Doarpen

Eagum, yn it Nederlânsk fout speld as Aegum, is ien fan de lytste doarpen fan Fryslân. It is in terpdoarp súdlik fan de yn 1833 droechmealde Grutte Wergeaster Mar. It is mei in koarte opfeart ferbûn mei it Eagumer Djip, in breed farwetter fan Ljouwert nei Grou. Neffens ferskate beskriuwings út de foarige ieuwen soenen dêr inkele staten stien ha, Idsinga en Hottingawier, de lêste frij fier súdwestlik fan de terp ôf. Op de gritenijkaart fan healwei de 19e ieu steane om de tsjerketerp hinne sa’n fjouwer grutte pleatsen: Groot en Klein Haringa, Brandinga en Rollema.

Eagum hie fanwege de lizzing oan in drok farwetter potinsjes, mar it bleau in lytse agraryske delsetting. Der kin einliks amper praat wurde fan in delsetting omdat Eagum gjin doarpskom hat. As kearn docht it hege, mei âlde elzebeammen omseame tsjerkhôf mei in opfallende, iensume toer syn bêst. De tsjerke foar de pear bewenners fan Eagum hat it noch oant 1838 ta úthâlden. Noch gjin ieu earder yn 1777, wie se fernijd en ferfong se de oan de Hillige Nicolaas wijde midsieuske tsjerke. De kleurige tinkstien fertelt dat de sân jier âlde Cornelis Arent van Scheltinga yn dat jier de earste stien lein hat. It wie it soantsje fan de grietman fan Idaarderadiel. De lytse mienskip hat it ûnderhâld fan de tsjerke net opbringe kind. Dy waard dêrom, kompleet mei kânsel, kreake en banken, yn 1838 ferkocht en ôfbrutsen. De toer is hânhavene en bleau yn Eagum. Ek it tsjerkhôf bleau, mar de oare gedielten fan de terp binne ôfgroeven en de fruchtbere ierde waard ûnder de Eagumer boeren ferdield. Mooglik datearret de toer út om-ende-by 1300, mar dat is mei de yn 1888 oanbrochte pleisterlaach – mei skynfoegen dy’t blokken suggerearje – oan de bûtekant net te kontrolearen. Oan de eastkant dêr’t de tsjerke stie, sit in fraaie doar yn in swiere omlisting fan pleisterwurk yn hol-bol profyl. It ferhaal giet dat de toer by it middelpunt fan de wrâld leit.

Earnewâld is in streekdoarp oan it wetter, dat nei de Midsieuwen ûntstien is oan it Earnewâldster Wiid. Yn de ieuwen dat it ferkear en transport noch foar it grutste part oer it wetter plak fûn wie it doarp goed ûntsletten.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1786 skreaun: “ ’t kleinste en afgelegenste dorp der geheele Grieteny. De Kerk van dit dorp heeft een stompen toren, en weinig huizen rondom de kerk, ook in ‘t geheel maar 13 stemmende plaatsen. Naar dit dorp loopt geen rydweg ; dus kan men derwaards alleen te lande komen, midden in een droogen Zomer, over de laage Garypster landen; doch de vaart is zeer gelegen en vermaakelyk, dewyl hier alle schepen uit de Drachten, Oudega, Smallenee en Beetsterzwaag moeten voorby vaaren, om voorts, over Wartena, naar Leeuwarden te komen.”

Nettsjinsteande de geunstige lizzing is Earnewâld in lyts doarp bleaun, omdat it midden yn de feanlannen lei. Dêr waard yn it lêst fan de 18e ieu foaral oan de westkant fan it doarp folop turf útgroeven en baggere. Op de gritenijkaart fan Tytsjerksteradiel yn de Schotanus-atlas fan 1716 is fan dizze aktiviteiten noch neat te sjen. Op dizze kaart is de tsjerke mei de stompe toer ôfbylde: in sealdaktoer dy ‘t yn 1794 ferfongen is troch de hjoeddeiske tsjerke mei in trijekantich sletten koar, in toer mei in ynsnuorre nullespits. Der hinget in liedklok yn fan Geert van Wou út 1500.

De feanderij, dy‘t troch gie oant yn de 19e ieu, hat by Earnewâld in bysûnder petgatten- en puollegebiet efterlitten. It joech yn de 20e ieu alle mooglikheden ta it ûntjaan fan betiid wettertoerisme, wêrnei‘t ek de natuerlike wearde alle oandacht krige. Foar dizze “Alde Feanen” waard troch It Fryske Gea in belied ûntwikkele, wêrby‘t beide aspekten kânsen krigen om har te ûntjaan. Oan de oare kant fan It Wiid is in grut rekreaasjedoarp ûntstien en oan de eastkant fan it doarp it bedriuweterrein De Stripe mei yn it Earnewâldster byld passende aktiviteiten, sa as in skipswerf foar skûtsjes. De 18e-ieuske wâldbuorkerij “It Kokelhûs” is as museum ynrjochte.

