Drachten, Burgemeester Wuiteweg 162: klooster Karmel Het aan de rand van Drachten gelegen klooster Karmel van Maria Middelares van alle Genaden werd gesticht door de beschouwende orde van de ongeschoeide carmelitessen. De bouw begon in 1936; geleidelijk vond in de jaren 1946 en 1954-1955 uitbreiding plaats naar het oorspronkelijk concept van de architect A. Witteveen uit Leeuwarden, dat was opgezet in de trant van de Delftse School. Het klooster heeft een carrévormig grondplan met een kruisgang rond een besloten kloosterhof. Binnen het ommuurde terrein dat als sier- en groentetuin werd gebruikt, was een gedeelte afgezonderd als laatste rustplaats voor overleden nonnen. In 1993 werd deze laatste moniale vestiging in Friesland opgeheven.

Damwâld, Doniaweg 73: Talmahoeve Notaris Hellema liet in 1906 een riante villa bouwen in Damwoude, ter plaatse van het afgebroken buiten 'Plantenhove'. De nieuwe villa kreeg de naam 'Lina's Hoeve'. Zij wekt met de vele serres, loggias en erkers een landelijke indruk. De hoge kap boven de twee bouwlagen verleent het pand echter evenzeer stedelijke allure. In 1928 werd de villa in gebruik genomen door Talma Rustoord en werd aan de zuidoostkant een vleugel aangebouwd mert dertien kamers. Tegenwoordig is er een Thomashuis gevestigd.

Damwoude, Hoofdweg 46: gemeentehuis In 1881 diende gemeentearchitect J.W. Duijff een plan in voor een nieuw te bouwen gemeentehuis te Murmerwoude, thans Damwâld. Bij de kruising van de Voorweg met de Hoofdweg, waarlangs sinds 1BB0 de tramweg Dokkum-Veenwouden liep, verrees onder leiding van bouwmeester H.H. Meersma een blokvormig pand van twee bouwlagen, opgetrokken in baksteen. De middentravee onderbreekt het horizontale karakter. De entreepartij wordt door verschillende elementen benadrukt: een hardstenen stoep met voetstukken, de decoratieve bepleistering van het risalerende middendeel met het portiek en het royale balkon op de verdieping. Het geheel wordt aÍgesloten door een eenvoudige bekroning, waaraan voorheen het gemeentewapen was aangebracht. De zesruitsvensters hebben nog alle persiennes.

Martena State Het is niet moeilijk om in Cornjum de nieuwe Martenastate te vinden. De monumentale poort, die ooit het gebouw van de Staten van Friesland, het Landschapshuis te Leeuwarden heeft gesierd, wijst de bezoeker de weg. Het oude stateterrein is goed bewaard gebleven, waarvan de lindelaan getuige is. Helaas is de oude state in 1899 afgebroken. Net als het voor zoveel andere adellijke huizen gold, kon er voor dit omvangrijke gebouwencomplex met fraaie renaissance-onderdelen met het poortgebouw, toen geen passende bestemming worden gevonden. De eerste vermelding van een stins op deze plaats dateert uit 1468, toen het hoofdelingengeslacht Martena er woonde. Later volgden de families Burmania en Vegelin van Claerbergen, die het gebouw hebben verfraaid. Ze omringden zich met kostbaarheden. Op de state hing een unieke collectie portretten, waaronder enkele van leden van het huis Oranje-Nassau. Het huidige gebouw ('kasteeltje') is in neo-renaissance stijl met toren en wapens, ontworpen in 1899 door architect W.C. de Groot uit Leeuwarden. Het staat op een omgracht terrein. Het park met oude lanen en een vijverpartij, is in tegenstelling tot het gebouw, vrij toegankelijk. Het terrein is rijk aan stinzenflora. Naast het complex ligt de oude familiebegraafplaats van de Vegelins.

