Beestersweach waard lanlik bekend doe`t de parse der efter kaam dat bûtenpleats Lauswolt de ’geheime’ lokaasje wie foar de besprekkings dy`t úteinlik laten ta it kabinet Balkenende IV. De kar fan de politike lieders foar dy omkriten is net sa frjemd: fier fuort fan alle hektyk, yn it skaad fan it beamtegrien én mei de nedige grandeur. Net om `e nocht stiet Beetstersweach by ’ynwijden’ ek wol bekend as ’it Wassenaar fan het noarden’. Fanâlds wienen de omkriten fan Beetstersweach al yn trek by de adel en it patrisiaat, dy`t dêr harren bûtenpleatsen mei bûtenferbliuwen bouden. Begjin njoggentjinde ieu waard troch de grutgrûnbesitters begûn mei it op grutte skaal oanplantsjen fan bosk. Sûnt dy tiid ûntjoech it doarp him ek ta in wenplak dat oant de dei fan hjoed assosjearre wurdt mei ’sjyk’ en ’deftich’. De bosken om Beetstersweach hinne binne lânskiplik sjoen in juwieltsje: om en om nuddelbosk en leafbosk mei tuskentroch stikken greide, heide en wetter. Neist de bûtenpleats Lauswolt, dêr`t ek in golfbaan oanlein is, leit hjir noch it prachtige Park Olterterp, dat yn de lânskipsstyl oanlein is. Yn it lânhûs mei deselde namme, dat yn 1907 boud waard as ferfanging fan in âlder slot, sit It Fryske Gea, de provinsjale feriening foar natuerbeskerming. By de Boarn lâns (of Alddjip) - in ôfwetteringsrivierke fan it Drintsk Plato - leit der in brede, stripe iepen lân dy`t troch it gebiet fan east nei west rint. Súdlik dêrfan is der wer bosk en dêr leit ek de Liphústerheide, in grut stik heidefjild fan 6 hektare. Noch fierder nei it suden giet de bosk oer yn it heal iepen lânskip om De Himrik en Lippenhuzen hinne. Dêr is de skiednis fan it ferfeantsjen fan it gebied noch dúdliker te sjen troch de strakke ferkaveling yn de foarm fan lange smelle stikken lân. Dat lêste jildt ek foar it westlike part fan de regio, tusken De Gordyk en de Wide Ie (westlik fan Drachten). Dêr sjocht men in ôfwikseljend lânskip dat bestiet út grutte feangebieten, lytse stikjes bosk en wetter. De Boarn giet hjir fierder syn wei, en fierder lizze hjir de Nije Feart en it Polderhaadkanaal, dy`t beide groeven binne foar de ôfwettering én de ôffier fan turf. It kersrjochte Polderhaadkanaal, dat by Nij Beets in heakse bocht makket yn de rjochting fan de Nije Feart, is fan 1875 en waard yn 1967 ôfsletten foar de skipfeart. Ynkoarten giet it foar de rekreaasjefeart op `en nij iepen. Dêrmei ûntstiet in ekstra skeakel tusken de Turfrûte, dêr`t de Nije Feart in part fan is, en it Fryske Marregebied. Foar in moai byld fan de skiednis en de gefolgen fan it ferfeantsjen yn it gebiet is der it museum It Damshûs yn Nij Beets. Oan de ein mei de Weinterper Skar perfoarst net oerslein wurde: in natuergebiet eastlik fan de bosken fan Beetstersweach dat bestiet út bosk, puollen, heide en rûge greide. Troch dat gebied rint in trije kilometer lange ’poëzijrûte’: in kuier by fyftjin panielen lâns mei gedichten fan ferskillende dichters, yn it Frysk, Nederlânsk én Stellingwerfsk, de streektaal dy`t yn Súd-east Fryslân praat wurdt. De gedichten binne, foarlêzen troch de dichter sels, ek te beharkjen mei in mp3-spiler. De lûdsbestannen en de teksten steane op it webstee fan ’Staatsbosbeheer-MP3’. It sil dúdlik wêze: de wide omkriten fan Beetstersweach binne yn alles in tige oantreklik gebied. Natuer, rêst, lânskipsskiente, kultuer en kultuerhistoarje, sportive mooglikheden: dizze regio hat in hiel soad te bieden. Der is op him sels al in ferskaat fan bosk: dy lient him ek noch by útstek foar kuierjen, hynsteriden of mountainbiken. En foar wa`t it enoarme ferskaat fan de hiéle regio ûntdekke wol, is de fyts in útsocht ferfiermiddel. By einbeslút kin ién en oar ek noch kombinearre wurde mei in fartocht troch it gebied.

De Middelsee dielde Fryslân foarhinne yn twa stikken: Westergoa en Eastergoa. De Middelsee wie in djippe see-earm dy`t lâns Ljouwert rûn en dêrnei ôfbûgde rjochting Snits en Boalsert. Op de kaart is de trachterfoarmige mûning noch altyd goed werkenber. De wei fan Ljouwert nei Stiens, de Brédyk, folget it trasee fan de dyk dy`t ienris Eastergoa beskerme tsjin de Middelsee. Deinum, Marsum, Ingelum, Bitgummole, Bitgum, Berltsum, Wier en Minnertsgea leinen op de westlike wâl fan de see-earm. It gebiet lit in moai kontrast sjen tusken it ‘âlde’ en it ‘nije’ lân. It âlde lân wurdt kenmerke troch de karakteristike terpdoarpkes op de wâlkanten fan de eardere see-earm. Yn it leger lizzende gebiet fan de Middelsee séls is - neist de fleanbasis Ljouwert - allinnich sprake fan ferspraat lizzende pleatsen.

It gebiet westlik en noardwestlik fan Heech wurdt wol it ’Lytse Marregebiet’ neamd. Dêr lizze, midsmank griene greiden, fyftjin markes en puollen dy`t meiïnoar ferbûn binne troch brede of smelle sleatten. Dat is miskien wol it wiere Fryske lânskip: wetter, greiden, weauwend reid, monumintale pleatsen, hjir en dêr in mûne, in tsjerketoer of in klokkestoel en boppe-al dy typearjende, swide wiidsheid. It Lytse Marregebiet is in paradys foar dyjingen dy`t op syk binne nei rêst, romte, stilte en natuer. Grutte stikken binne allinne tagonklik foar de lytse wettersport. It gebiet is by útstek geskikt om te kanofarren. By de VVV’s yn Heech, De Gaastmar en Aldegea binne meardere rûten te krijen. Mar ek as jo net sa fan farren hâlde, kinne jo it unike karakter fan dizze streek ûndergean: it is der ek prachtich om te kuierjen, te fytsen of te skeelerjen. En net allinne yn de simmer, mar eins yn alle tiden fan it jier. In moaie rûte rint bygelyks by de noardlike kant fan de Aldegeaster Brekken del. It wetter, de reidkragen en de dêr efter lizzende polders foarmje in prachtich Muntsebuorsterpolder natuergebiet. Aldegea en De Gaastmar lizze direkt oan it wetter en binne wakker besochte, mar dochs rêstige wettersportdoarpen. Idzegea en Sânfurd binne ferstille útbuorrens dy`t besteane út in pear pleatsen en in tsjerkje en dy`t der idyllysk by lizze. It tsjerkje fan Sânfurd, dêr`t regelmjittich aktiviteiten plakfine, hat in eigen oanlissteger. De útbuorren leit op de noardlike igge fan De Hop, dat tegearre mei de Ringwiel ek in is. Ut en troch wurdt de rêst efkes op in noflike wize fersteurd troch de stoomtrein dy`t tusken Snits en Starum rydt. Drylts is no noch it meast tichtbije stasjon dêr`t jo opstappe kinne, mar der binne ek plannen foar in halte yn Aldegea. Yn it gebiet noardlik fan de spoarline lizze tsjintwurdich noch fiif puollen. De trije westlike foarmje meiïnoar natuergebiet de Blauhúster Puollen. De measte markes dêr waarden fan de santjinde ieu ôf droechlein. In foarbyld is de Sinsmar eastlik fan Dedzjum. Hieslum, tsjintwurdich midsmank de greiden, lei eartiids ek tusken it wetter yn. De slingerjende Himdyk beskerme it lân dat fan himsels al aardich wiet wie tsjin it wetter fan de Middelsee. Op en om dy dyk leit Blauhús. De ferneamde arsjitekt P.H. Cuypers boude dêr ein njoggentjinde ieu in neogoatyske krúsbasilyk, dy`t mei de pastorije, de tún, it stek en it tsjerkhôf in prachtich gehiel foarmet. In bytsje nei it súdwesten leit it skildereftige Greonterp, dêr`t skriuwer Gerard Reve in tal jierren wenne en wurke hat. It doarp hat in unike klokketoer. Foar wat mear libben en drokte kinne jo terjochte yn Heech, dat fan maaie oant septimber in brûzjend wettersportdoarp is. De almeast foarname bebouwing en it kompakte karakter jouwe it doarp in beskate grandeur en in lytsstedsk karakter. Trochdat it direkt oan de Hegemer Mar leit én op in krúspunt fan wichtige farwegen, is it doarp útgroeid ta ién fan de wichtichste wettersportsintra fan Fryslân. Mar Heech hat ek oan net-wettersporters genôch te bieden: aardige winkeltsjes, ferskillende restaurants en gesellige terraskes. Leafhawwers fan nautyske en maritime keunst kinne harren hert ophelje yn galery De Scheepskamer van Heeg. En yn Houtbouwmuseum De Helling krije jo in moai byld fan de tradisjonele Fryske houtene skipstypen en de rike skiednis fan it doarp. Mei De Gaastmar en Wâldsein wie Heech fan it lêste fearnspart fan de santjinde ieu ôf it sintrum fan de Nederlânske ielfiskerij en ielhannel. De iel waard ûnder oare skipe nei Ingelân. Oant 1938 wie der yn Londen oan de wâl fan de Teems sels in frij lisplak foar de Fryske ielaken. Mei de ielhannel ferdwûn nei de Twadde Wrâldoarloch ek dat skipstype. Sûnt 2009 hat ’Houtbouwmuseum De Helling’ lykwols in nij boude ielaak ta syn foldwaan, dêr`t deitochten mei makke wurde kinne. Foar dyjingen dy`t de foarkar jouwe oan in syltocht op in skûtjse, is der it beurtfear Heeg-Woudsend-Balk. Jo kinne jo fyts meinimme oan board!

