Thús

Het is bijzonder hoe bepaalde herinneringen blijven hangen en zelfs decennia later nog steeds voelen als "de dag van gisteren". Dit heb ik met schoolreisjes van de basisschool. Ik kom hierop omdat het zoontje van een goede vriend van me vandaag op schoolreisje gaat naar Appelscha. De jongen zit in groep 5 van de basisschool.

Zelf heb ik hetzelfde reisje gemaakt in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Ik weet zeker dat het gebied van de kale duinen bij Appelscha er nog precies zo bij ligt als destijds.

Dit brengt me erop dat er een aantal plaatsen zijn in Friesland en omgeving die van oudsher populair zijn bij de Friese basisscholen als schoolreisje-bestemming. De kale duinen bij Appelscha, De zandverstuiving bij Bakkeveen, It Fiskershuske bij Peasens en Moddergat, de speeltuin bij Norg in het Drents-Friese Wold en niet te vergeten de waddeneilanden Schiermonnikoog, Ameland, Vlieland en Terschelling. Ik kan er sowieso een stuk of vier of vijf afstrepen als "gedaan".

Sommige dingen veranderen niet en elke dag worden er dus weer nieuwe herinneringen gemaakt in Appelscha en alle andere bestemmingen in de schoolreisjes hitparade.

Een ding is wel veranderd neem ik aan, de melkbus met ranja in de kofferbak van de touringcar.

In Friesland vind je honderden zeer oude begraafplaatsen. De oudste en vaak ook de mooiste vind je rond de talloze middeleeuwse kerken die Friesland rijk is. Voorbeelden zijn Aalsum (hoofdfoto), Wetsens, Bornwird, Foudgum, Brantgum en Oostrum. Deze middeleeuwse kerken staan op eeuwenoude terpen en zijn omzoomd door smeedijzeren hekwerken en boomsingels.

In het zuiden van de provincie zijn veel oude begraafplaatsen te vinden rond de tientallen klokkenstoelen die daar, bij gebrek aan een dorpskerk, zijn te vinden. Mooie exemplaren zijn te vinden in Dijken (foto's onder), Ouwsterhaule, Mirns, Rottum, Legemeer en Akmarijp (foto's onder) maar er zijn nog tientallen andere. Je kunt ze niet missen als je in het zuiden van Friesland bent.

Kerken en klokkenstoelen in Friesland hebben een ding gemeen, het Calvinisme. Deze kerkelijke stroming kun je moeilijk negeren als je een Friese begraafplaats betreedt. Je ziet het op de soms eeuwenoude grafzerken maar vaak ook bij de ingang van de begraafplaats. Je ziet meer of minder omfloerste uitingen en woorden die de oprechtheid, bescheidenheid en sterfelijkheid van de mens symboliseren. Doodskoppen, gekruiste zeisen, omgekeerde fakkels, uilen, zandlopers en slangen die in de eigen staart bijten. Niet mis te verstane woorden als "MEMENTO MORI" of "GEDENK TE STERVEN" voor de slechte verstaander.

Ik sta bij het zien van deze woorden en symbolen vaak een paar minuten stil bij het leven. Voel de aarde onder mijn voeten, de wind en de zon in mijn gezicht, mezelf in de cyclus van het leven. Laat dat nou net de kern van een trendy term als "Mindfulness"  zijn. Er is echt niets nieuws onder de zon.

Vandaag heb ik een leuke happening bijgewoond in Woudsend. De lokale dorpswandelroute werd onthuld en ik mocht zelf een van de laatste QR-bordjes ophangen bij gebrek aan een burgemeester. Er zijn door de Historische Kring van Woudsend in totaal zo'n veertig bordjes opgehangen door het hele dorp en er komen binnenkort nog meer bij. Bezoekers en toeristen kunnen de QR-code op de bordjes scannen met hun mobiele telefoon en krijgen daarmee toegang tot het omvangrijke dorpsarchief van Woudsend.

Woudsend heeft daarmee een nationale primeur te pakken. Nergens in Nederland is het lokale dorpsarchief een-op-een gekoppeld met de beleving van toeristen en bezoekers via een dorpswandeling met QR-code bordjes.

Ter gelegenheid werd in de Midstraat in Woudsend een zwaar beladen handkar tegenover een luxe sportauto geplaatst. Metafoor voor het verleden en het heden, de noeste arbeider van toen en de moderne toerist van nu.

Als de Historische Kring Woudsend haar werk goed doet komt de onthulling van de dorpswandeling, met foto's en al, ook vast weer in het dorpsarchief terecht. Op een of andere manier doet me dat denken aan het Droste-effect.

