Doarpen

Tearns is in doarp dat fan de skiednis ûngelyk krigen hat. Fanâlds hearde it as buert by Goutum, mar doe’t it in eigen tsjerke krige, waard it in selsstannich doarp. Nei’t de tsjerke wer ôfbrutsen wie, bleaun der in tsjerkhou oer mei in klokkestoel. Mar dy binne der sels net mear.

Eastlik fan it lytse Tearns is flakby it drokke farwetter de Nauwe Greons in buert foarme dy’t noch altyd bestiet en de namme fan it âlde doarp noch draacht.

Dat is in buert mei in pleats, in tal huzen by de Himpenserdyk lâns en in stik as wat huzen en in loads oan de Nauwe Greons. En in brêge. Rjochtet yn Himpens de tsjerketoer him yn alle ienfâld yn himelske rjochting, yn Tearns ferbynt in izeren draaibrêge hiel ierdsk de twa doarpen. Yn in geskrift fan 1463 wurdt al in ‘ossenbrug’ neamd. By de folgjende fermelding yn 1584 is der sprake fan draaihout en noch letter fan in pontsje en in skou foar de oerset.

It measte transport gie doe ek oer it wetter. De Nauwe Greons foarme de ferkearsferbining fan de doarpen Himpens en Tearns mei Ljouwert. Dizze feart wie sels de belangrykste ferkearsferbining mei it suden.

No leit der in yn 1890/91 makke klonken en laske izeren draaibrêge mei in symmetryske balâns op in rûne pylder. De leggers binne troch izeren jukkonstruksjes mei trekstangen en stelskroeven opspand. Oan de Tearnser kant leit in fêst brêgediel. De draaisteger, in kwart rûn plankier, leit oan de oare kant fan de brêge. Oer dizze steger is it mooglik om mei hânkrêft de brêge iepen en ticht te dwaan. De Himpenser Mar súdlik fan Himpens en Tearns is yn 1784/85 droech meald. De skiednis hat foar in opmerklik kontrast soarge. De polder is nea wer ûnder wetter setten, mar noardliker is in nije plasse groeven dy’t krekt nei it oare doarp neamd is: Tearnzer Wielen.

Teridzert is in lang streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is yn de streek fan Weststellingwerf wêr’t de Tsjonger yn it noarden en de Linde yn it suden it tichtst by elkoar komme. Yn de trije kilometer lange streek mei losse bebouwing stiet ûngefear yn it midden in konsintraasje fan gebouwen – fanâlds De Bult neamd – wêr’t ek it doarpshûs (mei dizze namme)stiet en wêr’t in stik as wat bedriuwsgebouwen diel fan út meitsje.

De gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 lit sjen dat de trochgeande dyk –no de Idzerdawei – skadich is en dat súdlik wat boskperselen lizze. Foaral yn it easten fan it doarpsgebiet lizze se en hielendal yn de eastlike flank stie de Idzerdastins. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet dy oanjûn, mar op dy fan Eekhoff út 1850 stiet de stins as ‘earder’ fermeld. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 fermeld: een zeer vermaaklyk Dorp … aan den rydweg van Olde Holtwolde naar Olde Berkoop, heeft eene Kerk zonder toren, hangende de Klok, als die van Nye Holtwolde, in een houten Klokhuis. … Dit Dorp heeft ongetwyffeld zynen naam gegeeven aan het geslagt van Idzerda, het welk hier, ten tyde der troebelen, een sterk stins heeft gehad, in het Noordoosten des Dorps. … Het oude Stins vervallen zynde, is daar voor, by onzen tyd, een ander huis, wel van minder omtrek, doch in eenen meer hedendaagschen smaak, opgebouwd door de Familie van Ter Wisga. … De Zuidelyke landen deezes Dorps zyn bouwlanden, … terwyl de Noordelyke, laag en veenlanden zyn, die tot aan de Kuinder … loopen.’

De tsjerke is wijd oan Sint Bonifatius en is út ûngefear 1500 en hat sûnder twivel in foargonger hân. In skoft is hy sûnder toer bleaun, mar yn 1903 kaam der in nije westgevel mei geveltoer, wêr’t de klok yn ophongen wurde koe. It ynterieur hat in trijetal polygromeare, sânstiennen epitaven fan de famylje Idzerda út 1531, 1603 en 1620, allegearre yn farianten fan de renêssânse styl.

Terbant is in streekdoarp dat diel útmakket fan de rige doarpen – fan west nei east – Terbant, Lúnbert, Tsjalbert en Gersleat, dy’t De Streek fan it âlde Aengwirden foarmje. Se binne mei it noardeastlike part fan It Hearrenfean yn 1936 by Skoatterlân foege om de gemeente Hearrenfean te foarmjen.

Terbant leit it tichtst by it grutte Hearrenfean, wêrfan it noardeasten oant de weryndieling mei Crackstate en de rjochtbank ûnder Terbant foel. Dit is sels noch te merken oan eardere folkshúsfesting yn it noarden fan It Hearrenfean wêr’t de huzen yn de Pastoriestrjitte en omjouwing, nei in ûntwerp fan de gemeentearsjitekt van Aengwirden K.R.Post (1918 en 1920), in doarpske sfear útstrielje. Ek hearde de frij goed bewenne streek Spitsendyk noardlik fan Terbant ta it doarp, lykas yn it westen it gebiet tusken Nijbrêge yn it noarden en Terbandsterschans yn it suden, wêr’t yn de Tachtichjierrige oarloch in ferdigeningsskâns lein hat. Earder stie yn it doarpsgebiet it kleaster Mariënbosch. It Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa fan út it midden fan de 19e ieu melde: ‘De oude kerk, welke vóór de reformatie, aan de H. Catharina was toegewijd, werd voor de fraaiste van de geheele grietenij gehouden. Deze, bouwvallig geworden zijnde, is echter, in het jaar 1845, door eene nieuwe vervangen, welke, naar het vernuftig ontwerp van den Heer T. Romein, Architect der stad Leeuwarden, gebouwd, den 21 Augustus van dat jaar is ingewijd.’ De âlde kapel soe út 1315 wêze en it nije gebou wurdt troch it suvere en evenwichtige neoklassisisme heech wurdearre. De tsjerke stiet net sûnder effekt, op in rom, moai tsjerkhou.