De súdlike grinsstreek fan Fryslân is in streek mei in soad ôfwikseling: iepen greide en boulân, beamwâlen, bosk, heide, moeras en wetter. De fariaasje yn it lânskip giet lyk op mei in rike natuer en in hiel boeiende kultuerhistoarje. Dêr rinne Fryslân, Drinte en Oerisel hast as fansels yn elkoar oer. It punt dêr`t de provinsjegrinzen inoar reitsje, leit ’in the middle of nowhere’ en is allinne te werkennen oan in (nammers net maklik te finen) grinspeal. In sânrêch tusken Oldemerk en Noardwâlde is de âldste ûntginningsas yn de streek. De rige doarpen by dy as ûntstienen ieuwen lyn al. Begjin santjinde ieu waard begûn mei it ôfgraven fan de feangrûn. Foar it ôffieren fan de turf waarden fan Steggerda, Finkegea en Noardwâlde út fearten groeven nei De Linde. It hichtepunt fan it ferfeantsjen lei tusken 1650 en 1750. Yn 1800 wie it by de niisneamde doarpen fierhinne dien mei de produksje fan turf. Nei ferrin fan tiid waard in nije boarne fan ynkomsten fûn yn de reidflechterij, dy`t him oan de ein fan de njoggentjinde ieu ûntjoech ta in wichtige bedriuwstûke. Yn Noardwâlde waard yn 1912 de ’Rijksrietvlechtschool’ oprjochte, dêr`t tsjintwurdich it Nationaal Vlechtmuseum yn sit. Lyk mei de grins mei Drinte en Oerisel rint in lange, rjochte wei mei de yntrigearjende namme ’Vierdeparten’. Yn de tiid fan de turfgraverij rûn by dy wei lâns in feart dy`t de Steggerdafeart, de Finkegeafeart en de Noardwâlderfeart mei-inoar ferbûn. Om fan dy dwersfeart gebrûk meitsje te kinnen, moast pacht betelle wurde: íénfjirde part fan de mannichte it skip ferfierde turf. Yn de njoggentjinde ieu, doe`t it turfwinnen dien wie, waard de grûn oan wjerskanten fan de wei oankocht troch de ’Maatschappij van Weldadigheid’. Dy organisaasje wie yn 1818 oprjochte om de earmoed yn benammen de stêden te bestriden. Fier fuort fan dy stêden, yn de grinsstreek fan Drinte, Fryslân en Oerisel, waarden lânboukoloanjes stifte, dêr`t de ’behoeftigen’ oan it wurk koenen, mei as doel dat se úteinlik op harsels stean kinne soenen. De ’Vierdeparten’ wie in diel fan de koloanje Wilhelminaoard. Wat fierder nei it súdwesten, yn Oerisel, waard de koloanje Willemsoard stifte. De Maatschappij bestiet noch altyd en sit yn de eardere koloanje Frederiksoard. Hjoed de dei rjochtet er him op it behâld fan it rike erfgoed, dat bestiet út arbeidershúskes, pleatsen, fabriken, skoallen, âldereinhuzen (!), ensfh. Yn Frederiksoard is ek museum De Koloniehof. In oar, hiel bysûnder museum is it Miramar Zee(!)museum yn Fledder, dat dêr net fier fan ôf leit. Yn dat doarp is fierder Museums-Vledder te finen, trije musea ûnder íén dak: in museum foar hjoeddeiske grafyk, in museum foar hjoeddeiske glêskeunst én, unyk yn de wrâld, in museum foar falske keunst. Neist in rike en nijsgjirrige kultuerhistoarje hat de streek ek in ferskaat fan natuer. Fuort besuden Noardwâlde leit it ’Spokebos’ fan 100 hektare grut, mei dêryn rekreaasjedobbe de ’Spokeplas’. Fierder nei it suden, yn Drinte en Oerisel, is der foaral bosk mei dêrneist greide, bou of heide. De ’Noordwoldermeenthe’ is in heidegebiet benoarden Noardwâlde. Tusken dat gebiet en it doarp leit it Jeudse Karkhof, in Joadsk begraafplak mei ikebeammen deromhinne, dy`t boppe de ôfgroeven grûn útstekt. Fierder nei it westen ta leit it natuergebiet Lendevallei, in ôfwikseljend moerasgebiet oan wjerskanten fan De Linde. Dat rivierke lient him o sa foar in prachtige kanotocht. Foar kuierders en fytsers biedt de straak ek gâns mooglikheden. As jo in rûte plenne yn de omkriten fan Steggerda, riede wy IJsboerderij De Saks fan herten oan as plak foar in koart skoft. Dy Saksyske pleats waard boud yn 1731 en is íén fan de âldste pleatsen fan Fryslân.

Yn dit gebiet spile him yn 2006 in barren ôf dat oer de hiele wrâld de oandacht loek. Yn it bûtendykse gebiet rekken yn de nacht fan 31 oktober op 1 novimber troch stoarm en springfloed mear as 200 hynders ynsletten troch it wetter. In pear dagen stie de keppel ticht opinoar heappe op in heger lizzend stik lân. Bylden dêrfan én fan de rêdingsaksje giene de wrâld oer en stiene by mannichien yn it ûnthâld printe. Mear ynformaasje is te finen op de webside fan Micky Nijboer, dy’t de rêdingsaksje betocht en mei fiif oare amazônes útfierde. Dêr (en ek op Youtube) steane ek de yndruk meitsjende bylden fan de rêdingsaksje. Fiif jier nei it drama (der kamen ek mear as 20 hynders by om) waard op de dyk by Marrum ta neitins in keunstwurk ûntbleate, makke troch Machiel Braaksma (sjoch by Marrum, tema “Kunstwerken”). It noarden fan de gemeente Ferwerderadiel is in hiel nijsgjirrich gebiet. Op in kwelderwâl dy‘t doedestiids min of mear de grins fan lân en see wie, ûntstienen inkelde ieuwen foar de jiertelling al de terpdoarpen Blije, Ferwert, Marrum en Hallum. De trochgeande dyk troch dy doarpen giet lâns it trasee fan de dyk dy’t yn de alfde ieu oanlein waard om it lân om de doarpen hinne te beskermjen tsjin de see. Oan de bûtenkant fan de seedyk ûntstie troch it oanslykjen yn de rin fan de ieuwen nij kwelderlân. Healwei de achttjinde ieu waard dy kwelder bedike. De seedyk fan no is wol in stik heger, mar hy leit noch hieltyd op itselde plak as doedestiids. Yn de achttjinde ieu krigen de fjouwer doarpen elts in eigen ferbining oer it wetter mei de Dokkumer Ie yn it suden. En oan it begjin fan de njoggentjinde ieu waard it gebiet ek noch ris ûntsletten troch in spoarline. Dy waard oanlein en eksploitearre troch de “Noord Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij” (NFLS) en gie fan Ljouwert, oer Dokkum nei Eanjum. De line is al lang opheft en it spoar is foar in grut part ferdwûn, mar it saneamde “Dockumer Lokaeltsje” binne in soad minsken noch altyd o sa oer te sprekken. It trasee is hjir en dêr noch te sjen yn it lânskip en de measte stasjons steane der noch, mar binne faak fan harsels mar lestich te werkennen. Dat lêste jildt net foar it stasjon fan Marrum-Westernijtsjerk, dat hielendal yn orizjinele steat werombrocht is. Werom nei de seedyk. Dêr stiet, by Marrum, in monumintaal keunstwurk, makke troch Ids Willemsma. It is makke ta gelegenheid fan it ree kommen fan it op Deltahichte bringen fan de Fryske waadseediken tusken 1963 en 1993. De hege dyk biedt in prachtich útsjoch op it bûtendykske gebiet, it Noarderleech. Der wie al in begjin makke mei it yn kultuer bringen fan dat oanslike lân doe’t noch besletten waard om de see der ‘kontrolearre’ frij spul te jaan. Sûnt de bûtenste simmerdiken (lege diken) trochstutsen waarden hat him op de grins fan sâlt en swiet in unyk natuergebiet ûtwikkele dat frij tagonklik is fan 1 july oant en mei 15 maart en dêr’t twa kuiers útset binne. Net allinne om de natuer is it gebiet ek nijsgjirrich om de noch dúdlik oanwêzige spoaren fan it proses fan ynpoldering en kultivearring: simmerdiken, slúskes, prachtige rûne drinkwetterplakken (dobben) mei ringdiken deromhinne en de resten fan in spoarbaantsje dat earder tsjinne foar it ferfier fan hout (en arbeiders) foar de âlde lânoanwinningswurken. Der steane yn it gebiet ek twa bunkers út de Twadde Wrâldoarloch. Noard Ferwerderadiel: in ûnferwacht alsidich gebiet en in perfekte kombinaasje fan rêst, natuer, kultuer en skientme fan it lânskip.

