgesteld, die getuige het opschrift van het klankbord in 1633 aan de kerk is geschonken. De kuip heeft fraaie hoekzuiltjes en getoogde panelen. Tegenover de preekstoel staat de herenbank van de Aylva’s die ooit een overhuiving met een profaan opschrift had. De kerkbanken vormen de grote verrassing van de kerk. Ze bezitten fraai gesneden wangen in rijke renaissancestijl en dateren van voor de hervorming, uit omstreeks 1560. Portretmedaillons, saters, engelen, draken, leeuwenkoppen en gecanneleerde pilasters zijn erin gesneden. Het orgel is in 1911 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Deze kaart maakt onderdeel uit van de zogenaamde Schotanus atlas (1698) gemaakt door Bernardus Schotanus. Zoon van Christianus Schotanus die de basis voor deze atlas legde in zijn Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt (1664).