Ek by Terbant is it lân ôf- en útfeane, earst súdlik fan de Aengwirderwei de hege feanen en dêrnei op grutskalige wize de lege feanen noardlik fan de wei. Om 1850 hinne wie it klear en hienen de ferfeaningen in wetterich ûnlân efterlitten wêrtusken De Streek as in raffelige kade oerbleaun. Ek hjir is it lân ynpoldere en yn kultuer brocht.

Terherne is in âld wetterdoarp op in sânrêch by de eastlike hoeke fan de Snitser Mar. It leit eins op in eilân tusken dizze mar en de Hoarne en de Terhernster Puollen en Terkaplester Puollen. De delsetting is groeid by de âlde Slachtedyk dy’t súdlik fan de Nije Wjittering lei. ‘De Buurt is geheel zonder order aangelegd, hoewel taamlijk groot’, waard oan it ein fan de 18e ieu skreaun en noch hat it doarp in ferrassende struktuer.

Yn it noarden leit, yn in gebiet wêr’t de ôfrûne desennia wettersportbedriuwen fêstige binne, in grutte flapbrêge oer de nij groeven Sânsleat. Tichter nei de doarpskearn leit de wer makke flapbrêge nei âld model oer de Sânsleat, wêr’t oan De Stripe lytsskalige bebouwing leit. Dêrnei slingert troch it Koailân en de Gravinnewei, de trochgeande wei rjochting De Jouwer troch it doarp. De Syl liedt nei rekreaasjeplakken oan de wâl fan de Snitser Mar.

Tichtby dizze hoeke riist de fermanje fan de menisten op, in yn wêzen ienfâldige sealtsjerke mei in bysûnder sierlik front, fan it ûntwerp fan de Snitser arsjitekt A.Breunissen Troost (1864). De foargevel wurdt opfleure troch penanten, kolommen en pinakels yn mitselwurk en pleister en it foarterrein wurdt troch in moai smei- izeren stek omfette.

Oan de oare kant makket de Buorren in lus troch it doarp. Dêr stie de midsieuske tsjerke mei in toer mei sealdak, dy’t wijd wie oan de Hillige Laurens. It gebou is yn 1874 ôfbrutsen om op itselde plak romte te meitsjen foar in nije tsjerke nei ûntwerp fan de Ljouwerter arsjitekt J.I.Douma. It is in folle ienfâldiger tsjerke dan dy fan de menisten, mar hy is wol foarsjoen fan in toer mei in nullespits. Oan de Buorren, mar ek earne oars, steane grutte doarpswenten fan it notabele type, mar ek de mânske herberch de Zevenwouden, in ôfblokt pleistere pân fan twa boulagen. De earste útwreiding nei de oarloch fûn plak nei it suden, de resintste tusken de Sânsleat en de Nije Sânsleat.

Terkaple is in wetterdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is. It is ien fan de doarpen yn de Lege Wâlden, de lege wetterstreek súdeastlik fan de Snitser Mar mei syn poelen. It wie oant de 19e ieu allinne oer wetter te berikken. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff (1849) stiet in paad út de rjochting fan De Jouwer nei Terherne oanjûn, mei in oerset op it plak wêr’t no de Hearesyl leit, mar dat wie allinne foar lokaal ferkear te brûken.

Op sawol de kaarten fan 1718 as dy fan 1849 blykt in lytse agraryske delsetting mei in tsjerke en de Oenemastins. Yn 1788 stie yn de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp heeft eene Kerk, maar geen’ toren; by de Kerk staan eenige verstrooide huizen, en ten Noordwesten van dezelve stond weleer Oenema Stins, ’t welk in den aanvang deezer eeuw nog in zyne Hovingen en Cingels lag, … schoon van zyn voorig aanzien ganschelyk beroofd. … Dit Dorp … is voorts niet onaangenaam, wegens de zeer naby gelegen vischryke Kappelster Poelen.’

It tsjerkje is yn 1854 boud om in âlder eksimplaar te ferfangen dat foarsjoen wie fan ferwulfskilderingen. De tsjerke hat in trijekantich sletten koar en in lytse geveltoer dy’t bekroand wurdt troch in elegant, iepen wurke koepeltsje. Yn de tsjerke lizze twa belangrike Oenema/Roorda sarken yn renêssânse styl, in dekorative troch Pieter Dirxsz (1570) en in portretsark (1610) troch Jacob Lous.

Op it plak fan de Oenemastins stiet in buorkerij mei in wapenstien fan de Oenema’s en yn de keukenkeamer in grutte renêssânse skou. Yn de omjouwing fan de tsjerke, mei pastorije, stiet in rige pleatsen. Súdliker leit in flapbrêge oer de frij brede Heremafeart en dêrnei stiet opnij in yn de 19e ieu groeide streek fan arbeiderswenten oan dizze sleat. De beide kanten fan de dyk rjochting Akmaryp binne dêrnei ek beboud rekke en der kaam in lytse skoalle ta stân mei twa klassen. Terkaple is in doarp mei twa kearnen.

Ternaard is in komdoarp wêrfan de oarsprong noch net befredige ferklearre is. Der binne yn de Midsieuwen terpen west, mar dat wienen mooglik allinne hústerpen. It tsjerkhou liket him amper boppe it meanfjild te ferheffen. Wol lei Ternaard op in strategysk by elkoar kommen fan fearten en diken. Nei it suden ta de Ternaarder Feart dy’t foarby Hantum fuortset wurdt as Hantumer Feart nei Dokkum. Nei it easten mei in feart rjochting Wierum en Nes.