Dit gebiet is it dekor fan it earste part fan it meast beruchte trajekt fan de Alvestêdetocht: dat fan Frjentsjer nei Dokkum. De ferneamde reedrydrûte giet by Doanjum, Boer en Rie lâns, terpdoarpkes op in âlde kwelderwâl by in eardere slinke, de Ried. It hiele gebiet is in treflik foarbyld fan in âld kwelderlânskip. Ferstille, skildereftige terpdoarpkes, ieuwenâlde tsjerkjes, kwelderwâlen, restanten fan âlde seeslinken, diken, prachtige fiergesichten, rêst, stilte... In ideaal gebiet om te fytsen, te kuierjen, om lekker út te waaien en ta rêst te kommen.

Om Boalsert hinne leit in prachtich gebiet mei in tige ynteressante ûntsteansskiednis. Foar in protte minsken is dit op en top Fryslân: spektakulêre fiersichten, skildereftige en ferstille doarpkes, tsjerken op noch âldere terpen mei ieuwenâlde restanten fan âlde diken, eardere seeslinken... De striid tsjin it wetter is hjir dúdlik te fielen en te sjen. De see wie trouwens net allinne mar fijân. Mei tank oan de see koe Boalsert him ommers ûntwikkelje ta in rike hannelsstêd. En fan dy bloei profitearre it omlizzende gebiet ek mei. Dêr wêr’t hjoed de dei auto’s rjochting Ofslútdyk ride, foeren 1000 jier ferlyn skippen út Boalsert wei nei de Sudersee. En fierder fuort: nei Ingelân, Skandinavië, de Eastsee, Ruslân... De stêd lei oan de súdlike ôfsplissing fan de Marneslink, in see-earm dy`t noardlik fan de hjoeddeiske Ofslútdyk it lân ynkrong. De súdlike en noardlike Marneslink kamen beide eastlik fan Boalsert út yn de Middelsee, in see-earm dy’t Fryslân út noardlike rjochting ynkrong. Dêrtroch lei de stêd feitlik op in eilân, dat fanwege it lege lizzen beskerme waard troch in ringdyk. Dêrmei wie it ien fan de earste gruttere gebieten dy’t bedike waarden: it ûntstean fan de saneamde memmepolders. Fan de fjouwer Fryske memmepolders is dit de grutste: de polder rint fan Hartwert oant Wytmarsum en fan Burchwert oant de A7. Ek doe`t de Marne en de Middelsee allang tichtslike wiene, bleau Boalsert noch lang in wichtich hannelssintrum. De stêd hie ek letterlik in sintrale posysje en dat is op de kaart noch hieltyd te sjen: út Boalsert wei rinne yn allegearre rjochtingen fearten dy`t eartiids wichtige ferbiningen foarmen mei Makkum, Warkum, Drylts/Snits, Harns en in oantal lytsere plakken yn de omjouwing. Jo kinne sadwaande dit unike gebiet ek hiel goed fanôf it wetter ûntdekke. En fansels mei de fyts. Of kuierjend. Mei de auto advisearje wy lykwols allinne at it min waar is...

De namme fan dizze streek is ûntliend oan de eardere gemeente mei deselde namme, dêr`t it gebiet dêr`t hjir om giet rûchwei de eastlike helte fan is. Skoatterlân wie yn de njoggentjinde ieu ek de namme fan íén fan de kiesdistrikten yn Fryslân. Dat distrikt keas yn 1888 Ferdinand Domela Nieuwenhuis as earste sosjalist ea yn de Twadde Keamer. Dy dominy, frijtinker, sosjalist en anty-militarist hie him tige ynset om de jammerdearlike libbens- en arbeidsomstannichheden fan de feanarbeiders yn it gebiet te ferbetterjen. De ûntginning fan it fean hat in wichtige stimpel set op de (sosjale) skiednis fan it gebiet. En yn it hjoeddeistige lânskip is it ôfprintsel fan dat stimpel noch altyd hiel dúdlik te sjen. Foar de ôffier fan de turf wienen se yn de midden fan de sechstjinde ieu by It Hearrenfean begûn mei it graven fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart. Dy feart waard yn de rin fan de ieuwen stikje by bytsje yn eastlike rjochting trochlutsen. Omdat it dêr stadich omheech rûn, wienen slûzen nedich. De earste slûs kaam by it hjoeddeiske Bontebok, de twadde noardlik fan Aldhoarne en de tredde by it hjoeddeiske Jobbegea, dat oant fier yn de tweintichste ieu oantsjut waard as Tredde Slûs. Oan wjerskanten fan de haadûntsluting ûntstie in regelmjittich stelsel fan lytsere fearten en sleatten en, yn de heger lizzende gebieten, dykjes. By it jaan fan nammen oan al dy saneamde ’wiken’ wie de fernimstichheid net oeral like grut: yn de Hoarnstersweachsterkompenije, it gebiet eastlik fan Jobbegea, kamen se net fierder as ’1e Wyk’, ’2e Wyk’ ensafuorthinne, oant en mei ’19e Wyk’. Nei it ôfgraven fan it fean wie it lân op de measte plakken net daliks gaadlik om te brûken: yn de leger lizzende gebieten wie it te wiet of stie it sels ûnder wetter, en de heger lizzende sângrûnen wienen net o sa fruchtber. It lânskip lei der nochal ferlitten by en in soad bewenners hienen in lijerich bestean. Stikje by bytsje waard it lân yn kultuer brocht, meast troch de bewenners sels. Trochdat it allegear lytsskalich wie en it stadichwei gie, krige tagelyk de natoer gelegenheid om wer foarút te gean. De ûntsteansskiednis hat meibrocht dat der in prachtich, ôfwikseljend lânskip ûntstie dêr`t oan de iene kant de ynfloed fan de minske hiel dúdlik te sjen is en oan de oare kant de natoer op `en nij in dúdlik plak ferovere hat. In rjochtlinige ynfrastruktuer en systematyske ferkaveling, iepen greidelânskip, lytsskalige stikken lân mei beamwâlen deromhinne, bosk, heideIt lânskip hat hjir in soad smaken, dy`t him op mear as ien manier priuwe lit: op `e fyts, rinnend, op it hynder, mei de boat of yn de kano. It gebiet hat twa ’offisjele’ natoergebieten. Westlik fan Nijhoarne leit de Ketliker Skar, in tige ôfwikseljend, goed 400 bunder grut natoergebiet dat bestiet út heide, greide, wetter en kultuerbosk. Utsein inkelde kuierrûten hat behearder It Fryske Gea hjir ek in rolstoelfreonlik paad oanlein fan likernôch 2,5 kilometer, dat as rûntsje ôflein wurde kin. Súdeastlik fan Aldhoarne lizze de ’Kikenberch’ en it ’Tolheksbosk’, dy`t beide in part binne fan it natoergebiet Tjongervallei. De doarpen Nij- en Aldhoarne organisearje alle jierren, op de lêste saterdei (sneon) fan septimber it saneamde Flaeijelfeest (Flaeijel = in swingel om te terskjen, Nedl.: ’dorsvlegel’). Op dit tradisjonele rispinge- en terskfeest wurde alle kanten fan it eardere libben op it plattelân foar it fuotljocht brocht. It barren lûkt alle jierren tsientûzenen besikers. Dizze unike streek mei har sosjaal rûzige skiednis, har troch minskehannen makke struktuer, har kultuerhistoarje dy`t je fiele- en sjen kinne én har lânskiplike en natoerlike kwaliteiten hie eins ek yn íén wurd gearfette wurde kind: yntrigearjend! Want wa kin syn nijsgjirrigens en fantasije noch ynhâlde by it lêzen fan nammen as Bontebok, Spekpôlledraai, Belgyske Wyk, Lúksemboarch, Prikkedaam en Sing Sang (in dykje tusken Bontebok en Jonkerslân).

