Station

Het stationsgebouw van Veendam werd gebouwd in 1910, als onderdeel van de spoorlijn Zuidbroek-Stadskanaal. Deze spoorlijn werd aangelegd door de Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij(NOLS) en vormde vanaf Zwolle, via Emmen, Stadskanaal en Zuidbroek een doorgaande verbinding met delfzijl.

De stationsgebouwen langs de lijn werden ontworpen door architect Ed. Cuypers, en zijn gebouwd in Berlagiaanse stijl, met enkele Jugendstilelementen, zoals het fraaie tegeltableau in de gevel aan de spoorzijde met het opschrift 'Veendam'.

In 1930 werd de perronoverkapping aangebracht, vervaardigd door machinefabriek S. ten Horn uit Veendam. In 1953 werd het station gesloten voor goederenvervoer. De originele indeling en inrichting zijn nog nagenoeg geheel intact, met de balkenplafonds en houten lambriseringen.

Het stationsgebouw is sinds 1998 in gebruik bij de Museumspoorlijn S.T.A.R.

Electriciteitscentrale

Vanaf 1900 werd op grote schaal elektriciteit opgewekt in kleine elektrische centrales, later werden deze opgevolgd door grote Provinciale elektriciteitscentrales. Van de eerste generatie centrales zijn weinig voorbeelden overgebleven. Een van de uitzonderingen is de elektrische centrale op het terrein van de justitiële inrichtingen in Veenhuizen. In 1859 werd hier een strafinrichting gebouwd op het terrein van de voormalige koloniën van weldadigheid.

De strafkolonie Veenhuizen was een geïsoleerd dorp dat in hoge mate `selfsupporting' was. Zo werd in 1912 een eigen elektrische centrale gebouwd, die zorgde voor de stroomvoorziening van Veenhuizen. Al in 1919 werd de centrale uitgebreid. De centrale bestaat uit een eenvoudig bakstenen gebouw , waarin een machinekamer, een bedieningsruimte en een werkplaats. In het gebouw staan nog de oorspronkelijke machines die dit complex bijzonder maken.

Centraal in de ruimte staat de Crossley-dieselmotor van 50 PK met vliegwiel, gefabriceerd in 1912. In de uitbreiding van 1919 werd een 100 PK Crossley zuiggasmotor geplaatst. In 1934 werd de 50 PK Crosleymotor vervangen door een 150 PK Kromhout dieselmotor, gekoppeld aan een 100 kw-dynamo. De vloeren van de machinekamer zijn fraai betegeld en de controlepanelen zijn in marmer uitgevoerd. Sinds 1975 is de centrale niet meer in gebruik.

Stoomzuivelfabriek

In 1896 gestichte stoomzuivelfabriek, typerend voorbeeld van een Drentse zuivelfabriek op het platteland. Van het oudste deel is de rechterzijvleugel nog aanwezig, in traditionele stijl, met segmentboogramen en een zadeldak.

In 1952 werd een nieuw, drie verdiepingen hoog middendeel toegevoegd met hoge verticale raampartijen en een laadbordes op de begane grond. Ook de linkervleugel werd in dezelfde stijl vernieuwd. In 1977 werd de fabriek gesloten, en is nu in gebruik bij een bedrijf in transportmiddelen.

Luchtwachttoren

Ten noorden van Warfhuizen, aan de Baron Van Asbeckweg staat een van de weinige overgebleven luchtwachtobservatietorens van de in totaal 160 exemplaren die in de periode van de koude oorlog tussen 1950 en 1960 in Nederland zijn gebouwd.

De torens werden bemand door militairen die laagvliegende vijandelijke vliegtuigen moesten signaleren. Na de perfectionering van de radarapparatuur in de jaren zestig werden de torens overbodig.

De 15 meter hoge toren heeft een open betonconstructie van prefab-elementen, gebouwd volgens het zg. Raat-systeem.

Elders in de provincie Groningen staat nog een toren bij Winschoten.