Yn de troch kaarten en beskriuwingen dokumintearre tiid is Ternaard al in flink doarp en de skiednis fan de delsetting sil grif fierder werom gean as de lette Midsieuwen, wat wol beweard is. Oan de rânen en de omjouwing fan Ternaard ha belangrike aadlike huzen stien. Oan de eastkant it ienfâldige Aylvastate en yn it suden it grutte Herweystate. Se binne beide sloopt. Op it terrein fan de lêste is yn 1901 it stasjon fan it lokaalspoar boud.

De grutte goatyske tsjerke datearret út it twadde kwart fan de 16e ieu. De toer mei ynsnuorre spits is yn 1871 boud yn de foar dy tiid dekorative eklektyske styl. De tsjerke hat in fiifkantige koarsluting en is ferdield troch steunbearen oan wjerskanten fan gevelflakken mei grutte, licht spitsbôgige finsters. De tsjerke hat in geef midden 17eieusk ynterieur mei in lambrisearring, in preekstoel mei doophek foarsjoen fan in moaie koperen doopbôge, in trijefâldige hearebank fan de famylje Aylva en in nachtmielstafel mei banken dy’t hjir by hearre. De ienfâldige minniste tsjerke út 1850 hat in lyts geveltuorke. De grifformearde tsjerke is fan 1921 en in karakteristyk bouwurk fan de yn dizze streken aktive arsjitekt Ane Nauta.

Skean tsjinoer de tsjerke is yn 1865/66 it riedhûs fan West Dongeradiel boud. In gebou fan ienfâldige deftichheid mei in foar it sûterrên boude bordestrep nei de omliste yngong fan de beletaazje. Westlik fan de tsjerke sit yn in hûs in grutte gevelstien mei de plattegrûn en it profyl fan in festingstêd, mooglik Rijssel (Lille).

Teroele is in wetterdoarp oan de eastlike kant fan de Kûfurd wêr’t de pleatsen mei opfearten hinne ûntsletten wienen. It is altyd it lytste doarp fan de gritenij west. It âldste kaartbyld, de gritenijkaart fan Doniawerstal út 1718, lit in net al te grutte rige fan pleatsen sjen, dy’t yn it midden in tsjerke ha. Yn de súdlikste hoeke fan it gebiet, by de Jiskenhúster Mar, is de bebouwing wat tichter dan dy fan de wetterstreek nei it noarden.

Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp ligt in ’t laagland … en strekt zich, Westwaards, over de Koevorde, uit tot aan Woudsend. In ’t begin deezer eeuw zag men hier nog eene Kerk, die naderhand is afgebroken. Weleer was hier zeer vermaard het aanzienlyk geslagt van Hettinga, en eene State van dien naam.’ De boerenstreek aan de andere zijde van het meer is met het gedeelte dat bij Idskenhuizen hoorde het dorp Koufurderrige gaan vormen. Na de gemeentelijke herindeling van 1984 bij Wymbritseradeel is gekomen. Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff uit het midden van de 19de eeuw zijn de boerderijen nog steeds alleen over water ontsloten, al loopt er langs de boerderijen een pad. Er ligt een zet over de Nieuwe Vaart die de Teroelster Zypen – nog steeds een plasgebied ten oosten van de streek – met het Koevorder Meer verbindt.

De súdlike hoeke by de Jiskenhúster Mar heart offisjeel by Jiskenhuzen, mar romtlik by Teroele. Dêr steane in stik as wat pleatsen oan ynhammen en opfearten byinoar en der binne in pear rekreaasjewenningen op de wâlskanten boud. Noardlik leit oan de eastkant fan de dyk mei de namme Diken it âlde omgrêfte tsjerkhou, wêr’t oan it begjin fan de 18e ieu in tsjerke stie. Der binne oanwizingen dat hjir al om 1600 hinne in klokkestoel stie. De liedklok dy’t de tsjintwurdige stoel draacht is yn 1621 getten troch Jan Burgerhuys. De konstruksje is inkele kearen fernijd, ûnder mear yn 1723 en it lêst yn 1974.

Tersoal is ien fan de doarpen fan de Lege Geaen, yn it koart de Legean, súdeastlik fan de eardere Middelsee, even noardeastliker dan Sibrandabuorren. De skildereftige kearn wurdt foarme troch de tsjerke en omjouwing. Dy leit súdlik fan de trochgeande dyk, yn in setting fan âld beammeguod en op in betreklik rom tsjerkhou mei hage. Mei de bebouwing om it krúspunt mei de Wiersterwei hinne en de omlizzende buertsjes oan de súdkant en súdeastkant is it wol werkenber as in terpdoarp. Mar ek hjir is it doarp, lykas Sibrandabuorren, útrutsen ta streekdoarp. Dat is foaral oan de súdwestkant it gefal, de Suderbuorren dy’t eartiids in aparte buorskip foarme mei dêr ek in tsjerke fan de ôfskiedenen.

Dit doarp wie lykas de oare doarpen fan de Legeaen nei alle kanten mei fearten ûntsletten, foaral nei de Aldfeart. Healwei it folgjende doarp Poppenwier rint de Bangafeart, dy’t hielendal by de noardwestlike punt fan de Snitser Mar mei de Soalstersyl ferbining mei it grutskipsfarwetter hat.