Om de Langwarder Wielen hinne De streek om de Langwarder Wielen hinne is in unyk stikje Fryslân. Nearne yn de provinsje sjocht men yn sa`n lyts gebiet sokke grutte lânskiplike ferskillen: de widens en iepenens fan it feangreidegebiet mei de Wielen en De Kûfurd en dêrfoaroer de yntimiteit en beslettenens fan de bosken by Sint-Nyk. It ferline is hjir noch dúdlik te fernimmen en te sjen en de streek azemet sûnder mear de nedige 'grandeur': it skildereftige, wat sjike Langwar; de bosken mei har steatige leanen en monumintale lânhuzen; it deftige De Jouwer; mar ek it grutte tal monumintale pleatsen yn it bûtengebiet. Syn alluere hat de streek te tankjen oan it ferline. Tanksij de geunstige lizzing oan it wetter ûntjoech Langwar him om 1600 hinne ta merk- en havenplak mei in waach, in 'regtshuys' en ferskate lúkse wenhuzen foar de begoedige boargerij, dêrûnder Osingastate. In ferliking tusken de moaie âlde foto's út it boek 'Trije Swannen yn folle Flecht' en de hjoeddeiske situaasje leart dat it doarp syn histoaryske karakter foar in grut part beholden hat. Neffens in soad minsken is De Buorren de moaiste doarpsstrjitte fan Fryslân. Om syn sjarme, yn kombinaasje mei de prachtige omjouwing en de wettersportmooglikheden, mei it doarp hjoed de dei ek noch ferskillende notabelen en bekende Nederlanners ta syn ynwenners en geregelde gasten rekkenje. Men kin it jin tsjintwurdich hast net mear yntinke, mar De Jouwer wie yn it ferline ek in wichtich havenplak: dêrút wei waard sels op Ingelân en Skandinavië fearn. Neist de hannel ûntstie ek it nedige ambachtswurk en de nedige yndustry, lykas skipswerven, meubelmakkerijen, koperjitterijen, klokkemakkerijen en fansels de kofjebrânerij fan Douwe Egberts. It doarp ûntjoech him ta in saneamde 'vlecke', in plak dat tusken in doarp en in stêd yn sit. De stedske trekjes en it rike ferline jouwe De Jouwer in hiel eigen oansjoch. Yn de skadige bosken by Sint Nyk steane ferskillende steatlike wenhuzen. De Vegelinbosken binne neamd nei de man dy`t se yn de achttjinde ieu oanplantsje liet, Johan Vegelin van Claerbergen. Dy man, waans neiteam de bosken noch altyd yn besit hat en beheart, wie ek de driuwende krêft efter it ynpolderjen fan de leechlizzende lannen yn de streek. Wilhelminaoord, in kuierbosk, waard healwei de njoggentjinde ieu oanlein. De bosken wienen en (binne noch altyd) in attraksje foar deitoeristen út de wide omkriten. By herberch 'Huis ter Heide' waard in kolfbaan oanlein. Beide binne ûnderwilens ferdwûn. Folle letter kaam in eintsje fierderop de hjoeddeiske 18-holes golfbaan. De streek is fansels yn it foarste plak in walhalla foar de wettersporter. Langwar is in wettersportdoarp mei styl en tradysje. De pleatslike sylklup waard al yn 1859 oprjochte en is dêrmei ien fan de âldste fan Nederlân. De Langwarder Wielen steane yn streekrjochte ferbining mei it fierdere grutte Fryske Marregebiet. Hja binne alle jierren it dekor foar ferskillende sylwedstriden, dêrûnder it ferneamde skûtsjesilen. As jo séls silen leare wolle dan kinne jo terjochte by sylskoalle Neptunus yn Jiskenhuzen, it berteplak fan Egbert Douwes, grûnlizzer fan Douwe Egberts. Bliuwe jo dochs mar leaver op it lân? Gjin probleem: mei de fyts, op de motor, rinnend of op skeelers lit de streek him ek hiel goed ûntdekke. Nim bygelyks ris de 'pontsjerûte' (sjoch op Route Zuidwest Friesland.nl by Langwar). Of stippelje op dy site in eigen rûte út mei help fan it útsochte systeem fan (fyts)knooppunten. Op De Jouwer is safolle te sjen en te dwaan dat jo der maklik in hiele dei foar útlûke kinne. Kombinearje bygelyks in lyts moarnsskoft winkeljen mei in besite oan Museum Joure, dat yn in prachtich yndustrieel kompleks sit út de ein fan de njoggentjinde ieu. It yn 2008 iepene, unike Puzelmuseum is ek in lytse besite mear as wurdich. Of doch it Jouster Kuierke, in kultuerhistoaryske kuier troch it doarp, ûnder lieding fan in gids. Keunstleafhawwers hawwe de kar út meardere galeryen. In pear kear it jier, by in tal grutte, spektakulêre eveneminten, is it yn it doarp ekstra gesellich: de Boerebrulloft, de Ballonfeesten(beide ein july) en de Jouster Merke (ein septimber). Benammen yn de simmermoannen wurde ek noch tal fan oare, lytsere aktiviteiten organisearre. Wolle jo séls in hiel bysûndere aktiviteit dwaan, dan rekommandearje wy in kursus fierljeppen by de pleatslike fierljeppersferiening fan herten oan.

Op en om de Ofslútdyk Foar de measten is de Ofslútdyk net mear en net minder as in handige, flugge ferbining tusken Fryslân en Noard-Hollân. Net folle minsken beseffe dat de tusken 1927 en 1932 oanleine dyk ien fan de grutste wettersteatswurken is dy’t oait op ’e wrâld realisearre binne. De ferwêzenliking fan in 30 kilometer lange daam as ôfsluting fan in binnensee wie - hielendal foar dy tiid - in gigantyske prestaasje. De Ofslútdyk foarmet net allinnich in ferbining tusken bestimmingen; de dyk is séls ek in oantreklike bestimming. Jo belibje dêr de oertreffende trep fan it begryp wiid. By moai waar is it útsicht oer de Waadsee en de Iselmar manjefyk. En by wat minder waar binne jo dêr echt ien mei de eleminten... Koarnwertersân is, krekt lykas Breesândyk, in earder wurkeilân. Dêr waard yn maaie 1940 de Dútske opmars noch lang tsjinholden. De saneamde kazematten (bunkers) besteane noch altyd en foarmje tsjintwurdich in ynteressant museum. Fierder leit dêr in slûzekompleks, dat bestiet út in spuislûs en twa skutslûzen. It kompleks is in ryksmonumint en is neamd nei Hendrik Lorentz, dy’t yn 1902 de Nobelpriis foar natuerkunde krige en in belangrike rol spile by de oanlis fan de Ofslútdyk. De regio om de oansluting fan de Ofslútdyk op it fêstelân hinne is ek de muoite wurdich. Koarnwert, berteplak fan de dichter Obe Postma, is in beskerme doarpsgesicht en yn Wûns stiet in bysûnder seldsume ’sintraalboutsjerke’. Surch is û.o. bekend fanwegen Hotel-café-restaurant De Steenen Man, dêr’t in protte dykwurkers fertier sochten en dêr’t it neffens de ferhalen rûch om en ta gean koe...

Fryslân op syn moaist: dat fine in soad minsken fan it gebiet om de Burgumer Mar hinne. En ek al is dat fansels subjektyf, foar dy kwalifikaasje is in boel te sizzen. It gebiet eastlik en noardeastlik fan de Burgumer Mar is it kearngebiet fan it ’Nationaal Landschap De Noordelijke Friese Wouden’. Lang ferlyn waard dêr fan de noardwestlike helling fan it Drintsk Plato ôf de heide en it leger lizzende feangebiet yn lange smelle stripen ûntgonnen. Om dy perselen waarden ’dykswâlen’ oanlein, ierden dykjes dêr`t beammen op plante waarden. Sa ûntstie in karakteristyk heide- en feanûntginningslânskip, dat nearne oars yn Nederlân sa moai bewarre bleaun is as hjir. En nearne yn Fryslân fine jo binnen sa`n lytse ôfstân de kombinaasje fan in lytsskalich, heal ticht beamwâllânskip mei de wiidsheid fan twa marren, de Burgumer Mar en De Leien. De Burgumer Mar is in natuerlik mar dat yn de iistiid ûntstien is. It lient him tige foar ferskillende foarmen fan wettersport. De mar wurdt krúst troch it Prinses Margrietkanaal. Dat Fryske part fan de wichtige skipfeartferbining fan De Lemmer nei Delfsyl waard groeven tusken 1949 en 1952. De Kûkhernster Feart, de Petsleat en De Swemmer foarmje foar de plezierfeart in wichtige ferbining met de Lauwersmar. De Leien is in feanôfgraving út de santjinde ieu. Omdat er net sa djip wie, hie de mar lang allinne wat te betsjutten foar de lytse wettersport. Yn it ramt fan it grutskalige Fryske Marreprojekt is de mar folslein op `en nij ynrjochte. Dêrby binne sawol de rekreaasjemooglikheden as de natuerwearden grutter wurden. Der binne slinken groeven nei De Rotfalle en tusken De Pein en Eastermar. De feanôfgraving is no in ûnderdiel fan de Lits-Lauwersmarrûte, in oantreklike alternative farrûte fan de Fyske marren nei de Lauwersmar, dy`t geskikt is foar grutte motorboaten. Foar de net-wettersporter en de wettersporter dy`t ek wolris de wâl op wol hat it gebiet ek in hiel soad te bieden. It grutte tal lytse, rêstige dykjes en ûnferhurde paden troch it skitterjende beamwâllânskip meitsje it gebiet ta in paradys foar kuierders, hurdrinners, fytsers, ruters, mountainbikers en skeelerers. De kultuerhistoarje is te sjen en te fernimmen yn it ûnskeinde lânskip en de autentike doarpkes. En wa`t mear te witten komme wol oer de eardere heideûntginnings en libbensomstannichheden yn it gebiet, kin terjochte yn temapark ’De Spitkeet’ by De Harkema. De Burgumer Mar en syn omkriten hawwe koart sein alles te bieden foar in oangenaam ferbliuw; sawol foar natuerleafhawwers en rêstsikers as foar dejingen dy`t op syk binne nei wat mear aksje.