Friesland kent een rijke schaatstraditie. De Elfstedentocht op de schaats is daar de ultieme belichaming van. Van oudsher schaats men in Friesland op natuurijs. Zodra het ijs dik genoeg is gaat men al schaatsend over de vele sloten, kanalen en meren die Friesland rijk is. Bij gebrek aan vrieskou is het evenement decennialang al niet meer georganiseerd. Als ik dit schrijf is het hoogzomer en is Maarten van der Weijden bezig met zijn monster zwem-, fiets- en wandel-Elfstedentriatlon. Hij loopt over de dijk bij het IJsselmeer.

Maar terug naar het schaatsen op natuurijs. In de tweede helft van de negentiende eeuw kregen de vele Friese dorpen en steden steeds vaker een eigen ijsbaan, meestal onder beheer van een ijsvereniging of -stichting. De nu overdekte ijsbaan Thialf in Heerenveen is hierop geen uitzondering. Deze hedendaagse schaatstempel werd in 1892 aangelegd door de IJsclub Heerenveen. De Crème de la Crème van de schaatswereld verzamelt zich hier jaarlijks om wereldrecords aan te scherpen.

Veel minder in de spotlight staat de ijsbaan van Nijelamer. Ook hier worden regelmatig records gebroken, weliswaar door minder grote namen maar toch. En alleen als het voldoende vriest want de baan van natuurijs is afhankelijk van voldoende aanhoudende vrieskou.

Dat brengt me op naamgeving van de kunstijsbaan in Heerenveen. Deze heet Thialf, oftewel de "Koning van de winter". Goed beschouwd is Koning winter in Heerenveen al een tijdje op een zijspoor gezet. Zijn werk is overgenomen door zonnepanelen en koelmachines. In Nijelamer daarentegen doet hij nog steeds met enige regelmaat zijn ambachtelijke werk getuige de lange lijst met winnaars aan de muur in het monumentale voormalige gemaal nu ijsbaangebouw.

Het is zomer, Koning winter slaapt. Wat mij betreft doet hij dat in het  monumentale ijsbaangebouw van Nijelamer want in Heerenveen hebben ze hem niet meer nodig!

Een kloostermop is niet een grap verteld door een benedictijner, cisterciënzer of franciscaner monnik met gevoel voor humor. Het is een groot formaat baksteen die vanaf het begin van de twaalfde eeuw door monniken werd gebakken om stevige stenen kloosters mee te bouwen. De monniken hadden het bak-procedé herontdekt nadat het na de romeinse tijd eeuwenlang verloren was gegaan.

De Friese en Groningse zeeklei was bij uitstek geschikt als grondstof voor de kloostermop. Mede daarom stonden er in de twaalfde tot aan de vijftiende eeuw in Friesland tientallen stenen kloosters. Ze zijn daarna helaas en mede onder invloed van de reformatie met de grond gelijk gemaakt. Het Friesch Dagblad heeft op 11 september 2021 een prachtige artistimpressie gepubliceerd waarin het kloostergebied rond Rinsumageest treffend in beeld wordt gebracht. Je ziet de kerk van Rinsumageest en in de verre achtergrond Klooster Claercamp. Als je van Dokkum naar Burdaard rijdt zie je na Sijbrandahuis links in de weilanden nog steeds de contouren van het fundament ervan. Je kunt een excursie boeken bij Klooster Claercamp.

Maar zoals gezegd, de Friese en Groningse zeeklei was een uitermate geschikte grondstof voor bakstenen. De kloosters zijn er niet meer maar de eeuwenoude bakstenen zeker wel. Je vindt ze bijna overal terug in Friesland en in een kwaliteit alsof ze gisteren waren gebakken. Je ziet ze vooral in de muren van de vele middeleeuwse kerken die Friesland rijk is. Bekijk ze eens van dichtbij. Je ziet hier en daar letterlijk de handafdruk van de maker en de zeekleistructuur compleet met schelpjes en wat dies meer zij.

Dichter bij de Middeleeuwen kom je niet.

In april 1909 krijgt de afdeling Dronryp/Skingen toestemming voor het bouwen van een uitleenpunt, waar leden verpleegmateriaal konden lenen. Sinds 1956, toen de vereniging aan de Hearewei 30 een eigen kruisgebouw kreeg, opslagplek van materiaal voor het onderhoud van het kerkhof . Het is een van de weinige uitleenpunten uit begin 20e eeuw dat bewaard gebleven is. In 2021 werd het geheel gerestaureerd.