De beheinde omfang en it lytse tal ynwenners fan Tersoal yn it ferline binne ôf te lêzen oan it moaie tsjerkje, dy’t yn 1838 de âlde, oant Sint Vitus wijde tsjerke, ferfong. De fernijing soe ûnder lieding fan de Snitser boumaster Pieter Rollema bard wêze. De ferhâlding fan tsjerke en toer is om dy reden opmerklik wurden. Hoewol’t de tsjerke by de bou wat ynkoart skynt te wêzen en de toer net bûtengewoan robúst is, eaget it tsjerkje der efter as in kapel. Ferlike mei de âlde tsjerke is it nije gebou acht meter koarter. Dit tsjerkje hat yn de 19e ieu in úterst ienfâldige pronk krigen: in skip mei twa grutte spitsbôgefinsters en in trijekantige koarsluting mei twa finsters yn dy foarm. De oarspronklike toer út nei alle gedachten de 14e ieu is sûnder toai, mar wol mei lytse rûnbôgige galmgatten oan alle kanten, oplutsen fan reade friezen. Yn de toer is de tagong ta de tsjerke opnommen.

Terwispel is in streekdoarp dat foar de ferfeaningen yn de 19e ieu in doarp yn in fruchtbere streek neamd waard. Mei yn it noarden oant it Ald of Keningsdjip – de bopperin fan de Boarn – bêste greiden en súdlik heech, fruchtber boulân. Tusken de dyk en de noardliker rinnende Alde Dyk wie it lân al gau fergroeven en dêr stie krekt de tsjerke. Yn it súdeasten hearden de buert Trimbeets – dat no by De Gordyk heart – en súdwestlik de buert Klieze (of Klidse, Klisse) wêr’t ek al betiid lân fergroeven wie, by Terwispel. Fierder yn it westen hearde ek de streek wêr’t De Tynje him ûntwikkelje soe, by dit doarp.

Yn 1848 waard eastlik fan de buert de Nije Feart groeven, dy’t foar in goede ferbining mei De Gordyk soarge en dy’t noardwestlik fan Terwispel boppedat de ferfallen middenrin fan de Boarn ferfong. De lege ferfeaningen brochten in sterke groei teweech. Wennen oan it begjin fan de 19e ieu ûngefear 500 minsken yn it doarpsgebiet fan Terwispel, yn 1895 wienen it der al 2400. De groei fûn foaral plak yn de omjouwing fan de tuskentiids al fernijde flapbrêge oer de Nije Feart. Terwispel krige mei de wetterbuerten Kolderfean en Spaltenbrêge de foarm fan in krúsdoarp mei bebouwing oan de âlde Streek en oan de feart. Op’ e hoeke by de brêge waard in koöperative suvelfabryk stichte. De buorskip De Tynje gie nei in sterke groei in takomst as selsstannich doarp temjitte.

De herfoarme tsjerke is yn 1864 boud op it plak fan de âlde tsjerke. It is in sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar en troch lisenen yndielde muorren wêr’t frij grutte rûnbôgefinsters yn steane. De toer is ynboud en wurdt yn de westlike gevel mei trije grutte rûnbôgefinsters ek troch lisenen markearre. Yn de toer hinget in klok, yn 1694 getten troch Petrus Overney. De toer wurdt bekroand troch in ynsnuorre spits. Doarpsútwreidingen ha oan de noardwestlike kant (Smidte) en de súdeastlike kant (Mounesleat / Visserwei) plak fûn.

De Tynje hat him as streekdoarp pas yn de twadde helte fan de 19e ieu foarme op it grûngebiet fan it doarp Terwispel en hat de selsstannige status as doarp pas om 1915 hinne krigen. Op de kaart Schotanus fan de gritenij Opsterlân út it begjin fan de 18e ieu is op it plak wêr’t De Tynje ûntstean soe, noch neat oanjûn. Op de kaart út de atlas fan Eekhoff út 1848 bestie it doarp út in bytsje bebouwing oan wjerskanten fan in dyk dy’t tusken de útfeane dobben rûn”de Heawei dy’t fanút it suden fan Lúkswâld kaam.

By it lettere doarp stie ‘Luxter Tinie’ oanjûn. Der foel doe net folle te haaien, bûten de diken wie it allegearre wetter. Dy diken wienen de Rolbrêgedyk nei it noarden, rjochting Nij Beets en de Riperwei rjochting Ulesprong. It droech meallen en it yn kultuer bringen fan de landerijen is in muoisum proses west dat yn de 20e ieu pas ta resultaten liede. Dochs waard al yn 1890 in herfoarme tsjerke yn de buorskip boud. It wie in hiele ienfâldige sealtsjerke mei in rjochte sluting en in grau plastere foargevel. De tsjerke is bûten gebrûk.

Eastlik fan de Breewei is yn 1894 in algemien begraafplak oanlein. It gebiet hat in fiver by de yngong, moaie beplantingen en in klokkestoel mei in helmdak wêr’t in klok yn hinget út 1942. De grifformearde tsjerke oan de Rolbrêgedyk is yn 1921 ta stân kommen, in opmerklik en selsum bouwurk dat hielendal fan wapene beton oplutsen is. Der is yn 1915 oan de Warrewei in Coöperatieve suvelfabryk stichte dy’t mei direkteurswenning in lette fernijingsstyl fertoant.

De âlde feankanalen Tynjerak en Skiterak as ek de Wide Wispel binne yn 1956/57 dimpt. Hjirtroch is it karakter fan it feandoarp, trochsnien mei fearten en wiken, ferlern gien en der binne royale romten yn de doarpskearn foarme. Nei de oarloch hat it doarp gâns útwreidingen krigen oan foaral de súdwestkant, wêr’t de dyk tusken De Gordyk en Akkrum as in winkelheak omhinne rint.

Turns is in lyts terpdoarp oan de Frjentsjerter Feart. Oer de feart leit in karakteristike flapbrêge. It doarp leit op in hoeke yn de súdlike himdyk fan de Middelsee. By de doarp leit de buorskip Annebuorren dy’t ea in hege wier hie en frij ticht by de Slachtedyk leit. Fan de terp is net folle mear te merken. Wol stiet de tsjerke op in hôf wêr’t de trochgeande dyk as in winkelheak omhinne bûget en dat kin in oanwizing wêze fan hoe’t it profyl fan de terp ferrûn. Dizze dyk wurdt lykas de wâlskanten fan de feart omseame troch buertsjes mei beskieden bebouwing.