Buren, Strandweg 33: Stjelp Typerend voor de boerderijen van het eiland Ameland is de 'zijbaander', de hoog opgetrokken houten ingang voor de hooiwagen die zich in de zijgevel van de schuur bevindt. De zijbaander steekt met zijn zadeldakje boven het dakschild van de schuur uit. Deze boerderij, gebouwd rond 1890, is in gele baksteen opgetrokken, in traditionele bouwtrant. Op de aansluiting van het schilddak boven de achtergevel bevindt zich een windvaan met een voorstelling van het wapen van Ameland. De hoofdvorm is redelijk gaaf gebleven.

Bolsward, Snekerstraat 13: Zuivelschool De Rijks Zuivelschool is in 1904 gebouwd in een stijl die verwant is aan de Art Nouveau. De school groeide uit tot een instituut waar de ontwikkelingen in de zuivelindustrie nauw werden gevolgd. De directeurswoning, tegelijk met de school gebouwd, bevindt zich op de foto rechts naast de school. In het gebouw zit thans de opleiding Voedingsmiddelentechnologie van het Van Hallinstituut.

Bolsward, Kerkstraat 51: weeshuis De stichting van het weeshuis in Bolsward vond plaats in de zestiende eeuw. In de tweede helft van de negentiende eeuw werden de gebouwen in fasen herbouwd. De in Sneek woonachtige bouwmeester Louis Levoir ontwierp in 1865 het hoofdgebouw dat het aanzien van het weeshuis nog steeds grotendeels bepaalt. Respectievelijk in 1875 en 1877 onderging het gebouw een uitbreiding naar ontwerp van gemeentearchitect H. Bouma. De risalerende ingangspartij bestaat geheel uit een omlijste, brede porte brisée, waarboven het opschrift 'Weeshuis'. Hierachter bevindt zich een fraaie vestibule met trappen aan beide zijden, die voorheen naar de respectievelijke voogden- en voogdessenkamers leidden.

Bolsward, Sneekerstraat 8: De Groene Weide Aan de uitvalsweg werd omstreeks 1932 het café annex hotel 'De Groene Weide' gebouwd voor S. Veltman uit Hilversum. Door de situering op een hoek, juist buiten de stadsgracht, en door de verspringing van de bouwvolumes wordt een markante ligging gecombineerd met een heldere en uitnodigende architectuur. De vormgeving en de belettering zijn karakteristiek voor de interbellum-architectuur. Het ontwerp is naar alle waarschijnlijkheid van architect G. van der Zee uit Bolsward.

Bolsward, Jongemastraat/Kerkstraat: Bewaarschool De bewaarscholen waren voorlopers van de huidige kleuterscholen. Deze school dateert uit 1854. Het bouwvolume is blokvormig en wordt gedekt door een flauw hellend dak. De school is gebouwd volgens een traditionele bouwstijl waarbij neo-classicistische elementen zijn toegepast, zoals de hoge kroonlijst en de hoge vensters met halfronde togen. De school, die in de loop der jaren aan de zijde van de binnentuin is uitgebreid, heeft tegenwoordig een kantoorfunctie.

Boksum, Hegedyk 8: tolhuis Tegen het talud van de oude Middelzeedijk, waarop in 1825 een kunstweg werd aangelegd, is tegelijkertijd een tolhuis gebouwd. Het pand is opgetrokken in gele baksteen en heeft grote ramen aan de straatzijde. Die boden ruim zicht op het naderend verkeer, dat bij het tolhek de verschuldigde tol moest afdragen.

Blesdijke, Markeweg 62: timpe Voorbeelden van het boerderijtype 'timpe' worden in het noorden en in het midden van Friesland aangetroffen. De timpe te Blesdijke is in 1933 gebouwd in opdracht van G. Reiners, door architect- timmerman J. van Ommen uit Steenwijk. De bouwvormen zijn deels vernieuwend, zoals de recht opgaande voorgevel van de schuur en de zijgevels van voorhuis en schuur die, aan één kant, in elkaars verlengde zijn opgetrokken. De keuze van enkele decoratieve elementen verwijst naar de oude 'echt Nederlandse' architectonische traditie zoals de luiken met het geschilderde zandlopermotief.