In 1875 wordt in Noord – Holland de eerste Kruisvereniging opgericht Op 15 oktober 1902 in Leeuwarden de Provinciale Friesche Vereeniging "Het Groene Kruis". Tien jaar is in vrijwel alle steden en dorpen in Friesland een plaatselijke kruisvereniging werkzaam. Ook in Dronrijp.

Het werk van de kruisverenigingen bestond uit het geven van voorlichting op het gebied van de hygiëne,  het bestrijden van epidemieën en volksziekten, het verplegen van zieken thuis en de zorg voor moeder en kind. Met het oog op de verpleging van zieken thuis worden uitleenpunten in het leven geroepen waar verpleegmateriaal kan worden geleend.

Alle âlde typen pleatsen dy’t yn Fryslân foarkomme, steane yn en om Folsgeare hinne, útsein it langhûs type.

1. Kop Hals Romp pleats  (Pastorij pleats)

2. Kop romp pleats  (Walma state)

3. Dwershûs pleats  (Scheender state)

4. Stjelp pleats  (Suderburen)

5. Gearstalde pleats  (Carpe Diem)

It Langhûs.

De boer wennet op de feanterp tegearre mei it fee yn in iepen romte ûnder ien dak. De ûntwikkeling fan de pleats komt yn in nije fase, wannear’t de boer skieden fan it fee wennet. It wenhûs is skieden fan de skuorre troch it middenhûs, dat leger is as it foarhûs. Dêrefter de skuorre, dy’t fariearret nei geraden it tal stiks fee dat de boer hat. It hea wurdt njonken de pleats yn de heaberch opslein. 

It lêste langhûs mei byhearrende heaberch yn Fryslân stiet, folslein restaurearre, yn it doarp Warten. It is as museum ynrjochte ( boujier 1725)

Walma state bestiet al salang, dat nimmen mear wit hoelang. De state stie der al foardat de âlde Middelseedyk oanlein waard. De namme seit it al “Walma state”, in state boud op de wâl (kant) fan de (Middel)see.

De pleats leit yn it deltagebiet fan de Ald Rien, lyk as it neiste buorskip Suderburen. De noardlike ôfsplissing fan de Ald Rien nei de Middelsee wurdt letter kanalisearre. Dit is de Folsgeasteropfeart. In wetterke dat hjirop út komt, is de âlde opfeart nei de pleats. By it oanlizzen fan de âlde Middelseedyk wurdt gebrûk makke fan de terpen dy’t der al binne. Walma State is ien fan de pleatsen op dizze dyk.

Walma state is fan âlds in aadlike state. De state hat fiskrjochten en rjocht op swannejacht. Op âlde kaarten stiet neist de pleats noch in wier. Yn 1511 wurdt der noch in stinsgrêft neamd.

Ut it Register fan oanbring fan 1511 docht bliken dat Epa Ighaz “eijgen geërffd” eigner is en Albert Hoytes pachtboer op de grutste pleats ûnder Folsgara. De buorkerij omfiemet LXXX (80) pûn lân, wêrfan “36 ponden Hooijland, 31 ponden Grasland en 7 ponden Reijdland”. It lân súdlik fan de pleats wurdt it “lege meden” neamd, dêr’t it rijeedmeer (reidmar) leit. It rijeedland (reidlân) leit tsjin de “die grote Rien”. Fierders is der noch “6 ponden saedlant leggende, om ende om op ende an Epas vors. stins graft”. Dizze stinsgrêft omklammet de stinswier en leit tsjin it “saedland” oan.

In oare namme dy’t brûkt wurdt foar stinswier is ‘wijer’. Dizze namme komme wy tsjin yn it Register fan oanbring by de buorman fan Epa Ighaz op Suderburen. Lolla Taekaz is hjir pachtboer en “dije halve huijssteed mijt die halve wijer hoert Epa voer XIV st “. Dat Epa Ighaz is eigner fan de stins op Walma state en besit de helte fan de wijer (wier) op Suderburen. 

Walma state leit net oan in trochgeande rûte. De âlde Middelseedyk is ein 12e iuw foar it grutste part fuortslein troch in stoarmfloed, nei alle gedachten yn 1170.  It rinpaad fan Folsgeare nei Easthim is de iennige lânferbining. It paad is ûngeskikt foar it ferfier fan guod. It is te smel en foar in grut part fan it jier ûnbegeanber. Ferfier oer wetter is de wichtichste ferbining oant yn 1914 de Easthimmerwei oanlein wurdt. Neidat de beweechbere brêge yn Easthim yn 1953 ferfongen wurdt troch in fêste brêge, is it foargoed oer mei it ferfier fan guod oer it wetter.