It moai lizzende tsjerkje is it lêste jier fan de 17e ieu stichte om in âlder eksimplaar te ferfangen, dat wijd wie oan Lambertus. De tolvejierrige Duco Gerroldus Martena van Burmania lei de earste stien, soan út it geslacht dat op Epemastate yn it flakby lizzende Ysbrechtum residearre. De stichtingsstien song it lof fan it geslacht. Yn de westlike gevel binne friezen brûkt. It is net bekend as dat al yn 1699 bard is of yn it midden fan de 19e ieu doe’t der op dy gevel in sjarmante neoklassicistyske dakruter pleatst is. Ynwindich hat de tsjerkeromte in houten tonferwulf. De kânsel út it ein fan de 17e ieu draacht it wapen Burmania: it doophek mei wrongen balústers en in hearebank binne út deselde tiid. Turns wie al betiid oekumenysk: yn de tsjerke lizze twa roomske prysters út it begjin fan de 19e ieu begroeven.

In kilometer súdliker stie it kleaster Thabor, noch werkenber oan de grutte terp mei in buorkerij. It wie in priorij fan augustijner koarhearen, stichte yn 1406 troch in Snitser haadling dy’t sels yn it kleaster gie. Dit kleaster is bekend bleaun, omdat der inkele kronykskriuwers wurken, De abten Worp en Petrus binne de bekendste mei in protte weardefolle ynformaasje oer Fryslân yn de betide 16e ieu. It kleaster is yn 1572 fernield troch de Geuzen.

Voor dit dorp is nog geen tekst beschikbaar!

Tsjalbert is in streekdoarp dat diel útmakket fan de doarpenrige – fan west nei east – Terbant, Lúnbert, Tsjalbert en Gersleat, dy’t De Streek fan it âlde Aengwirden foarmje. Se binne yn 1936 by Skoatterlân foege om de gemeente Heerenveen te foarmjen.

Tsjalbert wie it haadplak fan Aengwirden. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldt hjiroer: ‘Tjalleberd is ’t grootste Dorp der Grieteny, ten Westen van Gersloot, ongemeen vermaakelyk in ’t geboomte en in de hooge bouwlanden gelegen. Hier vindt men eene kerk, doch ook zonder toren …. Ook is hier eene Herberg voor den reizenden man, en daar in eene Rechtkamer; hoewel het recht ’s Dingsdags wordt gehouden op ’t Heerenveen.’

De âlde doarpen en harren landerijen by de Aengwirderwei lâns geane yn de 18e en 19e ieu hielendal oer de kop. Earst waard turf út de hege feanen súdlik fan de dyk wûn en letter binne de lege feanen noardlik fan de dyk oanpakt. Yn it midden fan de 19e ieu is de turfwinning ôfmakke. It hat in protte wurk brocht en net folle wolfeart. De ferfeaningen lieten in wetterich ûnlân efter wêrtusken De Streek as in raffelige kade oerbleau. It yn kultuer bringen fan ûnlân, it bouwen fan gemalen en de oanlis van wegen brochten opnij wurk en struktuer yn De Streek.

De doarpstsjerke wurdt al yn 1315 fermeld. Yn 1626 kaam der in nije tsjerke op it plak fan de âlde. Yn 1742 is yn opdracht fan grytman Martinus Bouricius opnij sprake fan weropbou en yn 1825/26 is de tsjerke oan de noardkant útwreide mei in dwerspân dat lykas de koarpartij trijekantich sletten waard. Yn de houten geveltoer hinget in yn 1670 troch Petrus Overney getten klok.

Troch nijbou nei de oarloch hat him om de tsjerke hinne hast in doarpskearn ûntwikkele. Westlik fan de tsjerke stiet in âlde stiennen loads foar de brânwacht. Resint is in nije brânwachtkazerne boud. Yn Tsjalbert stiet ek in minniste tsjerke, in ienfâldige sealtsjerke út 1871.

Tsjerkgaast is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op in izige kearwâl, in útrinner fan dy yn Gaasterlân. Om it doarp hinne lei leechlân en troch it doarp hinne rint in âlde dyk dy’t fan Starum troch Gaasterlân nei Doanjewerstal rint. Op de gritenijkaart fan Schotanus stiet it as in ridlik beboude streek oanjûn mei yn it westen Kleine Gaast en yn it easten Wollegaast, buerten op deselde keardaam.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Tjerkgaast, als of men zeide Kerkheuvel, is een goed Dorp. … De kerk, met een klein spits torentje voorzien, staat op het midden van den zandigen heuvel, op welken dit Dorp gebouwd is, aan den rydweg naar Sloten. Tusschen beiden ligt het buurtje kleine Gaast, alwaar een Wier het overblyfzel van een State is. In ’t Noordoosten vindt men nog een buurtje, de Wollegaast genoemd, beide insgelyks op heuveltjes gelegen. … Oudtyds lag hier Solkama State, die reeds van overlang verdweenen is. Rondom de kerk, op de hoogte, heeft men goed korenland; doch de overige landen zyn laag: men vindt ’er achttien kleine Polders, binnen welke goed weiland is; doch de jaarlyks onderloopende Buitenlanden zyn zeer dor en moerassig.’

De tsjerke mei in trijekantich koar en in houten geveltoer is yn 1703 boud om in eardere te ferfangen. Om de tsjerke hinne is wat komfoarming mei fariearde bebouwing foaral út de lette 19e of betide 20 ieu.