Easterein is sûnder mis ien fan de moaiste doarpen yn Fryslân, as men even foarby sjocht oan de bedriuweterreinen oan de noardeastkant. It doarp hat in soarte fan middelpuntsykjende kwaliteit ; it doarp is moai, de tsjerke is moaier en de kreake yn ‘e tsjerke is it moaiste. Easterein wie de fernaamste delsetting fan ien fan de earste yndike gebieten, it eilân fan Easterein. It is net dúdlik of ‘t it in âld tsjerkedoarp is of dat it in delsetting is fan nei de yndiking, wêrby ‘t de tradisjonele struktuer foar it nij ûntwikkele doarp keazen waard.

Fanâlds hie it doarp nei alle kanten goede wetterferbinings, mei dêromhinne ferskate staten en grutte boerepleatsen. Lange tiid wie Easterein it fernaamste doarp fan de gritenij; yn de 19e ieu waard it oerfleugele troch Wommels. Easterein hat in fierhinne geef doarpssintrum fan in tsjerkedoarp mei dêromhinne grêften. In stikje fan de grêft is dimpt.

Noardlik stiet de yn 1870, yn in parkeftige tún boude pastorije mei in eigen tagongsbrêge. De tsjerkebuorren om de grêft hinne toant in sletten fariearde bebouwing, wêrefter harren wer buertsjes ûntjûn ha. Fan de dyk ôf op de âlde dyk rint njonken it tradisjonele sfearfolle doarpskafee in skildereftich strjitsje nei de tsjerketerp, oan de efterkant begelaat troch in lytse grêft. Oan de dyk is yn de 19e ieu yn súdeastlike rjochting boud, lykas oan de dyk nei Wommels. By dizze wegen steane inkele fraaie, brede, notabele wenningen en wenten mei tsiissouders lâns.

De herfoarme tsjerke is it hichtepunt fan it doarp yn de sa goed as geve posysje op de omgrêfte tsjerketerp. Se is mei de toer boud yn de 14e ieu, wêr ‘t by de bou gebrûk makke is fan âldere muorren fan dowestien. Oan de noardkant stiet de 13e-ieuske sakristy. De tsjerke bewarret in skat út de eardere renêssânsetiid. Hein H., in kistemakker út de buert, makke yn 1554 in grutte, hege kreake of doxaal fan twa ferdjippings oer de folle breedte fan it skip. Tusken in spannende pylder-arkade binne oeral dekorative ferrikingen en bibelske foarstellings oanbrocht.

It terpdoarp Easterlittens hat syn tsjinhinger Westerlittens, in boerebuorskip westlik fan Wommels. Easterlittens leit by in krusing fan wetterwegen, de fan âlds belangrike Boalserter Feart en de Frjentsjerter Feart. By dizze wetterkrusing kaam yn 1888 in suvelfabryk. De fabryk gie om 1990 hinne ticht en waard yn 1997 sloopt. De hege skoarstienpiip is mei it tsjettelhûs as monumintale neitins bewarre bleaun. Yn it doarp wurdt it doarpsbyld bepaald troch de diels ôfgroeven hege terp mei in flinke tsjerke en hege toer. It hôf is omseame mei linebeammen. Súdlik fan ‘e tsjerke leit in plein mei bebouwing deromhinne. Dit plein wurdt by ‘t simmer faak brûkt om te strjittekeatsen. Yn de bebouwing is kafee “Het Wapen van Friesland” it markante hichtepunt. Binnenyn pronket de taapkeamer mei muorreskilderings út 1945 troch merke-attraksjeskilder Hendrik Giesing.

Tusken plein en tsjerke en de eastlike kant fan de Frjentsjerter Feart yn bestiet wat in tizeboel oan steechjes mei âlde en minder âlde huzen, húskes en in heech tsiispakhús. Oan de feart ôfwikseljend in kade, oertunen en partikuliere túntsjes oan it wetter, wêrtroch’t skildereftige trochsichtsjes ûntstean. Westlik fan de brêge oer de Frjentsjerter Feart stean noch in pear rinteniershuzen en wat fierderop lizze buorskippen mei monumintale boerepleatsen: Wieuwens of Sprong en Skrins.

De Margareta-tsjerke is oarspronklik fan dowestien boud yn de 12e ieu. De súdgevel fan de tsjerke bestiet út giele kleastermoppen, mar ek binne der fjilden fan dowestien bewarre bleaun. Der binne grutte spitsbôgefinsters en bouspoaren út alderhande perioaden. It koar is healrûn sletten. De noardgevel eaget libbendich troch alle bouspoaren: lytse romaanske finsters, in tichtmakke yngong mei profilearre kezinen. Yn de 15e ieu is der in sakristy tsjin de tsjerke oanboud. De foarse toer is 19e-ieusk; De earste stien is, sa as stiet te lêzen op in tinkstien, yn1854 lein en hy is opknapt yn 1902. De tsjerke hat trije segminten en in achtsidige ynsnuorre spits. Op it tsjerkedak stiet in ruter mei in angelusklokje. It ynterieur ûnder it spitsbôgige tonferwulf datearret foar it measte út healwei de 18e ieu.