Over de boerderij die vroeger achter het huis op Easthimmerwei 25 stond, is weinig bekend. De boerderij lag, samen met een aantal andere boerderijen op de oude Middelzeedyk. 

Het vroegste dat op schrift staat over deze boerderij is, dat hier in 1511 Hero Fongersz woont en dat de boerderij vier en veertig pondemaat en twee einsen groot is, inclusief 2 pondemaat  “Saedlant leggende, om ende om an Hero fros  huijs ende Heem“. Het weiland ligt vanaf de boerderij tot aan de Mieddyk en het “hoijland” ligt in het Meerland (Marlân). De boer moet over het Tiltsje, Suderbuursterleane, door het dorp Folsgara naar de Tsjaerddyk om bij het land te komen, aangezien er geen verbinding over de Mieddyk is. 

Hoe de boerderij er uit zag, kunnen we lezen in een advertentie van 24 oktober 1787  in de LC:

De Secretaris ADEMA, zal op Dinsdag den 30 October 1787 ’s Na demiddags om 1 Uur, in het  Waapen van Sneek by de Finale Palm slag verkopen

Een uitmuntende ZATHE en LANDEN met de Huizinge, Schure, Hovinge en wydere annexen gelegen in Folsgare, groot in het geheel, 40 een tweede Pondematen belast met 19 Floreen by JELLE PYTTERS bewoond Petry en May 1793 vry van

Huur, te huur doende boven de lasten a 222 Car. Guldens waarop per Pondem. geboden is 111 g.gls.

Jelle Pytters (Pieters) is de zoon van Pytter Jelles en Ytie Jorrits. Pytter en Ytie zijn in 1757 getrouwd in Oosthem en boeren daarna in Westhem / Wolsum. Zoon Jelle wordt geboren in 1759. In 1768 is Pytter Jelles boer onder Folsgare op de boerderij achter Easthimmerwei 25. Jelle trouwt in 1783 met Meike Beints uit Jirnsum.  Ze volgen dan Jelle zijn vader op. Verder is er weinig over de familie bekend. Na Jelle Pytters komt Yme Keimpes op de boerderij. Daarna komt deze in de verkoop.    

LC 10-12-1800:

Eene uitmuntende Vrugtdoende en zeer geryflyke ZATHE en LANDEN met deszelfs HUIZINGE en HOVINGE cum annexis, staande en geleegen onder den Dorpe Folsgara , in het geheel groot na naam 69 Pondematen alle kostelyke Greidlanden belast met 17 1/2 Stuivers Schattinge wordende by Yme Keimpes cum uxore bewoond tot St Petry en May 1801 en kan alsdan vry van Huuringe door den Koper worden aangevaard.

Op dit plak binne yn 1933 Albert en syn frou Foukje Brink in bakkerij anneks winkel begûn. Op hûsnr. 11 stiet ûnderwyls in oare wenning . “Altyd dy hearlike rook, benammen as der sûkerbôle bakt waard", kaam de buorfrou har yn ’t sin. Troch de wike waarden de bestellingen foar bûtenút thûs besoarge troch soan Hyltje. De bewenners yn it doarp moasten de bôle sels helje, mar krigen dan in stik koarstekoeke as beleanning mei. Dat wie in soarte fan krûdkoeke dêr ’t de bakker de kanten fan ôfsnijde om wei te jaan oan de klanten. It wurdt dêrom ek wol kantkoeke neamd.

De winkel en bakkerij wiene it klopjende hert fan it doarp. Albert en Foukje wiene echte doarpsminsken en stiene altyd iepen foar de minsken fan it doarp. Sa hat Albert Brink him ek moai wat jierren ynset as foarsitter fan doarpsbelang. De bakkerij wie ek in soarte fan doarpsromte: mei sinteklaastiid koe men sjoele en balgoaie yn ’e bakkerij. Dy tradysje giet noch altyd troch, al is it plak feroare. Bakker Brink krige as earste in telefoan. As men belje woe, koe men dêr telâne, of de bakker kaam by dy lâns as der in berjocht foar dy wie. Jo wisten net better, sa groeiden wy op en it koe bêst. It hûs bestie, útsein de bakkerij, út in wenkeamer, in koken-keamer, in sliepkeamer en in winkel. De bern sliepten boppe op ’e souder.

De oven fan de bakkerij waard earstoan ferwaarme troch it ferbaarnen fan hout en turf. Letter waard de oven ferwaarme troch middel fan in oaljebrâner. De oalje waard opslein yn oaljefetten achter de bakkerij. Yn de oarlochsjierren waarden de ruten fan de bakkerij fertsjustere en learden ûnderdûkers de doarpsbewenners it skaken.