De buorskip Wollegaast is yn 1848 trochsnien troch de rykswei fan Snits nei De Lemmer. By de krusing Spannenburg is doe al gau de herberch ‘Het Wapen van Friesland’ kommen. In gebou dat in neoklassicistyske, op doryske pylders rêstende middenopbou krige mei toskaanske pilasters en in fronton. Dizze is gearstald út ûnderdielen fan de yn 1945 yn Langwar ôfbrutsen Doumastate. Letter is Spannenburg ek noch trochgroeven troch it Prinses Margrietkanaal. Yn 1970 ferriisde de rom 80 meter hege strielferbiningstoer en al earder waard in ynstallaasje fan it wetterliedingsbedriuw boud dy’t faak ferboud en útwreide is.

Tsjerkwert is in doarp mei in dûbel karakter. It is in terpdoarp mei in kompakte bebouwing yn in tizeboel fan smelle strjitsjes mei 19eieuske wenten en de tsjerke. Mar it hat ek in lange wetterwyk by de Warkumer Trekfeart lâns mei bebouwing wêryn kreaze wenhuzen fan om 1900 hinne oerhearsken en wêr’t de grifformearde tsjerke mei in hiele dekorative foargevel plak krije koe.

It Van Panhuysfeart komt as frij jonge wetterferbining fan Makkum nei it efterlân by Tsjerkwert op de Trekfeart út. Noardlik lizze buorskippen Ymswâlde en Beabuorren en súdlik, oan wjerskanten fan de Himdyk, Jonkershuzen en Arkum, dy’t allegearre by Tsjerkwert hearre.
Oan de feart stiet de pastorije út 1748 dy’t ferskate kearen ferboud is.

It muorrewurk fan de âlde tsjerke is foar in part mooglik noch út de 12e ieu, mar yn 1888 is it tsjerkegebou fernijd of ommitsele. Tsjerkwert krige doe ek in echte tsjerketoer mei spits; de âlde stelde net folle foar. Yn de tsjerke kreas meubilêr, wêrfan de hearebank en foaral de preekstoel mei ferfine bibelske tafrielen de hichtepunten foarmje.

Omdat de Cammingha’s njonken it eilân It Amelân en behoarlik besit yn Ljouwert ek yn Wûnseradiel grutte belangen hienen, wennen de lêste Cammingha’s as grytmannen fan Wûnseradiel op Waltastate yn Tsjerkwert. Dy is om 1800 hinne sloopt en der stiet no in mânske buorkerij. Yn de tsjerke is ûnder de oargelgalerij in grut grêfmonumint te finen, de restanten fan in grutte tombe mei opbou. Watse van Cammingha wie by syn dea (1668) ryk. Rixt van Donia bleau as rykste frou fan Fryslân efter. Sy koe har dus in kostber grêfmonumint permittearje mei sels portretbústes fan harsels en har man yn moarmer. Yn’ e de revolúsje dy’t de Bataafse Republiek ynliede, is it monumint fernield, mar inkele tsientallen jierren letter is fan de restanten wer in ymposant gehiel makke. It is it hichtepunt fan de mei moai 17eieusk meubilêr ynrjochte tsjerke, wêrfan de kap hûsfesting jout oan in grutte koloanje marflearmûzen.

De Trieme is in streekdoarp dat offisjeel frij jong is, mar eins al frij âld is. De streek komt yn 1467 foar it earst yn de boarnen foar en wurdt dan Trema neamd. Dizze moatte wy oan it no ûnbeboude Lykpaed sykje, fan De Dôlle oant de Strobossertrekwei. De streek rint fan west nei east oer de noardlike râne fan it sânplato fan de Wâlden. Noardlik hjirfan leit de leechte van De Hammen en De Warren, wêrnei de sânrêch noch even opdûkt.

Op dit ‘sâneilân’ is Westergeast ûntstien, it doarp wêr’t De Trieme as buorskip lang by hearde. Sels Kollumersweach, folle fierder yn it suden, hearde by Westergeast. Kollumersweach foarme yn de Midsieuwen in eigen parochy en dat hat De Trieme net belibje mocht. Oan it ein fan de 18e ieu is it dochs al wichtich genôch om by Westergeast yn de Tegenwoordige Staat van Friesland neamd te wurden: In’t Zuiden, over de Groninger Trekvaart, ligt het buurtje Triemen in ‘t geboomte, aan de bouwlanden van Kollumerzwaag en Veenklooster.’

De neamde feart is de Strobosser Trekfeart dy’t Dokkum tusken de stêd en it Knillisdjip oanlizze liet. Dat beamtegrien is der noch altyd: de huzen en lytse (wen)buorkerijen binne aardich yn it grien ferstoppe.

Hoewol’t De Trieme gjin tsjerke hat, hat it yn 1884 wol in kristlik nasjonale skoalle, de earste yn de wide omjouwing. De bern kamen fan Kollumersweach yn it suden oant Aldwâld yn it noarden. Letter waarden yn dy doarpen ek kristlike skoallen stichte.

Triemen nûmer 11 is no in opknapt wâldpleatske. It stiet op it plak wêr’t it hûs Bommelatijer, in simmerhûs fan de grytmansfamylje Van Aylva stie. Yn 1725 is it hûs kocht troch de út it Nassaugebiet ôfkomstige offisier Everhard van Hanecrooth. De Hanecroothsingel docht der noch oan tinken. Tusken de âlde bebouwing yn it westen kaam resint oan de Migchelbrinkwei in tsiental nije huzen ta stân.

Twizel is in lang, âld streekdoarp oan de âlde drokke strjitwei tusken Ljouwert en Grins. It is fanâlds in boeredoarp en dat karakter hat it foar in grut part hâlden. Yn de ûngefear trije kilometer lange streek binne in flink oantal monumintale buorkerijen mei kreas hiem te finen. Yn Wedzebuorren in hiele groep geve kop-rompbuorkerijen.