Birdaard, Mounewei 17: houtzaag-, koren- en pelmolen 'De Zwaluw' De molen 'De Zwaluw', fraai gelegen aan de Dokkumer Ee, werd in 1875 gebouwd door G.R. van Wieren ter vervanging van een afgebrande korenmolen. Bij deze houtzaag-, koren- en pelmolen horen een houtzagerij met houtstek en een houtopslagloods, daterend uit de tweede helft van de negentiende eeuw. In het houtstek werd het gezaagde hout gedroogd. Na een brand in 1972 is de bovenbouw van de molen herbouwd.

Balk, Raadhuisstraat 24: winkelwoonhuis De voorgevel van de textielwinkel is in 1925 als een scherm voor een veel ouder pand met zadeldak geplaatst. De detaillering, zoals de kleursortering van de baksteen in de lisenen, is zorgvuldig uitgevoerd. Het winkelfront is een karakteristiek voorbeeld van een portiekpui, die de etalageruimte dieper maakte. De winkelinrichting is nog grotendeels oorspronkelijk, evenals de nog aanwezige art déco uitstalmaterialen. De latei boven de etalage wordt afgedekt door een houten plank met opschrift. De bovenwoning in de zolderverdieping heeft twee uitgestulpte kozijnen op een uitkraging.

Balk, Raadhuisstraat/Van Swinderenstraat: ophaalbrug Behalve een smal voetgangersbrugje uit 1925 is omstreeks dezelfde tijd een grotere verkeersbrug over de Luts gebouwd. Het brugdek kan worden opgehaald door een getand cirkelsegment met een draailier langs een tandwiel te leiden. De open constructie met hoekprofielen betekende een besparing van materiaal, dat destijds duurder was dan het arbeidsloon. Nu tegenwoordig de verhoudingen bij onderhoud anders liggen, verdwijnen deze bruggen met hun inzichtelijke techniek veelal uit het stadsbeeld.

Balk, Wilhelminastraat 42,44,46: garage busonderneming Ondernemer M. de Boer begon aanvankelijk met een beurtvaartdienst en stichtte in 1921 de particuliere busonderneming M. de Boer & Zonen. In 1931 bouwde de plaatselijke aannemer B. Boersma een garage c.a. voor het bedrijf naar ontwerp van de architect K. Douma. De symmetrische aanleg bestaat uit een grote garage met aan weerszijde twee woonhuizen voor de zonen-firmanten. De busondememing ging in 1942 op in de combinatie ZWH (Zuidwesthoek) Autobusbedrijf, die in hetzelfde jaar was opgericht.

Bakkeveen, J. van der Wielenwei: drieprovinciënpuntmarkering In het laatste kwart van de negentiende eeuw zijn de grenstekens opgesteld vanaf de Lauwers bij Surhuisterveen tot aan Bakkeveen. Op het punt waar de territoria van de provincies Fryslân, Groningen en Drenthe aan elkaar grenzen, werd puntpaal 25 geslagen. De achtzijdige kolom is exemplarisch voor de grenstekens tussen de provincies Fryslân en Groningen. De grenspaal heeft een vierzijdige verdikking op de schacht waarop losse gietijzeren plaquettes met het provinciewapen konden worden aangebracht. In dit geval zijn het er drie.

Augustinusga, Skoalikkers 25: kantoor-woonhuis Dit woonhuis annex notariskantoor is in opdracht van notaris Harterink in 1915 gebouwd, naar ontwerp van architect H.A. Pothoven uit Amersfoort. De notarisvilla is gebouwd op bijna vierkante grondslag: het linker gedeelte van het gebouw dient als kantoor; het rechter gedeelte en de verdiepingen vormen de woning. Aan de noordzijde ligt de kantooringang. Het interieur van het pand is nog tamelijk ongeschonden. Zo is onder meer het notariskantoor met de kluis, alsook de dienstbodekamer met bedstee op de zolder nog aanwezig. Ook de aankleding en de details in de woning zijn nog grotendeels oorspronkelijk, zoals de vloertegels in de hal, de keukeninrichting en de betegelde haarden. Voorts de plafonds, zowel in het woongedeelte als in het bedrijfsgedeelte, en het in glas-in-lood uitgevoerde bovenlicht in het portaal op de verdieping.