Chocoladefabriek

In het begin van de jaren vijftig werd een kleinschalig industrieterrein ontwikkeld aan de Lage Weg in Wedde. Een van de bedrijven die hier werden gevestigd, was de chocoladefabriek van de Fa. van Houten.

Het bedrijf beëindigde de productie begin jaren zeventig. Het gebouw uit 1952 dat aan de buitenzijde nog vrijwel in de oorspronkelijke staat verkeert, is opgetrokken in de typische stijl van de vroege jaren vijftig van de twintigste eeuw.

De bakstenen gevels zijn verlevendigd met verticale betonnen sierelementen. Het complex bestaat uit een hoogbouw van drie verdiepingen en een laagbouw. In 1998 is het fabrieksgebouw opgeknapt en in gebruik genomen door een fotografiebedrijf en kunstatelier.

Het is een uitstekend voorbeeld van een succesvolle toepassing van hergebruik van industrieel erfgoed.

Coöperatieve Maalderij

In het centrum van Wehe den Hoorn, tegenover de RK-kerk staat een coöperatieve maalderij die door de Fa. Goyarts in 1950 werd opgericht. In 1975 kwam het bedrijf in handen van de Aankoop Centrale in Groningen.

Het hoofdgebouw aan de Mernaweg bestaat uit een hoog, rechthoekig gebouw met piramidedak, waarin zich de silo's voor de meelopslag bevinden. Het gebouw heeft een betonnen constructie met bakstenen buitengevels.

In de voorgevel zijn grote, traditionele ijzeren segmentboogramen gebouwd, onder de dakrand bevind zich een gemetseld boogfries. De silo is een gaaf voorbeeld van industriële architectuur uit het begin van de vijftiger jaren van de twintigste eeuw.

Schutsluis

In 1877 werd het Reitdiep afgesloten door de aanleg van een afsluitdijk met een zeesluis bij Zoutkamp. Doel hiervan was de verbetering van de scheepvaart op deze voor de stad Groningen zo belangrijke scheepvaartroute.

Een onderdeel van de afsluitwerkzaamheden was ook de aanleg van een schutsluis bij Wetsinge. De gemetselde schutsluis werd in 1875 gebouwd. Om beide oevers met elkaar te verbinden werd op het westelijke sluishoofd een gietijzeren voetgangersdraaibrug gebouwd. Op de onderzijde van de brug is het jaartal 1875 aangebracht.

Sinds de afsluiting van de Lauwerszee in 1969 heeft de sluis geen functie meer en werd de draaibrug, een van de oudste in de provincie, vastgezet. Schutsluis en draaibrug zijn in 1995 ingrijpend gerestaureerd, waarbij de brug gedeeltelijk is vernieuwd , vanwege de slechte staat waarin de brug verkeerde.

Steenhouwerij

Karakteristiek fabriekspand aan de J.Kammingastraat 103 a. Dit fabriekspand werd oorspronkelijk in 1897 gebouwd als stoomzuivelfabriek. In 191 5 werd aan de rechterzijde een schoorsteenpijp gebouwd.

Toen het bedrijf in 1923 failliet ging, vestigde H.Prummel er in in 1924 een stukadoor- granito en kunststeenwerkenbedrijf. Daarvoor werd aan de achterzijde een houten kapschuur gebouwd, die diende als kalkblusserij. Van de oude melkfabriek is de boterkelder met gewelfd plafond nog aanwezig.

De openingen in de voorgevel zijn versierd met keperbogen van gele baksteen. Midden in de voorgevel is in specie de naam 'Firma H.Prurnmel stucadoor- granitokunststeenwerken' aangebracht. In de voormalige machinekamer zijn nog de Alweller pomp en een zwartgele tegelvloer aanwezig.

Het complex wordt nu gebruikt als particulier opslagruimte. Naast de fabriek staat het woonhuis van de eigenaar.