De lange streek hat trije fertichtingen yn de bebouwing: fan súdwest nei noardeast Twizelerbuorren, Wedzebuorren en Tsjerkebuorren. Se groeiden sûnt it midden fan de 19e en foaral yn de earste helte fan de 20e ieu hieltyd mear nei elkoar ta. Foar de wenningbou nei de oarloch wie der net folle plak mear oan de streek en is der yn Twizelerbuorren noardlik fan de trijesprong mei de Mûnewei in wenwyk ûntwikkele. De Twizelerbuorren yn it westen binne sûnt 1698 troch de Twizeler Feart mei it Knillesdjip ferbûn en oan de Tsjerkebuorren yn it easten stiet fanâlds de tsjerke yn in flauwe bocht op in heech tsjerkhou. De tsjerke, yn de Midsieuwen wijd oan Augustinus, is yn 1692 fernijd oant it tsjintwurdige ienfâldige bouwurk. It is fjouwer flakken djip mei in trijesidige koarsluting. It muorrewurk is iepene mei spitsbôgefinsters. De finsternissen binne djip, wat der op wize soe dat der noch âld muorrewurk oanwêzich is. De sealdaktoer is út de betide 13e ieu en is ûnder oanklaaid mei in keperfries op kraachstiennen dy’t foar in part foarstellingen fan maskers ha en fan dowestien binne. Boppe yn sitte sparfjilden, bekroand troch in rûnbôgefries. Tsjinoer de tsjerke stiet de pastorije yn in troch beammen omseame tún. It is in pân út de 18e ieu, fiif finsterfakken breed mei in deftich middenpart mei klokgevel en byldhouwurk foar in heech dak.

Yn it noarden fan Wedzebuorren waard yn 1898 de suvelfabryk boud dy’t gjin rjochtstreekse wetterferbining hie mar oan de súdkant troch de Twizeler Feart en de Sânsleat oant op sânhûndert meter oer it wetter benadere wurde koe. De fabryk sleat yn 1976. Yn de gebouwen is letter in timmerfabryk kommen.

Twizelerheide is in jong heidedoarp dat yn de 18e en 19e ieu stadichoan ûntstien is op de ôfgroeven hege feangrûn op de noardwestlike parten fan de doarpen Koaten en Twizel dy’t oan de Swadde ta rikten. Tichtby dizze âlde agraryske doarpen wie de ôffeane grûn yn kultuer brocht mei ikkers tusken beamwallen; fierder nei it easten ta wie it heide dy’t op lytsskalige wize yn kultuer brocht waard. Oan it ein fan de 18e ieu wie der noch amper sprake fan bewenning. Dêrnei kaam der fersprate bebouwing oan sânpaden, dy’t oer de gemeentegrinzen fan Kollumerlân en Dantumadiel trochrûn. Bebouwing is in grut wurd, de ûnderkommens fan de heidebewenners wienen spitketen fan plaggen en reid.

Oan it âlde Wyldpaed wie fanâlds al sprake fan agraryske bebouwing. Westlik dêrfan kaam stadichoan wat konsintraasje oan de nij oanleine Bjirkewei, dy’t him ûntwikkele ta haadstrjitte. Dêr waard noch foar de bou fan de earste tsjerke, eastlik fan de bebouwing, yn 1870 it begraafplak oanlein. Yn 1954 is der in klokkestoel mei sealdak pleatst, de noardlikste fan Fryslân. It klokje wurdt de ‘heidebingel’ neamd.

De earste grifformearde tsjerke kaam yn 1911 mei pastorije oan de Bjirkewei. De freonlike sealtsjerke stiet wat weromlutsen mei in op kolommen rêstend portaal en op de foargevel in houten dakruter. Oan dizze wei kamen yn 1910 de earste folkswenten fan de wenningstichting. De herfoarme tsjerke is yn 1878 oan in sydstrjitte, de Tsjerkebuorren ta stân kommen.

It doarp is útgroeid ta in flinke delsetting fan arbeiders en lytse boargerhuzen. Nei de oarloch binne útwreidingswiken yn it noarden oant De Swadde en it súdeasten kommen. It heideferline is noch wat te priuwen oan de súdwestkant. Dêr steane oan de Hillebrandsreed, Raepdraaiersreed, Fokke Zwaagmansbuorren en omjouwing de frijsteande arbeiderswenten op romme kampkes lân dy’t de wenningstichting om 1920 hinne en de jierren foar de oarloch bouwe liet om de keten te ferfangen. Se wurde no as lytse filla’s mei parktunen bewenne.

Tytsjerk is in streekdoarp dat ûntstien is yn de lette Midsieuwen. It doarp hie lykas oare doarpen yn de noardwestlike hoeke fan Tytsjerksteradiel in losse bebouwing oan of tichtby de dyk dy’t fan Toutenburg oan it ein fan de Swartewei nei Suwâld rûn. By de trijesprong fan de Simmerwei – wêr’t ek de tsjerke yn’ e buert stie – en súdliker, dy fan Spijkerboor, wie mear konsintraasje yn de bebouwing te finen. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is ek te sjen dat Tytsjerk oan de westkant begrinze wurdt troch in tal dobben.

De Tegenwoordige Staat van Friesland fermelde oer Tytsjerk:’ Dit dorp ligt in ’t midden der wateren, die hier alle kanten samenvloeien. De Kerk, met een kloktoren voorzien, staat ten Zuiden van den rydweg, naar Groningen. Eertyds plag deeze weg met een groote bogt, tot omtrent halfweg Zuwoude, en van daar naar Hardegaryper Kerk te loopen, dat een grooten omweg maakte. … Aan ’t einde van de Zwarteweg liggen eenige aangenaame buitenplaatsen, als Haanenburg enz., die ook inzonderheid hier door vermaakelyk zyn, om dat men thans zo gemakkelyk tot dezelve van Leeuwarden kan komen, nu, de weleer zo gebrekkige, en by kwaad weder byna onbruikbaare Zwarteweg, zwaar is bepuind en steeds bruikbaar wordt gehouden. Het land is meest laag, en door hetzelve loopt in ’t Westen ’t Ouddeel: by de kerk staan weinige huizen.’