Augustinusga, Blauforlaet 20: keuterij In het buurtje Blauwverlaat is rond 1920 deze kleine keuterboerderij gebouwd met een stookhok en een veeschuur. Het is een voorbeeld van het zogenaamde 'krimp'-type : met'krimp' wordt de inwaartse sprong van het muurwerk aangeduid. De keuterij staat met de voorgevel naar het Prinses Margrietkanaal gericht. Het complex geeft een goede indruk van de huisvesting van de kleine boeren in deze streek. Bovendien is het een zeldzaam voorbeeld van een betrekkelijk gaaf exterieur.

Arum, Van Sytzamaweg 15: De Gekroonde Leeuw Jacob de Rapper W.A.-zoon metselde in 1876 de gedenksteen in de zijgevel van de statige herberg met stalling. De herberg was tevens halteplaats langs de tramlijn Harlingen-Bolsward, die in 1881 was aangelegd. Het blokvormig gebouw bestaat uit twee bouwlagen, gescheiden door een cordonlijst. Op de verdieping is de bovenzaal aangebracht met een verglaasde gietijzeren serre, die op een gietijzeren kolom rust. De middenrisaliet wordt geaccentueerd door de bepleistering over beide bouwlagen met schijnvoegen en een bekroning met een gedrukt, klein fronton. Op zware consoles boven de ingang rust een monumentaal balkon.

Appelscha, Vaart NZ 149: Damsluis In het kader van de 'Verbetering van den Binnenlandschen Waterstaat' zijn alle sluizen in de Compagnonsvaarten in de negentiende eeuw vernieuwd en voorzien van een bijbehorende, gestandaardiseerde sluiswachterswoningen. Toen in 1894 de vaarwegen in Drenthe en Friesland werden gekoppeld, wat mede ten doel had de afwatering vanuit Drenthe te verbeteren, werd de dam op de grens van de beide provincies doorgraven. In de sluiswachterswoning bevindt zich een tegeltableau met berijmd opschrift dat hieraan herinnert: '(...) Waar eeuwen was de Drentsche scheid, En doorvaart werd gemist, Was `t Frieslands wil en haar beleid, Die `t lot des dams beslistt (...)'. De rinketten op de sluishoofden dienden ertoe om de afstroming te laten plaatsvinden zonder te schutten.

Appelscha, Sanatoriumweg 1: röntgengebouw In de Staatsboswachterij van Appelscha verkreeg de 'Stichting Volkssanatorium' in 1922 een terrein van circa 70 hectare. Op het terrein verrees een nieuw en modern sanatorium ter bestrijding van toenmalige volksziekte nummer één: tuberculose. In 1925 werd het complex uitgebreid met een röntgenlaboratorium, ontworpen door architect M.O. Meek uit Donkerbroek. Door de toepassing van het röntgentoestel als hulpmiddel in de diagnostiek en door het chirurgisch ingrijpen konden ook ernstig zieke patiënten worden genezen. Het röntgengebouw is dank zij de situering in het verlengde van de toegangsweg tot het complex en de opvallende vormgeving een duidelijk markeringspunt. Het gebouw kreeg een torentje met een uurwerk en een echte luidklok, opdat de geïsoleerde bewoners van het sanatorium eens een echte torenklok konden horen slaan. Op de torenspits staat een windwijzer in de vorm van een bliksemschicht, een verwijzing naar de röntgenstraling.