It Hearrenfean hat ynternasjonale bekendheid fanwegen it reedriden. Thialf wie fan de hiele wrâld de twadde oerkape 400 meterbaan en jildt noch hieltyd as íen fan de iisbanen yn’e wrâld mei de hurdste tiden. Dêrneist is It Hearrenfean fansels bekend fan de fuotbalklup mei deselde namme en it nei de legindaryske fuotballer Abe Lenstra neamde stadion. Mar dizze ’sportstêd’ en har omkriten hawwe mear te bieden, folle mear! It Hearrenfean is fanâlds in feankoloniale delsetting. Yn 1551 waard troch de notabelen Van Dekema, Van Cuijk en Foeyts, de ’heeren van het veen’, de ’Schoterlandse Veencompagnie’ oprjochte, de âldste Nederlânske heechfeankoloanje en de op íen nei âldste ’Naamloze Vennootschap’ fan Nederlân. Se begûnen mei it graven fan de Hearresleat, dêr`t de turf ôffierd wurde soe. Heaks dêrop waard yn eastlike rjochting de Skoatterlânske Kompanjonsfeart groeven, dêr`t it lêste stik fan, méi troch de ûntginning fan it fean, hieltyd fierder opskode. It Hearrenfean is ûntstien by it krúspunt fan dy turffearten. Dy fearten waarden de definitive grinzen fan de besteande ’gritenijen’ (gemeenten). Oant der yn 1934 in gruttere gemeente kaam mei de namme ’Heerenveen’ - dy`t bestie út de eardere gemeenten Skoatterlân, Eanjewier en in part fan Haskerlân - lei It Hearrenfean ieuwen lang yn trije ferskillende gemeenten. It ferline én it hjoed fan It Hearrenfean en omkriten wurdt op boeiende wize ferteld en ferbylde yn Museum Willem van Haren. In apart diel dêrfan is alhiel wijd oan de dûmny, frijtinker, sosjalist, anargist en anty-militarist Ferdinand Domela Nieuwenhuis, dy`t him bysûnder ynset hat om de jammerdearlik minne libbens- en arbeidsomstannichheden fan de feanarbeiders yn it gebiet te ferbetterjen. Dy libbensomstannichheden wienen in grut ferskil mei dy fan de notabelen dy`t har yn de rin fan de ieuwen te wenjen setten yn it gebiet súdeastlik fan It Hearrenfean, dat ûnderwilens ûntgonnen wie. Yn 1676 lieten de Fryske steedhâlder Willem Freark en syn frou, Albertine Agnes fan Oranje, dêr in bûtenpleats oanlizze. Dêrnei kamen tal fan oare notabelen dy`t yn it gebiet lânhuzen bouden en parkeftige tunen oanleinen. Sadwaande is in hiel bysûndere konsintraasje ûntstien fan bûtenpleatsen mei byhearrende tsjinstwenningen en pleatsen, ieuwenâlde bosken, steatlike leanen en prachtige parken. Meiïnoar is it de tsjintwurdige bûtenpleats Oranjewâld, in gebiet fan 400 hektare dat beheard wurdt troch ’Staatsbosbeheer’. De bynamme ’Pronkseal fan Fryslân’ seit eins alles In part fan de bûtenpleats waard ûntwurpen troch Daniël Marot, dy`t ek de tunen fan paleis ’Het Loo’ ûntwurpen hat. Dat part is yn 2004 yn syn oarspronklike, barokke styl rekonstruearre. Dêrby waard it gebiet ek útwreide mei in nije tún, dêr`t it nij boude Museum Belvédère (museum foar moderne Fryske keunst; in oanrikkemandaasje!) mei in strakke foarmjouwing, op fraaie wize yn yntegrearre is. Bûtenpleats Oranjewâld kin men it bêste rinnend besjen. Troch ’Staatsbosbeheer’ is in kuierrûte útset fan mar leafst 19 kilometer. De widere omkriten binne in skitterjend, tige ôfwikseljend dekôr foar fytstochten. Noardlik fan it boskgebiet lizze de arsjitektoanysk en stêdeboukundich nijsgjirrige wenwyk Skoatterwâld en it al neamde Museum Belvédère. Yn súdlike rjochting giet it boskgebiet frij hommels oer yn it iepen lânskip dat bestiet út greiden oan wjerskanten fan de rivier de Tsjonger. Nei it easten ta is der in stadige oergong nei in heal iepen lânskip. It Fryske Haachje, sa as It Hearrenfean en omkriten ek wol neamd wurdt, hat alles te bieden foar in oangenaam ferbliuw. De libbenens fan sport- en winkelstêd It Hearrenfean, de rêst, de natuer en de kultuerhistoarje fan Oranjewâld, de kultuer, arsjitektuer en stêdebou fan Museum Belvédère en Skoatterwâld én it grutte ferskaat fan lânskippen fan de widere omjouwing.

Tusken Ljouwert en Drachten leit in wol hiel bysûnder stikje Fryslân. Dêr geane de Fryske Wâlden oer yn de Lege Midden, it leech lizzende part fan Fryslân dêr`t de Fryske Marren ek yn lizze. Dy oergong jout in prachtige kombinaasje fan ferskillende lânskippen: it heal iepen beamwâlelânskip fan de Wâlden, in wiid en iepen feangreidelânskip, droechleine marren, in inkele terp, sompe- en reidlannen en wetter, in hiel soad wetter. Dat lêste makket it gebied fansels út soarte oantreklik foar de wettersporter. Mar foar lânrotten hat dit skitterjende gebied ek in hiel soad te bieden. Der binne twa wichtige ferbinings foar de beropsfeart, it Prinses Margrytkanaal en de ôfsplissing dêrfan nei Ljouwert en Harns, it Van Harinxmakanaal, dy`t troch it gebied hinne rinne. Beide kanalen kamen klear tusken 1949 en 1952. Dêrby waarden besteande fearten útdjippe en kanalisearre. It plak dêr`t it Prinses Margrietkanaal de earder drokke farrûte tusken Ljouwert en Drachten krúst, hjit hiel tapaslik ’Krúswetters’. Besuden dêrfan leit Nasjonaal Park De Alde Feanen, in 4000 hektare grut gebied dat bestiet út iepen wetter, grutte reidfjilden, blommige greiden en sompebosken. In grut part is yn behear by It Fryske Gea. Fanâlds hjit it gebied ek wol ’De Prinsehôf’, om it part dat earder troch it Hûs fan Oranje as jachtgebied brûkt waard. It waard begjin tweintichste ieu al ûntdutsen as rekreaasjegebied en jout de besiker fan no wit hoefolle mooglikheden: farre, sile, rinne, natuerekskurzjes, boattochten. Earnewâld is ûnferwrichber ferbûn mei it ferline en it hjoed fan ’De Alde Feanen’. Neidat troch de turfgravers it lânskip der oars út kaam te sjen, waard it in doarp fan fiskers, skippers en reidsnijers. Tsjintwurdich is it in rekreaasje- en wettersportdoarp én it toeristyske hert fan it Nasjonaal park. Neist it besikerssintrum fan it Nasjonaal Park binne ek earrebarrestasjon It Eibertshiem, Museum Het Kokelhûs en it Skûtsjemuseum, in lytse besite wurdich. Foar keunstleafhawwers is Galerie Koopmans in oanrikkemandaasje. Mar de regio hat mear te bieden as Earnewâld en de Alde Feanen! Gean ris it Prinses Margrietkanaal oer, bygelyks nei Warten. Dat typyske wetterdoarp oan de âlde skipfeartrûte fan Ljouwert nei Drachten krige earst yn 1865 in ferbining oer lân. Yn it doarp stiet de iennichste oerbleaune ’langhûspleats’ fan Fryslân dy’t, lykas it eardere earmehûs, no in museumfunksje hat. Wat fierder nei it westen ta leit Wergea. Dat is ûntstien op in terp tusken trije marren dy`t yn de santjinde en achttjinde ieu droechlein waarden. It doarp groeide bot tanksij de lizzing oan de eardere drokke frachtfearrûte fan Ljouwert, oer Grou nei Snits. De ynwenners stienen bekend as de ’Brêgebidlers’ om de tol dy`t de skippers betelje moasten by it foarbygean fan de brêge fan it doarp. Yn 1886 waard yn Wergea it earste koöperative suvelfabryk fan Nederlân oprjochte, dy`t útgroeide ta it hjoeddeiske ynternasjonale suvelconcern ’Friesland Foods’. It moaie doarp is ek it dekor foar it ferneamde boek fan Nynke van Hichtum, ’Afkes Tiental’. Yn it âlde slot dat dêryn foarkomt, siet oant 2019 it Museum Ald slot. Troch de webside www.wergea.com fan it doarp kinne jo in kuierrûte en twa fytsrûten ynlade. Eastlik fan de Alde Feanen leit Aldegea. Troch de Aldegeaster Sanning, in mar dat yn 1922 droechmeald is, hie dit doarp earder in ferbining mei de Wide Ie. Oan de oare kant it wetter leit it plakje Smelle Ie, dat eartiids in wichtich hannelsplak wie. Tsjintwurdich is der mear te belibjen yn De Feanhoop, dat benammen rjochte is op de wettersport. Omtrint de dei dat hjir de wedstriid fan it ferneamde Skûtsjesilen holden wurdt, fynt ek it Veenhoopfestival plak fan mear as ien dei. In prachtige fytsrûte troch it oergongsgebied tusken de Fryske Wâlden en de Lege Midden is it Healânspad. De rûte giet ûnder mear oer Garyp. Dat doarp hat fanâlds in sterke bining mei it oan de oare kant it Prinses Margrietkanaal lizzende Suwâld. Al yn 1645 wie der in ’oerset’, dy`t yn 1995 mei rjocht op `en nij ynsteld is troch it yn gebrûk nimmen fan in (fyts)pontsje dat fart op sinne-enerzjy. Súdlik fan Suwâld stiet noch it âlde fearhûs fan 1727.