Eastermar is in útstrekt streekdoarp dat út twa kearnen bestiet: It Heechsân, dat op in hege sânrêch eastlik fan de Burgumer Mar leit en De Wâl by de Luts, súdeastlik fan dizze mar. It Heechsân is as agraryske delsetting al yn de Midsieuwen ûntstien en hie in frij losse, fersprate bebouwing. Nei alle gedachten is fan ein 16e ieu ôf it swiertepunt fan it doarp ferskood nei it suden ta, wêr ‘t by de wetterferkearsferbining goede kânsen leinen en ferfeanings fan ‘e grûn kamen. Fan de gritenijkaart yn de Schotanus-atlas út 1716 blykt dat de wetterbuert De Wâl mei wat mear nei it noarden Snakkerbuorren, al ûntwikkele wie ta in buert om in ynstekhaven hinne.

De turfwinning soe oant healwei de 18e ieu ta duorje en de buert ûntwikkele him fanwege de turfhannel en –skipperij. Ek de Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786 al de grutte lingte fan it doarp en: “De kerkbuurt ligt hoog, vooral het kerkhof, van ‘t welk men een zeer vermaakelyk gezigt heeft over de laager landen en het Bergumer Meer; doch ‘t meerendeel der huizen maakt eene dubbele buurt, tusschen 3 en 400 roeden van daar ten Zuid-Zuidwesten.” Boppedat waard ek noch fermeld dat “onder dit dorp ook de herberg Schuilenburg aan ‘t Collonels diept (behoort), welke tot een bewaame pleisterplaats aan den mond van het Bergumer Meer verstrekt.”

De tsjerke is yn de âlde kearn bleaun. Se waard yn 1869 sloopt nei ‘t even súdliker in nije tsjerke yn dekorative, eklektyske styl boud wie. In pear jier letter, yn 1875, waard tsjin de tsjerke oer in fraaie pastorije boud en dêrnjonken yn 1924 in “Gebouw voor christelijke belangen”, mei in ekspressyf tuorke. De mienskip bleau syn deaden beïerdigje op it hôf by de âlde, iensume toer. De âlde sealdaktoer sûnder segminten is sûnt minskeheugenis begroeid. De klimop is al te sjen op in tekening út 1721.

De buert by de Luts is fan in folslein oar karakter mei ticht beboude strjitten mei hjir en dêr18e-ieuske pânen. By de trijesprong is in pleinfoarmige romte ûntstien.

It komdoarp Easterwierrum leit net sa fier fan de belangrike wetter-ferkearsier de Swette ôf. In eintsje bûten it doarp stiet in iensume toer. Easterwierrum wie in terpdoarp sûnder in echte tsjerkebuorren, mar mei wat losse agraryske bebouwing.

Dizze Tsjerkebuorren leit 600 meter noardlik fan it Easterwierrum fan no ôf. De terp is ôfgroeven ta in rûn eilân en is tsjin ôfbrokkeljen beskerme troch in kearmuorre fan giele stien. Om It tsjerkhôf hinne in tichte seame fan beammen. De tsjerke is yn 1905 ôfbrutsen en de toer – fan healwei 1200 - bleau, as wachter oer de deaden. De toer is oplutsen fan benammen giele kleastermoppen. Der sitte in pear lytse rûnbôgefinsters yn en rûnbôgige galmgatten yn pearen. De toer hat in mei laaien dutsen ynsnuorre achtkantige spits. De kearn fan Easterwierrum is geandewei de 18e en de 19e ieu yn súdlike rjochting opskood de kant út fan de Easterwierrumer Aldfeart, de saneamde Brêgebuorren, dy ‘t mei in opfeart in ûntsluting yn ‘e rjochting fan de Swette hat. De buert waard nei in âlde state of zathe eartiids ek wol Vogelzang neamd. Begjin 18e ieu wie dêr al wat bebouwing, sa as op de hoeke in herberch en ek yn it noarden in roomsk-katolyk tsjerkje. De groei kaam der krekt yn yn de earste helte fan de 19e ieu. De kearn hat in krúsfoarmige plattegrûn mei de Slachtedyk en de feart as struktuerbepalers. Yn it noardwestlike kwart leit in iepen romte. Dêr is resint in soarte fan doarpshaven mei rekreative oanlisplakken kreëarre. Yn ‘e buert fan it krúspunt fynt men de âldste, gruttendiels 19e-ieuske, fariearde bebouwing.