Appelscha, Sanatoriumweg 1: röntgengebouw In de Staatsboswachterij van Appelscha verkreeg de 'Stichting Volkssanatorium' in 1922 een terrein van circa 70 hectare. Op het terrein verrees een nieuw en modern sanatorium ter bestrijding van toenmalige volksziekte nummer één: tuberculose. In 1925 werd het complex uitgebreid met een röntgenlaboratorium, ontworpen door architect M.O. Meek uit Donkerbroek. Door de toepassing van het röntgentoestel als hulpmiddel in de diagnostiek en door het chirurgisch ingrijpen konden ook ernstig zieke patiënten worden genezen. Het röntgengebouw is dank zij de situering in het verlengde van de toegangsweg tot het complex en de opvallende vormgeving een duidelijk markeringspunt. Het gebouw kreeg een torentje met een uurwerk en een echte luidklok, opdat de geïsoleerde bewoners van het sanatorium eens een echte torenklok konden horen slaan. Op de torenspits staat een windwijzer in de vorm van een bliksemschicht, een verwijzing naar de röntgenstraling.

Appelscha, Bruggelaan 62: gelede boerderij Boerderijen van het type 'gelede bouw' zijn zeldzaam in de provincie. Deze in 1914 gebouwde modelboerderij is een vroeg voorbeeld. Ontwerper was architect O.M. Meek uit Donkerbroek, aannemer G. Hoekstra uit Appelscha. De plattegrond bestaat uit een L-vormig dwarsgeplaatst woonhuis, in de lengte daarachter de stal en haaks daarop een schuur. Het voorhuis is gebouwd in een stijl die verwant is aan de Art Nouveau.

Aldtsjerk, Marwei: verenigingsgebouw 'De Vereniging de IJsclub Oudkerk' gaf in 1925 opdracht aan H.H. van der Meulen uit Aldtsjerk een verenigingslokaal te bouwen. De bakstenen ijstent ligt in het Aldtsjerkstermar en is alleen per boot of op de schaats bereikbaar.

Aldeboarn, Warniahúzen 4: slak-boerderij Nieuw in de boerderijbouw van de jaren dertig was het type `slak`. Deze boerderij, gebouwd in 1938, is er een voorbeeld van. Naast het hoofdgebouw bevindt zich een grote bijschuur. Het complex is gebouwd in de trant van de interbellum-architectuur.

Akkrum, Bij Ljouwerterdyk 26: mausoleum In de wandeltuin van Coopersburg stichtte de oprichter van het Tehuis voor Ouden van Dagen, Folkert Harmensz. Kuiper alias Frank Cooper, een mausoleum voor zijn vrouw Antoinetta Geraldina de Graaff (overleden 1878) en zichzelf (overleden 1904). In de medaillons boven de toegangsdeur zijn portretten van beiden afgebeeld. Twee vrouwen treuren bij de toegang; op de hoekpenanten staan putti en het dak wordt bekroond door een gedrapeerde urn. Het ontwerp en het beeldhouwwerk van dit bijzondere mausoleum uit 1906 in Sezessionstijl is van Johann Hinrich Schröder, Duitser van komaf en tijdelijk woonachtig in Leeuwarden, maar later gevestigd in Amsterdam.

Akkrum, Ljouwerterdyk 26: Coopersburg Folkert Flarmensz. Kuipers emigreerde naar de Verenigde Staten waar hij zich onder de naam Frank Cooper liet naturaliseren tot Amerikaan. De succesvolle zakenman stichtte vervolgens in Akkrum een tehuis voor ouden van dagen en zieken. Het gebouw met 22 kamerwoninkjes, elk met een eigen voordeur, een serre en een topgevel, werd door de gemeentearchitect F. Hoekstra ontworpen en in 1900 aanbesteed aan W.D. Booijenga uit Metslawier. Op 8 mei 1901 vond de opening plaats. In het hogere middendeel met de entree is de regentenkamer ingericht. In de torenachtige verhoging op het middendeel staat een groot bassin waarin het water werd opgeslagen voor de fontein in de vijver voor het huis. De lommerrijke wandeltuin werd aangelegd door G.W.Westra uit Hardegarijp.