De streek tusken Feankleaster en Feanwâlden is in hiel eigen stikje Fryslân. Nearne net yn Fryslân komt men yn sa`n lyts gebiet safolle doarps- en streeknammen tsjin dy`t ferwize nei it (oarspronklike) lânskip. It gebiet leit foar in grut part op de ’sweach’ fan Kollum (Kollumer-sweach), in rêch fan balstienliem op de grins fan in heger lizzend gebiet en legere feangebieten noardlik en westlik derfan. Yn dat feangebiet is, op in heger lizzende sânrêch, Fean-wâlden ûntstien. De Westereen (yn it Nederlânsk Zwaag-westeinde) leit op de westlike ein fan de sweach. In bytsje súdeastlik derfan leit Sweager-bosk en súdlik dérfan Twizeler-heide. De namme Sânbulten is ek al sa dúdlik as mar kin. Hielendal yn it easten leit as lêste Fean-kleaster. De namme Feankleaster ferwiist nei in frouljuskleaster dat dêr yn de trettjinde ieu fan Dokkum út stifte waard: de Oliifberch. Yn de santjinde ieu is op it kleasterterrein Fogelsanghstate boud en in grut park oanlein. De pleatsen en tsjinstwenten om de state hinne hearden fanâlds ek by de bûtenpleats. It doarp is íén fan de hiel inkelde yn Fryslân sûnder tsjerke. De struktuer fan it doarp is yn Fryslân ek nochal seldsum: men tinkt jin suver yn in Drintsk brinkdoarp. Al met al is dizze, noch net ûntdutsen, toeristyske pearel in besite sûnder mear de muoite wurdich. Bewesten it boskrike Feankleaster leit it foar de Noardlike Fryske Wâlden karakteristike beamwâllânskip: in lytsskalich, heal iepen lânskip dêr`t om de stikken lân elzesingels en saneamde ’dykswâlen’ lizze. Hjir en dêr steane noch de karakteristike, hiel lytse ’wâldhúskes’, dy`t ein njoggentjinde, begjin tweintichste ieu stadichoan yn `t plak kamen fan de spitketen fan de turfstekkers. Troch it gebiet rint it spoar fan Grins nei Ljouwert, dat yn 1866 yn gebrûk nommen waard. De trein stoppet ûnder mear yn Feanwâlden, dat ek in lytse besite wurdich is. Dêr stiet de om 1300 hinne boude Skierstins, in fersterke stiennen wentoer. It is de iennige midsieuske toerstins yn Fryslân dy`t bewarre bleaun is. En as jo dan dochs yn de buert binne, sjoch dan ek efkes yn it skildereftige Feanwâldsterwâl, dat krekt súdwestlik fan Feanwâlden ûntstien is as feankoloanje. Dêr is de sfear fan de njoggentjinde ieu noch bewarre bleaun. De feart troch it doarp is de grins tusken de gemeenten Dantumadiel en Tytsjerksteradiel. It doarpke is in hiel goede útfalsbasis foar kanotochten yn it feangebiet benoarden Feanwâlden.

Yn Westergoa, it gebiet westlik fan de eardere Middelsee, lizze de âldste diken fan Nederlân. De earste dykjes binne oanlein om inkelde pleatsen hinne en de dêrby hearrende ikkers. Fanôf ûngefear 900 binne ringdiken opsmiten om de hieltyd groeiende gebieten hinne: de saneamde ’memmepolders’. Dêrwei waard de rest fan it lân bedike. It ’Eilân fan Easterein’ is ien fan de fjouwer memmepolders fan Westergoa. Dy polder is noch dúdlik werkenber yn it lânskip. In dyk folget it hiele trassee fan de ringdyk, dy`t sels ek noch foar in grut part oanwêzich is. It súdlike diel fan de dyk is ûnderdiel fan de ferneamde Slachtedyk. Utsein in prachtich moai foarbyld fan it karakteristike Fryske terpenlânskip komme jo hjir ek it doarp tsjin dat in protte minsken it moaiste fan Fryslân fine: Easterein.

De streek om De Fluezen hinne falt alderearst op troch syn grutte widens: middenmank grutte stikken greide, dy`t leech lizze, mei hjir en dêr in sânrêch dy`t soarget foar in gloaiïng yn it lânskip: dêr leit in grut, lang útrutsen mar. Om syn omfang en djipte is De Fluezen benammen by silers tige favoryt. Mar de streek is net allinne in walhalla foar de wettersporter; op de wâl hat it ek in hiel soad moais te bieden, wis foar dyjingen dy`t hâlde fan rêst en natuer. Tûzenen jierren lyn, yn de ien nei lêste iistiid, waard troch it skowende lâniis in delling útslipe. Dy gletsjerdelling rûn letter fol wetter en sa ûntstienen de Hegemer Mar en De Fluezen. Trochdat de iismassa de grûn foar him út treaun hie, wienen stouwâlen ûntstien dy`t tsjintwurdich as sânrêgen boppe it oare lân útstekke. Himmelum leit op sa`n sânrêch. Dêr stie sûnt de midden fan de trettjinde ieu in frouljuskleaster dêr`t oardel ieu letter in manljuskleaster foar yn it plak kaam. Dat is lykas de oare ek al lang ferdwûn. Mar yn 2001 kaam der op `en nij in kleaster yn it doarp: it Russysk Ortodoks kleaster fan de Hillige Nikolaas fan Myra. De lizzing fan Himmelum oan de Moarre en flakby de bosken fan Gaasterlân makket it ta in treflike útfalsbasis foar far-, fyts- of kuiertochten. Sjoch op "Route Zuidwest Fryslân" foar in tal mooglike rûten. Koudum is ek ûntstien op in heger lizzende sânrêch. Yn it doarp wenne earder in tal famyljes fan kwizekwânsje. Ién dêrfan wie de famylje Galama, dy`t him ynsette foar de ûntginning fan de leechlizzende stikken grûn. As beleanning dêrfoar krigen de Galama’s yn 1628 fan de Fryske Steaten it rjocht om tol te heffen by de smelle trochfeart tusken De Fluezen en De Moarre. doe`t yn 1732 tusken Hynljippen (Hylpen) en Himmelum de Koudumer Slieperdyk oanlein waard, kaam by de ’Galama-dammen’ in slús. It tolrjocht waard earst yn 1942 ôfkocht troch de doedestiidske gemeente Himmelumer Aldfurd. Sûnt yn 2007 it akwadukt yn gebrûk nommen is, heart it opûnthâld foar de skipfeart en it dyksferkear ta it ferline. Fanwegen de túnbou dy`t him by Koudum ûntjoech, krigen de ynwenners de bynamme fan ’Koudumer Beantsjes’. Sûnt 2005 fynt alle jierren de Koudumer Beantsjedei plak ta eare fan it ploaitsjen fan de earste beantsjes (ein juny). Twa jier letter waard dat feest foar it earst kombinearre mei in nostalgyske race foar sylpreammen fan Koudum nei De Gaastmer hinne en werom. Opfallend is it tal galerys en ateliers yn it doarp: Singel 19, Beeldhouwcentrum Koudum, Galerie Hekker, Wigle Engelsma en Hanshan Roebers. Ieuwenlang stienen de leger lizzende lannen in grut part fan it jier splis. Dat gou bygelyks foar it gebiet noardwestlik fan De Fluezen. Dêr lizze buorskippen mei nammen as It Heidenskip en De Hel, dy`t ferwize nei de foarhinne minne natuerlike omstannichheden. It droechmeallen fan it lân betsjutte in grutte ferbettering. De namme ’Polder De Vooruitgang’ seit wat dat oangiet gâns. Tsjintwurdich is it in prachtich, wiids gebiet mei skitterjende fiersichten en swide wolkeloften. It bemeallen fan de polders bart noch altyd foar in part troch mûnen. In karakteristyk type is de saneamde Amerikaanske Wynmotor: it bysûndere dêrfan is dat er in lichte, izeren konstruksje hat, in wynrêd mei izeren skoepen en ien of twa izeren wynwizers. Tusken Koudum en Molkwar stiet íén fan de grutste eksimplaren fan Fryslân. Oan de súdeastkant fan de mar leit de streek Noardwâlde. Nei it bedykjen fan de Grutte Noardwâlder Feanpolder yn 1835 waard dêr turf wûn. By de dyk lâns, troch de doarpen dy`t dêr lizze, steane ferskate monumintale pleatsen mei yn in soad gefallen ûnder it wenhûs in molkenkelder, dêr`t earder tsiis en bûter makke waard. De thúsproduksje ferdwûn foar in grut part doe`t yn 1910 yn Ealahuzen in suvelfabryk boud waard. Hjoed de dei sit yn it fabryk in groepsakkommodaasje. It doarp hat dêrneist twa sylskoallen. Aldegea hie foarhinne ek in eigen haventsje oan De Fluezen. It slúske yn de Grutte Turffeart, de ferbining tusken de mar en it doarp, bestiet noch altyd. Yn Kolderwâlde steane by de dyk lâns in tal frouljusbylden, De Famkes van Kolderwolde.