Oan de noardwestlike râne steane in dekoratyf oanpakte pastorije út 1876 mei in oanboud kategisaasjelokaal. Wat efterôf stiet de lytse herfoarme tsjerke út 1911, ûntwurpen troch H. Gros en soan, boukundigen út Ljouwert. It ienfâldige tsjerkje hat in toer mei ynsnuorre nullespits. De roomsk-katolike tsjerke stiet oan ‘e oare kant fan it doarp. De Sint-Wirotsjerke is yn 1926 boud nei in ûntwerp fan Wolter te Riele yn in freonlik eagjende neogotyske styl.

It streekdoarp Ychten hat in midsieusk ferline en leit oan de âlde dyk Lemmer-It Hearrenfean. It doarp hat in tichte bebouwing op de krusing mei de Middenweg – mei in rige nei-oarlochske wenten – en even fierderop mei de Middenfeart. Oan de feart foarmje de ienfâldige huzen in aardige wetterbuert. Even fierder nei it easten ta leit it streamkanaal nei it eardere stoomgemaal oan ‘e kant fan de Tsjûkemar, dat it wetter yn de Feanpolder fan Ychten op peil hâlde moast.

Fan it begjin fan de 19e ieu ôf hat, yn it súdliker lizzende, útstrekte Ychtenerfjild nammentlik ferfeaning plakfûn, wêrnei ‘t de grûn yn kultuer brocht is. It gemaal is yn 1913, nei plannen fan de polderopsichter L. Lourens boud yn in freonlik eagjende fernijingsstyl mei heal bepleistere gevels. De skoarstienpiip is ôfbrutsen. Ychten hat nochal wat fearren litte moatten. Fan it omfangrike feangebiet súdlik fan ‘e Tsjûkemar hearde it Ychtenerfjild – en dat besloech hast de helte-, by Ychten. Op dat plak ûntwikkele him de delsetting Bantegea, dat de status fan selsstannich doarp krigen hat. Oan de eastkant hat it buorskip Ychtenbrêge it ek brocht ta selsstannich doarp en is it it memmedoarp sels boppe de holle út groeid.

By de krusing fan Hoofdweg en streamkanaal stiet de doarpstsjerke. Dizze oan de Hillige Lautentius wijde tsjerke wurdt al yn 1245 yn de boarnen neamd. It gebou datearret út de 13e ieu, mar is healwei de 17e ieu ommitsele en krige in segmint yn pilasters. Sadwaande ferlear de tsjerke har midsieuske karakter. De sealtsjerke hat in trijekantige sluting. De slanke toer hat inkele opmerklike kenmerken. Yn de westgevel fan de toer kaam in flink grut roasfinster en dêrboppe binne dekoratyf omliste galmgatten pleatst. Op de romp folget in mei laaien dutsen achtkantige bekroaning mei oerwurken, dêr‘t de spits op pleatst is. De westlike gevel en de toer binne yn 1879 ta stân kommen. Yn de toer hinget in klok, dy ‘t yn 1597 getten is troch Cornelis Ameroy.

It oarspronklike buorskip Ychtenbrêge hat it memmedoarp Ychten alhiel oerfleugele en wurdt hjoeddei beskôge as in selsstannich doarp. It streekdoarp strekt him út by de Hoofdweg lâns, de wichtige, âlde ferbiningswei fan de Lemmer nei it Hearrenfean, dy ‘t krekt foar de brêge yn de Pier Christiaansleat in skerpe knik makket.

Oant sawat 1900 hinne wie de bebouwing dêr gruttendiels beheind ta agraryske bedriuwen en inkele húskes. Dêrnei hat him de lintbebouwing foarme. Ek oan it Krompad nei it easten ta stie wat fersprate bebouwing. It paad liede it feangebiet yn en is folle letter trochlutsen ta in ferbiningswei mei Weststellingwerf, mei in brêge oer de Tsjonger.

De súdlike kant fan de Pier Christiaansleat, de brede feart dy ‘t de Tsjûkemar mei de Tsjonger ferbynt, hie as ferbiningsrûte oer it wetter, al healwei de 19e ieu in mingde bebouwing. Wilens binne dêr kaden foarme mei wenningen en bedriuwen dy ‘t harren rjochtsje op de tsjinstberens foar de – sûnt de oarloch foars groeide – wetterrekreaasje. De bebouwing by de dyk en feart lâns is hjir net monumintaal, mar oan de feart foarmet it ien en oar wol in spontaan, sfearfol gehiel. Inkele karakteristike, yn de breedte boude boargerhuzen út de desennia om 1900 hinne, foarmje de hichtepunten tusken de fierders ynbannige pânen, sa as de eardere pastorije fan de herfoarme tsjerke dy‘t yn 1916 ûntwurpen is troch arsjitekt Hendrik Kramer út Ljouwert. De herfoarme tsjerke stiet lykwols yn it memmedoarp Ychten. Hjir stiet de grifformearde tsjerke mei in frijsteande sealdaktoer út de sechstiger jierren.