Achlum, bij Ludingaweg 1: torentransformator Vanuit de onderstations ging de hoogspanningsstroom naar transformatorstations, waar de electriciteit werd teruggebracht naar laagspanning. De hoogspanningsstroom kwam via bovengrondse kabels binnen. Dientengevolge waren de transformatorstations aanvankelijk torenachtige bouwsels. Deze, de enige nog bestaande torentransformator in Friesland, dateert uit 1918. Het ontwerp kwam van de eigen tekenkamer van het Provinciaal Electriciteits Bedrijf.

Leeuwarden, Sacramentsstraat 19: Grote Synagoge In de Leeuwarder binnenstad, waar vele joden woonden zoals nog aan de Hebreeuwse teksten op sommige huizen te zien is, stond ook de synagoge of sjoel. In aanleg dateert het gebouw uit 1805, maar het werd in 1865 belangrijk uitgebreid naar ontwerp van architect H.R. Stoett en verkreeg toen zijn huidige uiterlijk in rondbogenstijl. Het voorplein wordt door een spijlenhek van de straat gescheiden. De synagoge-inventaris werd in 1964 overgedragen aan de sjoel te Kvar-Batja, een jeugddorp en orthodoxe landbouw- en ambachtsschool in de gemeente Raänana, in Israël. De synagoge is thans in gebruik als danszaal.

Leeuwarden, Transvaalstraat 75: Protestants Christelijke School In 1930 werd de protestants-christelijke Maria Louiseschool voor het basisonderwijs gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, naar het ontwerp van architect L. Reinalda. Het gebouw is een zuiver voorbeeld van deze stijl die in Friesland meestal later en in een minder zuivere vorm werd toegepast dan bijvoorbeeld in het westen van het land.

Leeuwarden, Nieuweburen 137: pakhuis Het volledig betonnen pakhuis aan Nieuweburen, in de volksmond 'de wolkenkrabber' genoemd, werd in 1910-1911 gebouwd naar ontwerp van architect H. Feddema. Het is een van de vroegste betonnen bouwwerken van Friesland en bezit uit het oogpunt van de bouwtechniek een bijzonder belang. In de vijf verdiepingen van het ondiepe pakhuis zijn telkens drie vensters aangebracht, die ingeklemd lijken tussen twee banden in hoogreliëf. Verder zijn alleen de hoeken op het dak van het gebouw geaccentueerd door 'opzetstukken'.

Leeuwarden, Oosterkade/Oostergrachtswal: Oosterbrug De brug over de stadsgracht werd in 1924-1925 gebouwd en was daarmee de eerste electrische basculebrug in de stad. De landhoofden en het bedieningshuis zijn uitgevoerd in grof kiezelbeton. De versiering van de landhoofden in pseudo-potdekseling benadrukt de horizontaliteit van de brug. Die horizontaliteit wordt alleen onderbroken door de uit het water oprijzende ribben, die de hoeken vormen van het zeshoekige bedieningsgebouw onder tentdak. De lantaarns die vroeger op de kolommen van de sluitbomen stonden. zijn inmiddels verwijderd.

Leeuwarden, Arendstuin 35: manege Ten behoeve van de in Leeuwarden gelegerde eskadrons cavallerie werd door de gemeente in 1856 een manege gebouwd naar ontwerp van de stadsarchitect Thomas A. Romein. De enorme overspanning van de hal met bovenlicht werd geheel met ijzeren Polonceau-spanten gerealiseerd en is de vroegst bewaarde toepassing van deze constructie in Nederland. De houten lambrizering van de binnenbak is nog gedeeltelijk aanwezig.

Zuiderbolwerk/tegenover Diepswal 37: sigarenfabriek Aan het Zuiderbolwerk in Dokkum werd in 1860 de sigarenfabriek 'Bouma' gebouwd. Het fabrieksgebouw is opgetrokken in Friese gele baksteen. Met zijn vele rondboogvensters heeft het gebouw veel weg van een traditioneel pakhuis. Het pand is sinds lang buiten bedrijf en wordt nu als woonhuis gebruikt.

-

-

-

-

-

-