Snits hoecht eins gjin taljochting: it is ién fan de Fryske alve stêden en ít wettersportsintrum fan Fryslân. Hichtepunten fan it wettersportseizoen binne de finale fan it Skûtsjesilen en fansels de ’Sneekweek’, dy`t iepene wurdt mei de tradisjonele floatskou. Mar it brûzjende Snits hat mear te bieden as allinne de wettersport: in soad winkels, gesellige kafees, goede restaurants, muzyk, teater en it hiele jier troch ferskillende eveneminten. En dat alles yn in prachtige, histoaryske omjouwing. Eltsenien ken de ferneamde Wetterpoarte, mar de stêd hat noch in hiel soad oare monuminten. Yn in oantal dêrfan binne musea fêstige. It Fries Scheepvaartmuseum biedt in alsidich byld fan de skiednis fan de Fryske skipfeart fan de 17de oant de 20ste ieu. Yn it NS-stasjon sit it Nationaal Modelspoormuseum. Dêr koene jo oant 2014 ek de stoomtrein nei Starum nimme Oan it skildereftige Lytssân fine jo it winkeltsje fan de ferneamde distillearderij Weduwe Joustra dat de muoite fan it besjen wurdich is. Keunstleafhawwers kinne har hert ophelje yn ferskillende galerys, dêrûnder Het Lam en Galerie Peter Bax. Sjoch ek ris op www.kunstkast.nl as jo fan keunst halde. Wolle jo efkes fuortflechtsje fan de drokte fan Snits? Yn it gebiet eastlik en noardeastlik fan de stêd fine jo in oaze fan rêst! Dy streek hjit ek wol de ’Lege Geaën’, de lege gebieten. Genietsje dêr fan de stilte en it typysk Fryske lânskip mei syn prachtige fiersichten en yndruk meitsjende wolkeloften. It tichtby wêzen fan de Snitser Mar jout it gebiet noch in ekstra diminsje, wat it lânskip oangiet, mar ek wat de natuer oangiet. Mei de oanbuorjende polders is it in nijsgjirrich en ryk natuergebiet fan sa`n 1200 hektare. It is ûnder oaren fan grut ynternasjonaal belang foar in soad wetterfûgels. Dwers troch it gebied slingeret it restant fan in âlde see-earm, de Snitser Aldfeart. De measte doarpen binne dêrmei ferbûn troch saneamde ’opfearten’. In oar karakteristyk lânskipselemint is de Griene Dyk. Dy dyk, dy`t rint fan Snits oant Jirnsum, waard yn de 12de ieu oanlein om it leech lizzende gebiet te beskermjen tsjin oerstreamings út it súdeasten wei. Skearnegoutum, Gau, Goaiïngea, Loaiïngea en Offenwier steane ek wol bekend as de ’Snitser Fiifgea’. Gau, Goaiïngea en Offenwier binne ferstille, autentike doarpkes dy`t de wiidsheid fan it lânskip efkes ûnderbrekke. Yn Offenwier sit yn in âld pân mei in moderne oanbou in galery. Eastlik fan it doarp, oan de Snitser Mar, leit it drok besochte rekreaasjesintrum De Potten. It grutste doarp fan de Snitser Fiifgea is Skearnegoutum. Dat is ûntstien op de eastlike kant fan de eardere Middelsee. It doarp leit moai oan De Swette, dy`t lang de wichtichste ferbining wie tusken Ljouwert en Snits en tsjintwurdich, as in part fan de Middelseerûte, benammen wichtich is foar de plezierfeart. Op de flagge en it wapen fan it doarp stiet in fiifpuntige stjer, dy`t de fiif doarpen fan de Snitser Fiifgea symbolisearret. Loaiïngea is noch krekt net opslokke troch Snits. Om dy bysûndere enklave te beskermjen tsjin de opkringende ferstêdliking is in lânskipsplan makke en útfierd. In ûnderdiel dêrfan wie it graven fan in haventsje en in farferbining mei De Swette. Yn it noardlike part fan de Lege Geaën lizze de aardige doarpkes Sibrandabuorren, Tersoal en Poppenwier. It lêste is in beskerme doarpsgesicht en hiel skildereftich. Yn Sibrandabuorren stiet noch it eardere suvelfabryk ’De Lege Geaën’, dat fan 1891 oant 1975 yn bedriuw wie. Oer de Sibrandabuorsterfeart, de ferbining mei de Snitser Mar, liet in prachtige brêge út 1865. Tersoal hat ek in farferbining mei de mar. Alle trije doarpen binne oer in opfeart ferbûn mei de Snitser Aldfeart. It wetter dat oeral oanwêzich is is alle jierren it tafriel fan it saneamde ’preamkeskowen’. Dêrby nimme seis doarpen yn it gea it tsjin inoar op yn in wedstriid mei karakteristike preammen. In goede manier om dit prachtige gebiet te ûntdekken is mei de fyts. Jo soenen bygelyks in Rondje Sneekermeer dwaan kinne

Ljouwert: ien fan de Fryske Alve Stêden, start- en finishplak fan de ferneamde Alvestêdetocht en net om `e nocht al mear as 500 jier de haadstêd fan Fryslân. De lange en rike skiednis is op in soad plakken yn de stêd noch fielber en sichtber. Tagelyk is Ljouwert in moderne en libbene stêd, wat mei te tankjen is oan de oanwêzichheid fan ferskate ynstellingen foar middelber en heger ûnderwiis en sa’n 20.000 studinten. De stêd hat hiel wat te bieden op it mêd fan keunst en kultuer, film, muzyk, nije media, winkeljen, útgean, ensfh. Mar lit jo foaral net beheine ta it sintrum allinnich. Dêromhinne lizze ferskate opmerklike buertsjes en wiken dy’t yn stêdeboukundich en architektoanysk opsicht tige de muoite wurdich binne. Op guon plakken binne dêryn de buorskippen en doarpkes noch werkenber dy`t yn de rin fan de tiid troch de stêd opslokt binne. En geane jo noch in lyts eintsje fierder, dan sjogge jo al gau út op it prachtige Fryske lânskip: einleaze fiergesichten, terpen, ieuwenâlde tsjerkjes, skilderachtige doarpkes, molens, âlde diken...

Rottum, Rotsterhaule, Rotstergaast, Reahel... It binne net de meast útnoadigjende nammen. Dochs is it gebiet tusken It Hearrenfean en de Tsjûkemar it besykjen mear as wurdich. It wide lânskip is oerweldigjend moai, de stilte is te hearren en de rêst hat syn gelikens net. It gebiet bestiet út leechlizzende stikken feangrûn mei hjir en dêr in sânhichte. De útgongen -haule en -gaast tsjutte op dy heger lizzende grûnen. Oan de plaknammen is de bewenningsskiednis ôf te lêzen: út Rottum (nei alle gedachten neamd nei in edelman, Tjalling Rotmers) wei binne Rotsterhaule en Rotstergaast ûntstien, út Alde Ouwer (’âlde wâl’) wei Ousternijegea en Ousterhaule en út Aldehaske wei Nijehaske en Haskerhoarne. ’Haske’ soe fan oarsprong ferwize nei in gerssoarte, mar it is ek Frysk foar ’lytse hazze’; it dier dat de flage fan de eardere gemeente Haskerlân sierde. Natuerleafhawwers kinne har hert ophelje yn it Easterskar, in goed 500 hektare grut natuergebiet tusken Sint-Jânsgea en it rivierke De Tsjonger. It bestiet út iepen wetter, reidlannen, greide en moerasbosk en is ûntstien troch it ôfgraven fan fean yn de twadde helte fan de njoggentjinde ieu. It skilderachtich lizzende Nannewiid by Aldehaske is ek it gefolch fan turfwinning. It is in paradys foar de (lytse) wettersport, fiskers en swimmers. Noch folle mear mooglikheden foar wetterrekreaasje biedt fansels de Tsjûkemar.

It bêst bewarre geheim fan Fryslân leit wierskynlik westlik fan Wolvegea: in skitterjend gebiet dat by it grutte publyk amper bekend is en mei dêrtroch syn autentike karakter beholden hat. Grutte, wide feanpolders, sleatten, fearten, rivierkes, petgatten, sompen, âlde diken, slûzen, gemalen, mûnen: leafhawwers fan rêst, natuer en kultuerhistoarje kinne hjir harren hert ophelje. Hâlde jo fan kuierjen? Of mear fan fytsen? Farre? Hynsteride? Kanofarre? Skeelerje? It kin hjir allegear! De Grutte Feanpolder, sa stiet it gebiet súdwestlik fan de Helomafeart bekend. Oan de oare kant fan dy feart bestiet it lânskip út in tal lytsere feanpolders, dêr`t de nammen fan yn de measte gefallen net tsjûgje fan in soad fantasije: ’Polder De Ontginning’, ’Hoekstra’s Polder’, ’Polder Oldelamer’ Yn de niisneamde polder leit, tsjin De Tsjonger oan, natuergebiet ’Het Braandemeer’, dat bestiet út in marke, stikken greidlân, sompe, petgatten en reidlannen. Klik hjir foar in wiidweidige en orizjinele beskriuwing fan dat gebiet (mei prachtige foto’s derby). In bytsje nei it suden leit noch sa`n skitterjend natuergebiet: de Rottige Meenthe. Dat gebiet beslacht de eastlike helte fan de Grutte Feanpolder dy’t, oars as it westlike part, nei it ôfgraven fan it fean net droechmeald en yn kultuer brocht is. Dat hat dêr ek in ferskaat fan petgatten, reidlannen en sompen en in tige bysûndere floara en fauna opsmiten. It gebiet kin rinnend, mei de fyts of mei de kano ferkend wurde. Wolle jo in saakkundige taljochting, dan kinne we jo de geregeld fan Steatsboskbehear organisearre ekskurzjes oanrikkemandearje. Keunst en kultuer spilet in wichtige rol yn de ’Rottige Meenthe’. It gebiet is ûnder oaren it dekôr foar twa opera’s, dy`t alle jierren organisearre wurde: dy fan Nijetrine en dy fan Spangea. Mear ynformaasje fine jo hjir. Yn it lêste doarp is ek it (op ôfspraak te besytsjen) atelier mei galery te finen fan keramiste en plateelskilderes Alie Jager en ambachtskeunstatelier Zink en Zilver. De Grutte Feanpolder is ek yn kultuerhistoarysk opsicht in tige nijsgjirrich gebiet. Ieuwen foar de feanûntginning waard hjir (troch muontsen?) De Skene (Stellingwerfsk: De Scheene) al groeven, dy`t it gebiet tusken de ûnderrin fan De Tsjonger (Stellingw.: De Kuunder) en De Linde (Stellingw.: De Lende) yn twaen spliste. Letter waard dy grinssleat ferbrede foar de turffeart. Tsjintwurdich is De Skene in idyllysk, sa te sjen natuerlik lânskipselemint. Wêr’t de Skene útkomt yn de Helomafeart leit de ’Scheenesluis’. Dêr deun by steane twa fan de protte wettermûnen dy`t it gebiet fan de Grutte Feanpolder droechmealden. De al earder neamde Helomafeart ferbynt De Tsjonger en De Linde meiïelkoar en waard yn 1748 oanlein om de turf mei it skip offiere te kinnen. De feart is neamd nei de famylje Van Heloma, dy`t yn 1704 yn besit kaam fan de ’Weststellingwerfsche geoctrooieerde Veencompagnie’. Op it plak dêr`t de feart yn De Linde útkaam, waard yn 1927 de ’Driewegsluis’ boud. Dy yn Nederlân unike slûs wie nedich om de wettersteatkundige needsaak: om yn de Helomafeart, de bopperin fan de Linde én de ûnderrin trije ferskillende wetterstannen te realisearjen. It kompleks is yn 1994 yn âlde steat restaurearre. De Linde en De Tsjonger komme byelkoar by Slikenboarch. De oarsprong fan dit doarp as ferdigeningsskâns tsjin de Spanjerts yn de Tachtichjierrige Oarloch is neat mear fan te sjen. It is wol sa dat de âlde diken hjir oan de tiid tinken dogge dat it doarp noch oan de kust fan de Sudersee lei. By it doarp rint de N351 del dy`t neamd is nei Peter Stuyvesant, de direkteur-generaal fan de eardere Nederlânske koloanje ’Nieuw-Nederland’, dêr`t Nieuw-Amsterdam (it tsjintwurdige New York) de haadstêd fan wie. By Skerpenseel, it doarp dêr`t er opgroeide, stiet oan de N351 in monumint ta eare fan dizze wichtige histoaryske figuer. In stânbyld fan him stiet oan de Tsjerk Hiddeswei yn Wolvegea. Dat doarp is in besite wurdich: ûnder oare om Museum Het Kiekhuus en de Oudheidkamer dy`t yn de mûne ’Windlust’ sit. Noch mear ynformaasje oer de lokale skiednis kinne jo krije mei it Historisch Informatie Punt dat yn de ’Openbare Bibliotheek’ sit. En as jo dêr dan dochs binne, sjoch dan ek ris efkes yn de Kijkzaal, dêr`t wikseljende keunstútstallings holden wurde.