Fabrieksgebouw

In 1818 stichtte de Maatschappij van Weldadigheid in de omgeving van Vledder een aantal koloniën, waar mensen uit de behoeftige klassen konden worden te werk gesteld. In totaal stichtte de maatschappij drie nederzettingen, Boschoord, Frederiksoord en Wilhelminaoord. Deze koloniën hebben als kenmerk een rechtlijnige verkavelingsstructuur, waarlangs kleine kolonieboerderijtjes werden gebouwd.

In de kernen werden voor de kolonisten ook kerken, scholen en bejaardenwoningen gebouwd. De boerderijen vormden de belangrijkste bron van inkomen voor de koloniën, maar later werden ook centrale werkplaatsen gebouwd voor de koloniebewoners. Een markant voorbeeld is het voormalige fabrieksgebouw aan de Koningin Wilhelminalaan in Wilhelminaoord. Dit fraaie gebouw in eclectische baksteenstijl is gebouwd in 1900 en was oorspronkelijk bestemd als mattenmakerij. Later werd er een katoenweverij in ondergebracht.

In het middendeel van de voorgevel zijn nog de deuropeningen aanwezig, waardoor goederen in- en uitgeladen konden worden. Het fabrieksgebouw is nu in gebruik als woonhuis. Aan de achterzijde van het pand is een lage aanbouw, waarin vroeger een smederij was ondergebracht.

Graanpakhuis

Het imposante graanpakhuis van de zaadhandel van de Fa. Robertus werd in 1922 aan de rand van het industriegebied aan de Oosterhaven gebouwd. Het ontwerp is afkomstig van architect M.G. Eelkema uit Groningen.

Het in baksteen opgetrokken vrijstaande gebouw van zes bouwlagen is typerend voor de schaalvergroting in de traditionele graanopslag in de jaren na de Eerste Wereldoorlog. Het gebouw heeft een fraaie vormgeving met ruitvormige vensters en eveneens ruitvormige uitsparingen in het metselwerk die verwantschap vertonen met de in de jaren twintig opkomende Art Deco-stijl.

Stoomgemaal

Het stoomgemaal Winschoten werd in 1878 gebouwd aan het Beersterdiep. Het gemaal verving een windwatermolen. Het stoomgemaal is uitgerust met een schroefvijzel die het water omhoog maalt.

Het stoomgemaal bestaat uit een machinehuis, een ketelhuis met hoge schoorsteen op vierkante voet. Aan het gemaal is een dienstwoning gebouwd. In 1895 werd het gemaal uitgebreid om de capaciteit te vergroten.

De oudste stoommachine werd in 1929 vervangen door een Heemaf elektromotor van 120 PK, die via een riemoverbrenging de vijzels aandrijft. In het in 1895 gebouwde deel staat een stoommachine van de Fa. landeweer & zonen uit Martenshoek, een machine van het type horizontale tandem-compound met een vermogen van 175 PK. In het ketelhuis staat een Lancashire stoomketel van de Fa. ten Horn uit Veendam, uit 1935. In 1971 werd het gemaal buiten bedrijf gesteld.

In de jaren tachtig werd het hele complex met de machines geheel gerestaureerd en als museumgemaal ingericht. Het stoomgemaal is een van de zeldzame overgebleven voorbeelden van een vijzelstoomgemaal in ons land.

Busremise

In de jaren dertig werden steeds meer particuliere busdiensten opgericht om het platteland te ontsluiten. Deze busdiensten vormden een steeds grotere bedreiging voor de spoorlijnen.

In Zoutkamp werd in 1936 de busonderneming 'De Marne' opgericht, welke busdiensten onderhield in het westelijk deel van Hunsingo. In het centrum van Zoutkamp bouwde 'De Marne' een busremisecomplex met dienstwoning. Het opvallende gebouw heeft een L-vormige plattegrond, waarbij aan weerszijden twee garages zijn gebouwd, met op de hoek tussen de garages een fraaie dienstwoning voor de chef van de remise.

In de open ruimte tussen het woonhuis en de garage werd een kantoortje gebouwd. Na 1940 is de busonderneming, zoals zovele ondernemingen overgenomen door de GADO, de Groninger Autobus Dienst Onderneming.

Het remisegebouw in Zoutkamp is nu in gebruik als brandweerkazerne.