Nei ‘t de bebouwing fan fuort nei de oarloch yn de buert fan it Krompad – de Duimstraat en De Kempenaersweg – inkele fraaie rychjes tradisjonalistyske wenningen oplevere hie, hat it doarp him yn de oksel fan de knik yn de Hoofdweg en de feart, mei namme mei folkshúsfesting sterk útwreide. Resint is westliker in nije buert tusken dyk en feart ûntwikkele.

Ie is in terpdoarp dat al inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is yn in lânskip fan see-earmen en kriken op in kwelderwâl. Ie koe fanwege de dyk by de oant 1729 ta iepen bleaune see-earm fan it Dokkumer Grootdiep lâns, gjin (koarte) ûntsluting oer it wetter nei it suden ta krije. De opfeart waard dan ek oanlein nei de mear noardlike Suder Ie, by de terp Tibma lâns.

It radiale terpdoarp rekke frij ticht beboud, fan it sintraal lizzende tsjerkhôf mei in rûn rinnend tsjerkepaad ôf oan de binnekanten fan de noch frijwol komplete rûnwei ta. In stik of fjouwer smelle strjitsjes en paden ûntsletten yn dit kearngebiet de frijwat konsintrearre buertsjes mei lytsskalige bebouwing, dy ‘t benammen oan de noardwestlike en súdlike kant nochal ticht wie en oan de eastkant wat losser. De bebouwing is hast hielendal rjochte op de radiale wegen en paden en net op de ringwei. Dat is benammen te fernimmen by de westlige radiaalwei, dy‘t it breedste profyl hat en dêr‘t in pear boargerhuzen stean. Oan de oare strjitsjes stiet foar it measte in beskieden bebouwing, dy ‘t sûnt de 18e en de 19e ieu amper mear fernijd is en dêrtroch skildereftige bylden oplevert. Om it tsjerkhôf hinne is net safolle romte en allinne tsjin de toer oer binne in pear wenningen op it hôf rjochte. Yn de 18e ieu kaam der sa stadichoan ek wat bebouwing ta stân oan de eastlike kant. Yn de 19e ieu waard Ie fierder yn eastlike rjochting útwreide tusken Uniastrjitte-Dodingawei en Achterwei-Stienfeksterwei.

De fan kleastermoppen boude doarpstsjerke datearret foar in grut part út it tredde kwart fan de 13e ieu: de eastlike partij is yn de 18e en de westlike partij mei toer yn de 19e ieu fernijd. Yn de noardgevel sitte ier- goatyske finsters dy‘t diels ticht set binne. Yn de konsoles ûnder de goatelist binne maskers fan minsken en bisten úthakke. Yn de tsjerke binne in moarmeren epitaaf foar Snelliger Meckama en njoggen roubuorden út ‘e twadde helte fan de 17e ieu te sjen.

Jistergea is in fan oarsprong midsieusk streekdoarp; in boerestreek fan hast trije kilometer lang, fuort noardlik fan de Lemmer. De streek giet yn it noarden ûngemurken oer yn Follegea. It binne doarpen, lyk as de fuortsetting fan Dunegea yn de buorgemeente Skarsterlân (eartiids gritenij Doniawerstal), mei in te fergelykjen karakter.

De buorkerijen leinen oan in hynstepaad dat al ein18e ieu ferbettere wie ta in rydwei, mar yn 1843 as ryksstrjitwei it aloan drokkere (ryd)ferkear oankinne moast. Foar dy tiid wie it ferkear oer it wetter gâns wichtiger en dêr foar hie it doarp de Molesleat nei de Lemster Rien. No is it in sleatsje eastlik fan de autodyk A50, mar oant yn it begjin fan de 20e ieu wie it in wichtige ferkearsier. De, yn de measte gefallen, monumintale pleatsen steane op ûnderling royale ôfstân op flinke hiemen oan de eardere ryksstrjitwei. De fier út elkoar lizzende pleatsten steane fan de Lemmer ôf rekkene, earst allegearre oan de east- en nei oardel kilometer hast allegearre oan de westkant, in gefolch fan de oriïntaasje fan de by de pleatsen hearrende lânderijen.

Yn it suden is dat in frij smelle strook fan de Akkers, dy‘t oan de Rien ta rûnen en yn it noarden de har oan de Grutte Brekken ta útstrekkende Lemster Polders. Grutte let-19e-ieuske stjelppleatsen – sa as ‘t Hofstee – ha de mearderheid, mar der steane ek kop-romppleatsen en noch inkele jonge gebouwen, lyk as de Cornelia Hoeve, in stjelp út de tritiger jierren mei in útboude middenpartij, om noflik yn te wenjen.

Yn de slingerbocht by “Het Hof fan Hollân”, in wytbepleistere yn de breedte boud hûs yn in griene seame fan âlde beammen, leit it tsjerkhôf, ek ynpakt yn beamtegrien. In stek, fersjoen fan deadssymbolyk, jout tagong ta it frij heech lizzende terrein. De klokkestoel stiet al fan it begjin fan de 18e ieu ôf op it plak dêr ‘t wierskynlik oant healwei dy ieu, in tsjerkje stien hat. De klokkestoel hat in helmdak dy ‘t in klok, yn 1617 getten troch Henricus Meurs, beskermet. De klokkestoel is al in pear kear fernijd.

