Ferwert
Ferwert is in radiaal doarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderrêch ûntstien is. Yn de 11e ieu is de seedyk, dy‘t noardlik fan de Ferwerderadielster doarpen opsmiten waard, op de terp oansluten. Dêrtroch kaam de Ferwerter terp foar in grut part bûtendyks te lizzen. De bebouwing kaam yn it earstoan foaral op it súdlike en eastlike part fan de grutte terp ta stân.
Ferwert wie oer it wetter ûntsletten mei de yn de 17e ieu groeven Ferwerter Feart, dy‘t earst yn ‘e rjochting fan Hegebeintum rint en dan in draai nimt om sa yn de Ie út te kommen. Yn it doarp hie him by Nijbuorren in haven foarme, dy‘t yn 1950 dimpt is, wêrtroch’t in strjitte ûntstean koe fan in opfallend breed profyl. Yn de buert fan de haven en fierder oan de súdeastkant ha de doarpsútwreidingen plak fûn, ek dy fan nei de oarloch. De seedyk wie de bêste ûntsluting oer lân.
Fan it ein fan de 19e ieu ôf, doe‘t de trochgeande dyk al amper mear as âlde wetterkearing werom te finen wie, binne oan wjerskanten stadichoan frijsteande wenten foar boargers en begoedigen boud. Súdlik fan it doarp waard it lokaalspoar oanlein. Yn 1900 is der in 2e klasse stasjon boud. Oan de doedestiids oanleine Stationsstraat kaam fan 1913 ôf folkshúsfesting ta stân, wêrnei‘t de betide sosjale wenningbou op dat plak en oan de Looxmastraat en Gasthuisstraat fuortset is.
Ferwert hie him ûntwikkele ta haadplak fan de gritenij. Der stienen ek in pear belangrike staten fan oansjenlike famyljes, sa as Juwsma yn it suden, Meekma yn it easten en benammen Cammingha yn it noarden mei in enoarme tún der omhinne. Op it súdlike part fan de terp hie him in – ûnder it tsjerklik gesach fallend – plein foarme. It ek no noch besteande Vrijhof wie frijwarre fan it boargerlik gesach. Yn de hoeke by de poartetrochgong nei it tsjerkhôf stiet it út de 15e ieu datearjende eardere prebendarishûs, in dwerspleatst hûs mei in sûterrain en in haadferdjipping, dat fan 1580 oan 1737 ta tsjinst die as pastorije en nei de tiid oan1840 ta gritenijhûs waard. Doe waard de gevel wol nei de neoklassicistyske moade feroare en ek binnenyn feroare der it ien en oar. Yn 1840 is nei in ûntwerp fan R.W.F. Stoett in nij gritenijhûs boud op de hoeke fan de Hogebeintumerweg. It is in fiif brede finsterfakken breed pân fan in hege haadferdjipping op in sûterrain. De yngongspartij, flankearre troch brede ioanyske pilasters, kin oer in bordestrep berikt wurde. Om-ende-by 1980 is it kompleks útwreide en it wurdt noch altyd brûkt as gemeentehûs.
De kloeke doarpstsjerke, wijd oan Sint-Martinus, stiet efter it Vrijhof, mei dêromhinne in sletten bebouwing. De tsjerke is te berikken troch in poarte út de 17e ieu. Se is in bûtengewoan lange letGoatyske tsjerke mei grutte spitsbôgefinsters tusken de steunbearen yn en is boud fan reade en giele moppen. De noardmuorre, dêr ‘t dowestien fan har foargongster yn ferwurke is, is alhiel sletten. De tsjerke is efter de yn it begjin fan de 16e ieu oplutsen swiere toer boud. Dizze bestiet út trije steapele segminten, wêrfan‘t de twadde en tredde oarspronklik troch dikke, profilearre lisenen keppele wienen. By ien fan de restauraasjes binne nei in pear ûntdutsen spoaren, yn it twadde segmint siernissen yn koerbôgefoarm oanbrocht. Yn de heechste segmint einigje de lisenen ynienen en dêr rinne nissen troch, dêr‘t de galmgatten yn oanbrocht binne. It sealdak hat desennia lang op it muorrewurk fan de geveltoppen lein, ynstee fan tusken de muorren yn. It ynterieur hat ûnder oaren in preekstoel út de 17e ieu mei doopstek, in pear hearebanken en in fraaie Mechelske kroan út de 16e ieu. Skean tsjin it gemeentehûs oer is om 1920 hinne de grutte grifformearde tsjerke op in T-foarmige plattegrûn boud.
Yn it suden, healwei Wânswert, leit de yn de 11e ieu opsmiten en yn 1913 gruttendiels ôfgroeven terp fan it eardere Benediktiner kleaster Foswert. Op dat plak steane no twa monumintale kop-hals-romppleatsen. By de iene is by de bou fan de skuorre moppemateriaal fan it kleaster wer brûkt.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
NLP: Beleef Friesland