Fan de kaart yn de Eekhoff atlas út 1847 blykt dat by de tsjerke krekt bebouwingskonsintraasje ûntstien is. De tsjerke is yn 1892 fernijd ta in krústsjerke yn neorenêssânse foarmen nei ûntwerp fan W.C. de Groot dy’t yn 1905 ek de toer ferfong. Tytsjerk is fierder foaral yn it noarden ûntwikkele. Dit is begûn troch de halte fan it spoar Ljouwert – Grins út 1866.

Fan de jierren sechstich ôf is noardlik fan it spoar en efter it bûtenferbliuw Vijversburg en Stichting Op Toutenburg, dy’t eins ta it doarp Ryptsjerk hearden, in grutte forinzewyk ûntstien.

Resint kaam der ek wer wenningbou súdlik fan it spoar ta stân.

It terpdoarp Tsjom is fan fier al te werkennen oan de hege tsjerketoer. De toer is yn syn gehiel 72 meter heech en hat in opmerklik hege spits: de romp mjit 31, de spits 41 meter. De spits is in wûnder fan timmermanskeunst. In opskrift fermelde dat er yn 1548/49 ûnder lieding fan toermaster Cornelis Claesz boud is. De romp hat in hege spitsbôgige yngong mei fiskblaas trasearings fan sânstien, even heger ha alle siden spitsbôgenissen en boppe kamen nissen yn korfbôgefoarm mei galmgatten.

‘De Kerkbuurt is vry groot, en bestaat uit eene ruime dubbele streek huizen, ter wederzyden van eene welgevloerde straat, en voorts uit drie of vier bystraatjes’ wurdt oan it ein fan de 18 ieu skreaun.

Tsjom is in frij grut doarp, it grutste fan it eardere Frjentsjerteradiel . Romtlik wurdt de kearn bepaald troch in T krusing mei oan de noardkant de grutte tsjerke mei de enoarme toer dy’t ek noch op in hege terp stiet. Dêr tsjinoer stiet op’ e hoeke fan de Foarstrjitte de herberch en even fierder, in bytsje weromlutsen, it âlde skoaltsje fan giele stien wêrfan de earste stien yn 1830 lein is.

Njonken de tsjerke stiet de pastorije fan flak nei 1900, tsjintwurdich yn gebrûk as ferieningsgebou.

De haadstrjitte, de Foarstrjitte, komt fan it suden út op’ e tsjerke út. By de krusing is der kompakte bebouwing, fierder nei it suden ta ferbredet de strjitte him. Dêr ha de huzen oan de eastkant foartunen. Dêr tichtby krúst de Aldmear de strjitte, in skildereftige feart mei wetterbuertsjes. Sawol de útfalswei rjochting Wommels as dy rjochting Frjentsjer ha in iepen lintbebouwing, wêrtusken wat deftige doarpshuzen en monumintale buorkerijen te sjen binne.

De tsjerke is fanâlds romaansk, mar de súdkant, dy’t nei it doarp ta rjochte is, is letter ommantele mei lytse giele stien. Oan foaral it westlike part fan de noardmuorre is de dowestien fan romaanske komôf te sjen, kompleet mei sparfjilden en in rûnbôgefries. De tsjerke is yn lettere ieuwen fergrutte.

It terpdoarp Tsjummearum heart by de agraryske doarpen fan de ‘Bouhoeke’ fan it âlde Barradiel. De Waadsee joech earder ek fiskers in (meastal skraal) ynkommen: de buorskip Koehoal oan de seedyk is der in spoar fan. De Fiskersfeart leit as ferbining tusken it doarp en Koehoal. Tsjummearum leit op in hege kwelderwâl, in profyl dat op de brede Buorren dúdlik te merkbiten is. Dêr hat it doarp in echt kompakt sintrum mei frij ienfâldige, benammen 19eieuske bebouwing en op nûmer 70 in hiel âld hûs.

Oan de noardkant fan de Buorren stiet op in rom tsjerkhou de opmerklike tsjerke. De boufallige tsjerke mocht yn 1877 allinne ferfongen wurde as dit barde yn de styl fan de âlde. It resultaat is in frjemde neimakke gotyk. It falt op omdat de mei fijne nissen en trasearings fersierde mânske toer út de let goatyske tiid der noch wol stiet. It romme en heech lizzende tsjerkhou is fan de Buorren ôfgrinze troch in izeren stek yn neogotyske foarmen. Even fierder stiet it út de 19e ieu ôfstammende kafee Het Wapen van Barradeel yn in typyske mingde styl. Eastliker stiet in moaie lytse filla yn neorenêssânse styl. Wer eastliker stiet in mânske buorkerij mei foarhûs yn de fernijingsstyl. Noch eastliker, in kilometer bûten it doarp, hat it nonnekleaster Bethanië stien; it rêsthûs Nij Bethanië is hjir nei ferneamd. Oan de westkant fan it doarp steane de betreklik geef bewarre gebouwen fan de gasfabryk.

Tusken de nijbou fan it doarp oan de noardeastlike râne is in opmerklik monumintaal gebou ferdwaald rekke. Dêr stiet oan de Stasjonswei yn oarspronklike steat it eardere stasjon fan de Noord Friesche Lokaal Spoorweg-Maatschappij mei foar in grut part noch de orizjinele ynrjochting oant de loketten ta. It bouwurk is yn fernijingsstyl boud. Op it sealdak lizze grize, smoarde, Fryske rûneftige dakpannen mei in rútmotyf. It stasjon is nei’t it syn funksje ferlern hat, bewenne bleaun en de bewenners ha sa sanearjen foarkomme kinnen.