Ealahuzen is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr‘t de oarspronklike gritenijnamme ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wiist. It is in leech lizzend gebiet en nei‘t it súdlike part yn 1835 bedike wie, koe yn de Groote Noordwolder Veenpolder begûn wurde mei it winnen fan turf. De hiele streek is yn 1984 oan Gaasterlân-Sleat tafoege.

It streekdoarp Ealahuzen bestiet út it eardere selsstannige doarp Nyegea, dat oan de súdwestlike kant it meast ticht beboude diel foarmet en it eartiids tinbefolke streekdoarp Ealahuzen, it mear iepen noardeastlike part mei fersprate bebouwing tsjin de súdlike kant fan de Fluezen oan. Beide doarpen hienen eartiids in tsjerke, mar dy fan it âlde Ealahuzen is al foar 1800 ôfbrutsen, nei‘t se al ris ferpleatst wie om út te wiken foar it opkommende wetter fan de Fluezen. Hielendal yn it noarden by de bocht tusken De Hop en Tropherne, in buert fan in pear pleatsen, is de namme noch altyd it Oud Kerkhof. Mar sels de klokkestoel, dy‘t der yn de 19e ieu stien hat, is net mear werom te finen. De wetterfloed fan 1825 hat gâns wat âlde bebouwing fernield. Tusken de twa doarpen yn waard it suvelfabryk stichte, in buert dêr‘t no om in binnehaven hinne, de foarsjennings foar wetterrekreanten konsintrearre binne. Tsjin buorkerij ‘Marsicht’ oer is de havenkom, mei dêromhinne freonlik eagjende rekreaasjewenten. Fierder nei it noardeasten ta binne op de fraaie rûte by de Fluezen lâns wer monumintale boerepleatsen te finen.

De doarpstsjerke (fan it eardere Nyegea) stiet alhiel yn it westen op de hoeke by de Nyegeaster Feart, dy‘t de grins foarmet fan de Van der Weayenspolder en de Groote Noordwolder Veenpolder. It is in freonlik oandwaand sealtsjerkje mei in trijekantige sluting út 1865 en in neoklassicistyske yngongspartij fan pilasters en in fronton. Op de nei it suden ta rjochte foargevel stiet in elegant, houten tuorke mei in ynsnuorre nullespits, dêr‘t in klok yn hinget út 1320. Noardeastlik fan de tsjerke slút in freonlike eagjende doarpsstrjitte him oan, mei gruttendiels boargerhuzen út de perioade fan om-ende-by 1900.

Elslo is in tige âld streekdoarp dat him ûntwikkele hat by de noard-súd rjochte Binnenweg (no Hoofdweg en Peperstraat) lâns en de Buitenweg dy‘t der westlik by lâns rint en dêr‘t de trambaan by oanlein waard.

De romte tusken de sa ûngefear parallel rinnende streken yn is lange tiid ûnbeboud bleaun. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 melden: “De Kerk staat hier tusschen twee rydwegen, die ter wederzyden van dezelve doorloopen en met huizen beboud zyn. Onder dit Dorp liggen eenige buurtjes en plaatsen van naam; als vry verre in ‘t Noorden Tronde, op eene hoogte in ‘t geboomte en in de Bouwlanden gelegen, alwaar de Linde haaren oorsprong neemt .... In ‘t Zuidwest ligt het buurtje Zuidhorn; ook vond men hier destyds, de Stamhuizen van Frankena en Portinga.” Tronde is no noch altyd in echt buorskip fan sa ‘n acht boerepleatsen mei de kearn fan in ies, dy‘t noardlik fan Elslo leit. Mar Zuidhorn, dat súdlik fan it doarp tsjin de Drintse grins oan leit, bestiet no net út mear dan in pear gebouwen. Oan de Hoofdweg stie dêr op de grins in suvelfabryk (1886/1887). Frankena en Poortinga binne nei alle gedachten net folle mear west as flinke boerepleatsen; se steane oanjûn op ‘e kaart fan Eaststellingwerf yn de atlas fan Eekhoff út 1849.

Dêr ’t de Binnenweg en Buitenweg yn it suden by elkoar komme stiet de tsjerke. Se is yn 1913 yn it plak kommen foar de út 1632 datearjende âlde tsjerke. De tsjerke bestiet út in tsjerkeseal en in rjochtsletten koar yn in frij saaklike styl mei eleminten yn fernijingsstyl. De konsistoarjekeamer is útboud en op it net oriïntearre front stiet in dakruter. Efter de tsjerke riist op it romme hôf in dûbele houten klokkestoel mei in skylddak op, dy ‘t in klok út de 15e ieu draacht en ien út 1953. Nei de oarloch is de nijbou yn de – oan dy tiid ta – ûnbeboude romte tusken de twa haadwegen yn oan inkele hôven oan wjerskanten fan de Eikenhorst ta stân kommen.

