Bezienswaardigheden in Achlum

Groot Deersum

De oudste gegevens over de boerderij op deze plaats, eigendom van het klooster Ludingakerk bij Lidlum, dateren uit 1408. De naam Groot Deersum wordt voor het eerst in 1644 vermeld. Toen kocht Michiel Jacobs een zathe met bijbehorende weilanden. Hij liet als toegang tot het omgracht terrein het nog aanwezige poortgebouw plaatsen. Aan hem herinnert de gedenksteen met het jaartal van de bouw, 1658. Uit het opschrift blijkt dat Michiel zich naar de aanwezige zathe Deersum noemde.
Het gebouw met getoogde doorgang is van gele baksteen opgetrokken en voorzien van trapgevels waarin zich duivengaten bevinden. In 1731 verkocht de dochter van de rijke koopman Romke Clases Braam uit Harlingen het bezit dat uit “een schoone huijsinge, gragte, boerewooninge en schuijre, steenen poort en schoone hovinge” bestond. Uit de koopakte blijkt dat er een state of voornaam huis stond. Het is door de tekenaar Jacob Stellingwerf in 1722 op een afbeelding vereeuwigd. Het gebouw bestond uit een rechthoekig voorhuis met een tuitgevel onder een zadeldak en een haaks hierop staand hoog huis van enkele bouwlagen. Achteraan stond een schuur. De “hovinge” wordt al in 1727 als deftig aangeduid, vanwege de exquise aanplant met perzikbomen en druivenstokken.
In 1784 werd de state afgebroken en het hof aan de boer verpacht. De boerderij is op het kadastraal minuutplan van 1832 weergegeven. De huidige boerderij op het omgracht terrein bezit nog het achttiende eeuws voorhuis. De eigenaar is de Van Panhuys-stichting. De laatste restauratie van de poort vond in 2000 plaats, waaraan een gedenksteen herinnert.

De poarte van Achlum

Mijn wieg stond niet in Achlum. Toch heb ik hier mijn mooiste plekje gevonden. Toen wij hier veertig jaar geleden kwamen wonen, ontdekte ik al snel dit unieke stukje Fryslân: 'De Poarte', De Poort.

Ooit was het de toegangspoort naar een stins. Helaas is er van deze stins niets meer over. De poort is enkele jaren geleden bij een restauratie in oorspronkelijke stijl teruggebracht. Nu is het een sieraad voor de omgeving. Er heerst rust. De landelijke omgeving geeft mij een gevoel van vrede. Even de werkelijkheid ontvluchten en de sfeer proeven van vroegere tijden.

Voor wie er van wil meegenieten, de route naar 'De Poarte': komende uit de richting van Harlingen door Achlum lopen en de Slachtedyk volgen. Bij Payesyl over het bruggetje linksaf. Na ongeveer 500 meter is het daar: 'It moaiste plakje yn Fryslân'.

De tufstenen kerk is omstreeks 1100 op de vijf meter hoge terp gebouwd. De geleding van deze romaanse kerk kan het best van de noordelijke muur worden afgelezen. Deze muur toont een fragment van een rondboogfries en duidelijke sporen van drie dichtgemetselde rondboogvensters. Er is bovendien een grote dichtgemetselde rondboog te zien, ongetwijfeld het spoor van een aanbouw. Daar is een 14de-eeuws reliëf van roze Bremer zandsteen ingemetseld: een onthoofde heilige. Naast de huidige ingang zien we een dichtgezette gotische ingang met een verdiepte spitsboognis. Boven het tufsteen zit een verhoging van gele baksteen uit de 15de eeuw, toen ook de kap werd vernieuwd, een driezijdig gesloten koor toegevoegd en grote spitsboogvensters werden ingebroken.

De zuidelijke muur is gotisch van karakter, maar draagt wel romaanse sporen: in tufsteendammen zitten rondbogen en een kepervormig fries. In de westelijke partij zit een herinneringssteen voor Ulbe Piers Draisma, een van de helden uit de geschiedenis van Achlum. De 15de-eeuwse koorsluiting wordt geschoord door tweemaal versneden steunberen. Het zadeldak van de 15de-eeuwse toren is in 1790 vervangen door de huidige houten opbouw met ingesnoerde spits met leien. Het kerkdak is gedekt met gesmoorde gegolfde Friese pannen die mogelijk in het eigen panwerk bij Achlum zijn vervaardigd.

De kerkruimte heeft een houten tongewelf met trekbalken, korbelen en muurstijlen uit de 15de eeuw. Twee van die stijlen hebben consoles met kopjes. Het meubilair vormt een opmerkelijke eenheid uit het midden van de 17de eeuw. De mannenbanken tegen de noordwand zijn gesloten; de vrouwenbanken dwars op de zuidelijke wand zijn open en hebben gesneden wangen met bloemen uit 1653. Eenvoudige, overhuifde herenbanken plooien zich tegen de drie koorwanden. De preekstoel met schroefvormige trappaal, hoekzuilen en klankbord en het doophek met balusters zijn uit dezelfde tijd. De aan de kanselkuip verbonden spil met een tulpvormig ornament van de koperen doopbekkenhouder rust op de vloer en de consolevormige en met lovertjes versierde houder kan hieraan draaien. Op de orgelgalerij staat een in 1854 door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel.

Achlum, bij Ludingaweg 1: torentransformator

Vanuit de onderstations ging de hoogspanningsstroom naar transformatorstations, waar de electriciteit werd teruggebracht naar laagspanning. De hoogspanningsstroom kwam via bovengrondse kabels binnen. Dientengevolge waren de transformatorstations aanvankelijk torenachtige bouwsels.

Deze, de enige nog bestaande torentransformator in Friesland, dateert uit 1918. Het ontwerp kwam van de eigen tekenkamer van het Provinciaal Electriciteits Bedrijf.