Faak wurdt sein dat Fryslân eins ophâldt by de rivier De Tsjonger: besuden dêrfan lizze de Stellingwerven, in streek mei in hiel eigen karakter en kultuer. Dêr prate se gjin Frysk, mar ’Stellingwarfs’, in Nedersaksysk dialekt dat yn de oanbuorjende parten fan Oerisel en Drinte ek praat wurdt. Alles oer de skiednis fan dizze bysûndere streek fine jo op de webside www.stellingwerven.dds.nl. De Tsjonger (’De Kuunder’ yn it Stellingwerfsk) en De Linde (Stellingwerfsk: ’De Lende’) binne twa rivierkes dy`t bydrage oan de ôfwettering fan it Drintsk Plato. Krekt tusken dy beide rivierkes yn, dêr`t it lân heger en dus droeger wie, is in tal doarpen ûntstien. De by de doarpen hearrende lannen (de ’doarpsgebieten’) rinne yn noardlike en súdlike rjochting oant de niisneamde rivierkes ta. Beide rivierkes foarmen yn de Tachtichjierrige Oarloch tegearre de Linde-Tsjongerlynje, dy`t in part wie fan de Fryske Wetterlynje dy`t dwers troch Súdeast Fryslân rint. Súdeastlik fan Aldeberkeap, by it ’Stuttebosch’, lei de Bekhofskâns, dêr`t de kontoeren fan sûnt 2007 wer besjoen wurde kinne. Aldeberkeap, yn de earste helte fan de njoggentjinde ieu haadplak fan Weststellingwerf, is net allinne letterlik it middelpunt fan dy streek: it moaie doarp, dat in beskate grandeur útstrielet, is ek it toeristysk sintrum. It leit midden yn it 340 hektare grutte natuergebiet Tsjongervallei fan Steatsboskbehear. It Fryske Gea hat yn de omkriten fan Aldeberkeap ek in tal natuergebieten: Meulebos, de Delleboersterheide, de Diakonievene en de Bekhofschaans. Fan it doarp út binne kuierrûten útset nei de ferskillende natuergebieten. By it VVV-folderstipepunt binne dêrneist beskriuwings te krijen fan in kuierrûte troch it doarp en in tal fytsrûten yn de fierdere omkriten. It tige aktive doarp hat in grut tal eveneminten. Om der in pear te neamen: de "voorjaarsfair", ein juny in ’kuierwykein’, fjouwer wike lang yn de simmer in "Kunst- en Kijkroute" en op de lêste woansdei fan july in jiermerk. Fierder is der yn it doarp in ynternasjonale skoalle foar tekstyltechnyk, keunst en foarmjouwing (mei in galery; sjoch www.hawar.nl), in galery dy`t him spesjalisearre hat yn ’hûne- en hynstekeunst’ (Nimrod), in skaakmuseum, in hertekamp, in tsiisbuorkerij en in ’1000-bistebuorkerij’. It lânskip tusken De Linde en De Tsjonger is in typysk beamwâlelânskip dat karakteristyk is foar it grutste part fan de Stellingwerven: lange perselen greide en bou mei beamwâlen deromhinne, ôfwiksele troch heide, wetter en bosk. In prachtich dekor om yn te kuierjen, te fytsen of te hynsteriden. Mar fan it wetter ôf kin it gebiet ek ferkend wurde. De Tsjonger, part fan de Turfrûte, is te befarren foar motorboaten en is oer in opfeart ferbûn mei Aldeberkeap, dêr`t in passantehaven is. De Linde is gaadlik om te kanofarren. In kano kinne jo bygelyks hiere op de kamping fan Aldeholtpea, dy`t de ’Vereniging Plaatselijk Belang’ yn eigendom hat. Troch dy ferieniging binne trije kuiertochten útset yn de omkriten fan it doarp. Foar de rûtebeskriuwings, mei ynteressante ynformaasje oer de omkriten ynbegrepen, sjoch www.oldeholtpade.com. Yn it gebiet noardwestlik fan Aldeholtpea waard om 1840 hinne begûn mei it ôfgraven fan it fean. De saneamde ’Holtwolder akkerturf’, neamd nei de doarpen Aldeholtwâlde en Nijeholtwâlde, wie nei ’t sein waard fan bûtengewoane kwaliteit. Yn it noardeasten fan dizze streek leit Makkingea, dat bekend is om syn rommelmerk dy’’t fan maart oant en mei oktober alle lêste sneonen fan de moanne holden wurdt. Dy iepenloftmerk wurdt ek wel oantsjut mei ’Waterlooplein van het Noorden’. Yn it doarp is it Museum ’Oold Ark’, dêr`t alderhande ark út eardere tiden útstald is. Yn dat museum is ek in rûtebeskriuwing te krijen foar in kultuerhistoaryske kuier troch it doarp. Mear ynformaasje oer de rommelmerk en it museum fine jo op it webstee fan de VVV-Makkinga.

’Hier op `e wadden, wereld fan water en slik, won hij lând út see in weer en wyn, skep foor skep, monnikewerk’. Dizze tekst op it monumint ’De Slikwerker’, dat by Swarte Haan op de dyk stiet, is typearjend foar de skiednis fan dit bysûndere gebiet. It is noch mar rillatyf koartby dat dêr it wetter fan de Middelsee rûn. Fan de sechstjinde ieu ôf is It Bilt stikje by bytsje op de see wûn. De dêrnei nei-inoar kommende ynpolderingen binne dúdlik te sjen yn it wide lânskip: dat beskaat wurdt troch sawol âlde, minder âlde as nije diken. Dêrtuskenyn is, fan de tekentafel ôf, in hiel regelmjittich lânskip útset mei rjochte en heaks op inoar steande wegen en fearten. By it ynpolderjen fan de Middelsee krigen de Fryske bewenners help fan grutte oantallen slykwurkers út ûnder oaren Seelân en Súd-Hollân. In soad dêrfan bleaunen yn it gebiet wenjen en mingden har mei de lokale befolking. Dêrtroch is in hiel eigen taal ûntstien: it Biltsk. De Hollânske ynfloed docht ek bliken út de earste nammen foar Sint Jabik, Sint Anne en Froubuorren: Wijngaarden, Altoenae en Kijfhoek: trije (eardere) doarpen yn de omkriten fan Rotterdam. By de Aldebiltdyk lâns (út 1505) en de Nijebiltdyk (út 1600) is in hiel karakteristyk bebouwingspatroan ûntstien. Oan de noardkant steane, tsjin de dyk oan en op de dyk, de arbeiderswenten en oan de súdkant fan de dyk, efter de dykssleat, de gauris monumintale pleatsen fan de heareboeren dy`t it doedestiids nije lân yn besit hienen. Op guon plakken is de lintbebouwing fierder útgroeid ta in doarp. As de doarpen Westhoek en Alde Biltsyl meirekkene wurde, leit by de Aldebiltdyk lâns it langste, min of mear oanien sletten bebouwingslint fan Nederlân (11,5 kilometer). It Bilt hat dus in rike kultuerhistoarje. Mar ek natuerleafhawwers kinne benammen efter de hjoeddeiske seedyk har hert ophelje. Dêr leit it Noarderleech. Earst soe dat gebiet ek ynpoldere wurde foar de lânbou: der wienen al lege dykjes (simmerdiken) oanlein. Op oanstean fan natuerorganisaasjes krijt no de see wer mear de romte en wurde de simmerpolders stadich wei omfoarme ta kwelders. Rêst, romte, prachtige fiersichten, spektakulêre wolkeloften, kultuer en natuer... . It Bilt hat in soad te bieden! Nederlân syn ferneamdste skilder, Rembrandt van Rijn, hat ek net om `e nocht It Bilt besocht. Hy moete dêr Saskia van Uylenburgh, mei wa`t er yn 1634 troude yn de herfoarme tsjerke fan Sint Anne.