Ingwier is in agraryske delsetting midden yn de Polder de Weeren tusken Wûns en Makkum yn. Ieuwenlang hat it de status fan doarp hân, sûnder dat der ea praat west hat fan in kom of in streek. Yn it lânskip leit wol it spoar fan in ‘wier’ of terp; dêr hat it in diel fan de namme oan te tankjen. Sels noch in twadde terp, in hústerp, dêr‘t ien fan de pleatsen op stiet. De delsetting wie troch in paad mei in tille oer de Molkfeart mei Wûns ferbûn.

Yn de Midsieuwen hie it doe ek al lytse doarp in eigen tsjerke en pastoar, dy ‘t 39 pûnsmiet lân yn gebrûk hie. It plakje hjitte yn de Midsieuwen Abbingheweer, dat letter ynkrompen waard ta Ingwier. Nei de Reformaasje bleau it in selsstannich doarp en hie it ek eigen tsjerkfâden. Der waard mar komselden in tsjerketsjinst hâlden.

Yn de atlas fan Eekhoff út healwei de 19e ieu is it kaartbyld fan Ingwier amper oars as no; tusken de boerepleatsen yn stiet yndie de tsjerke yntekene en ek is de âlde namme oanjûn: Abbingawier. Yn 1868 stoarte de toer yn en ek in part fan de westlike muorre. Yn 1882 is der in nije tsjerke boud. Doedestiids wenne der yn Ingwier mar ien herfoarme húshâlding. It haad fan dit gesin wie fansels tsjerkfâd. Hy beneamde twa mannen út Wûns ta mei-tsjerkfâd en de trije besletten ta nijbou. Tweintich jier letter, yn 1902, is dit tsjerkje wer ôfbrutsen.

Yn 1956 wennen der yn Ingwier trije feeboeren en ien hinneboer mei harren húsgesin. Doe wie it al gjin doarp mear, want it is yn 1949 troch it gemeentebestjoer oan Makkum tafoege. Lykwols is Ingwier krekt wat mear as in samling pleatsen, want op it plak dêr ‘t de tsjerke foar de pear ynwenners stien hat, leit noch altyd de lytse, troch beammen omseame terp mei tsjerkhôf. Sa lang as dizze skiednis dêr respektearre wurdt, fertsjinnet Ingwier it respekt om as doarp behannele te wurden.

Ingwierrum is in terpdoarp dat yn de iere Midsieuwen ûntstien is op in kwelderwâl op in hoeke grûn mei dêromhinne de Lauwerssee en de mûning fan de djip it lân ynkringjende slinke, dy‘t as Dokkumer Grootdiep lange tiid in iepen ferbining mei see foar Dokkum wêze soe. Súdlik fan it net al te hege terpdoarp binne wichtige, wierskynlik 12e-ieuske restanten fan de seedyk yn it lânskip werom te finen. Súdlik fan Ingwierrum is yn dit Grootdiep yn 1857 in grutte meänder rjocht lutsen.

Ingwierrum hat him ûntwikkele op in rjochthoekige terp mei ek in rjochthoekige ferkaveling, dêr‘t de tsjerke oan de westkant pleatst is. De bebouwing stiet by de letter ta trochgeande rydwei fan Dokkum nei de Dokkumer Nijesilen ferbettere Dodingawei lâns. Benammen oan ‘e Tsjerkebuorren en de Buorren heaks dêrop, is dúdlik it profyl fan de terp te fernimmen. Tusken dizze haadstrjitten yn rinne noch inkele dwerspaden mei bebouwing. Nei de oarloch is it doarp fan it Roster ôf fierder yn súdeastlike rjochting útwreide. Eastlik fan it doarp is by de trochgeande dyk lâns en fuort efter de seedyk ek al frij betiid in losse bebouwing ûntstien.

Fan it ienfâldige sealtsjerkje is net mei wissichheid te sizzen of ‘t it yn 1746 alhiel fernijd is, of beklampe mei in nije hûd fan bakstien. It gebou hat in trijekantige sluting. De navenant stoere mar lege toer datearret út de 13e ieu, is yn de 14e of 15e ieu wat ferhege en yn 1746 fersjoen fan in sealdak. De rûnbôgige yngong is omliste troch byldhoude natuerstienblokken. De finsters ha latteroasters, dy ‘t no seldsum wurden binne. Faaks hawwe se it sa ‘n lange tiid folhâlden omdat se twa brânskildere finsters mei wapens fan Oranje en fan de provinsje, flankearre troch allegoaryske frouljusfigueren, yn 1746 makke troch Jurjen Staak, beskermje moasten. Boppedat hat de tsjerke in barokke preekstoel mei in bûgde kûpe. Westlik lizze de Dokkumer Nijesilen, in slûzekompleks út 1729 dêr‘t in skildereftige buert by groeid is. Der is in tinkobelisk oprjochte.

Eksmoarre is in terpdoarp mei oarspronklik gruttendiels rûnom fearten, puollen en marren. Bgl. fanwege de fuort westlik oan de doarpskom grinzjende lytse Kerkmeer en de noch fierder westlik fan it doarp lizzende grutte Kâlde of Makkumer Mar. De binnenfiskerij hat hjir nei alle gedachten goed bloeid. De marren en puollen binne droechlein en fan de fearten is allinne noch de Eksmoarster Opfeart oerbleaun; it rint fan it noarden fan it doarp nei de Makkumer Feart.

Bûten de terp mei de tsjerke hat it doarp him ûntwikkele by de wegen en de paden lâns, dy ‘t it doarp mei de omjouwing ferbine. Nei it easten mei Boalsert, nei it súdwesten mei Allingawier en fierder Makkum en nei it noarden mei de Eksmoarresyl, dêr‘t in lyts buertsje ûntstien is en fierder nei Skraard. Fan de streekjes by de wegen lâns is benammen dat nei it noarden monumintaal. Dêr stiet oan de eastkant in koarte streek mei de grifformearde tsjerke en oan de oare kant in lange rige fan ienfâldige, ûnderling ferwante doarpswenten, boud fan de karakteristike Fryske (trijeling-) giele stientsjes, dy‘t in prachtich ritme opleverje.

De âlde doarpstsjerke leit súdliker en justjes efter de streekbebouwing. De tsjerke mei sealdaktoer datearret út de earste helte fan de 13e ieu. By de restauraasje yn 1963-1966 kamen fanefter de pleisterlaach spoaren fan romaanske finsters foar it ljocht. Se binne yn de noardmuorre opnij makke. It koar hat smelle spitsbôgefinsters. De tsjerke hat sierlik mitselwurk fan read en giel bakstienmateriaal. De westlike muorre en toer binne nei in ramp opnij opboud; yn 1836 wie de toer ntl. fernield troch in wynhoas.

Eksmoarre is ûnderdiel fan de Aldfaers Erf rûte. Men kin hjir in besite bringe oan it Frysk Lânboumuseum, it doarpsskoaltsje anneks grutterswinkeltsje, it Jan Aukeshûske mei in tentoanstelling oer ‘nuttige handwerken’ en in doarpsskuonmakkerij. It doarp hat yn de nei-oarlochske perioade in beskieden útwreiding fan inkele strjitten en hôven krigen. Dy is oan de westkant en leit frijwat djip, nei alle gedachten op it plak fan de eardere Kerkmeer.

Iesumasyl is in buorskip dat einliks by it doarp Eanjum heart. By de slûs en it folle letter boude gemaal is in buorskip mei in selsstannich karakter groeid. Foaral oan de noardlike kant fan de brede mûning fan de Suder Ie steane, frij rom op grutte kavels grûn, de ienfâldige huzen ferspraat. Oan de noardkant fan de wettermûning stiet noch in boerepleats.

De ôfwetterings- en kearslûs is hjir yn 1671-1672 oanlein om it wetter út de Suder Ie yn de Lauwerssee te spuien. Der sil sûnt de bediking fan dizze kust grif yn de 11e ieu al in slûs yn de mûning fan de belangrike Suder Ie, ea in seeslinke, lein ha. De meast iere melding fan Iesumasyl is yn it begjin fan de 15e ieu. De slûs is yn 1745 opknapt en yn 1931 fernijd. De polderopsichter W.D. Booijenga fan it Waterschap Oost- en Westdongeradeel hie by it lêste wurk de lieding. Alles waard doe fernijd, ek it heech steande kontribúsjehúske. Om de wetterôffier te ferbetterjen is doedestiids ek it gemaal boud. De izeren flapbrêge is yn 1901 slein. Dit alles leit efter de hege, eardere seedyk, dy’t sekundêr waard, doe‘t de Lauwerssee yn 1969 ôfsletten waard. Mar dêrmei hat de slûs noch net ôfdien; de slûsdoarren binne yn 1992 dan ek fernijd. Leech leit de slûskolk mei it ‘binnenhoofd’ fan de slûs.

It elektrysk gemaal, de ‘Dongerdielen’ is in ynbannich en mei soarch foarm jûn gebou. It is rjochthoekich, oplutsen fan giele bakstien, foarsjoen fan in sealdak en mei lege oanbousels oan beide kanten. Oan de súdkant de namme yn letters yn art-déko-styl. Fierders hat Booijenga oan it gebou in saaklike ekspresjonistyske trant foarm jûn. By in te heech wetterpeil sette de slûswachter de pompen yn it wurk. Yn 1979 waard de ynstallaasje automatisearre. Heechweardige apparatuer soarget der no foar dat by in bepaald wetterpeil de pompen automatysk yn wurking steld wurde.