Zeesluizen

De nederzetting Zoutkamp is ontstaan vanuit een in 1575 door de Spanjaarden gestichte schans. Later groeide Zoutkamp uit tot een vissersplaats. In 1877 werd met een afsluitdijk tussen Zoutkamp en Munnikeburen de Lauwerszee afgesloten. Hierdoor werd een einde gemaakt aan overstromingen en kon het vaarwater beter worden benut door de scheepvaart van de Stad Groningen naar de zee.

In de afsluitdijk bij Zoutkamp werd een groot sluizencomplex gebouwd. De grote zeesluis, ook wel Provinciesluis genaamd, bestaat uit hoge, gemetselde sluiswanden, waarvan de houten sluisdeuren niet meer aanwezig zijn. Naast de zeesluizen werd een uitwateringssluis gebouwd. Een derde sluis, de Hunsingosluis werd in 1856 ten noorden van de Zeesluis gebouwd, op het punt waar het Hunsingokanaal uitmondt in de Lauwerszee.

Bij de grote zeesluis staat een bakstenen huisje, met trapgevels aan de zijkant en een halfrond dak. Hierin was de wachtruimte van het sluispersoneel gevestigd. Naast de doorstroomopeningen in de Zeesluis zijn een aantal fraaie gietijzeren spuiopeningen aangebracht, in de vorm van koppen van zeeslangen.

Stoomgrutterij

Het platteland van Groningen is voor een groot deel agrarisch van karakter. In deze streken is vanouds weinig industrie gevestigd, behalve traditionele kleinschalige bedrijven als graanmolens, grutterijen en kalkbranderijen.

In Zuidhorn staat aan De Garst nr. 82 het fabrieksgebouw van een voormalige stoomgrutterij. Het bedrijf werd in 1870 gesticht als mosterdmalerij en veevoerhandel. In 1889 werd het overgenomen door J.R.Luth, die het ombouwde tot een grutterij en was een van de eerste bedrijven in het Westerkwartier, dat gebruik maakte van een stoommachine. Later werd in de fabriek gort gepeld en koren gemalen.

Oorspronkelijk stond naast het fabrieksgebouw dan ook een schoorsteen die inmiddels is verdwenen. Het fabrieksgebouw is in traditionele stijl gebouwd, de architectuur doet denken aan de wijze waarop pakhuizen in Groningen werden gebouwd. Het gebouw bestaat uit drie evenwijdige naast elkaar gelegen in baksteen opgetrokken delen, met tuitgevels. In het middendeel bevinden zich grote deuren, waardoor de meelzakken naar buiten konden worden getakeld.

In 1956 werd De Zevenster verkocht aan T.Kuipers, die er een handel in havergort en fourage in voortzette.

De voormalige meelfabriek 'de Zevenster' vormt een gaaf voorbeeld van een kleinschalig fabrieksgebouw in traditionele stijl.

Oliemolen

De windoliemolen 'De Wachter' werd in 1851 aan de Zuidlaardervaart gebouwd door molenaar Van Bon. Vanaf 1895 is de molen in bezit van de Fa. Medendorp. Koren- en oliemolen 'De Wachter' is een van de laatste overgebleven industriemolens in de provincie Drenthe. Bijzonder was dat al in 1898 een stoommachine van 40 PK werd aangeschaft als hulpkracht. In 1905 werd het machinepark uitgebreid met een oliewringer, een groot ijzeren apparaat waar de olie in geperst kon worden uit lijnzaad, de traditionele molensteen was hiermee overbodig geworden. De stoommachine werd geplaatst in een aanbouw, naast de hoge vierkante bakstenen onderbouw van de molen. De stoomaandrijving was bestemd voor de olieslagerij.

In 1936 werd het oliebedrijf beëindigd en werden diverse machines verkocht. Sommige machines keerden in 1966 weer terug in de molen. De laatste jaren is de molen gerestaureerd door Dhr. Medendorp en als museum ingericht. Ook zijn verschillende machines die voor de olieslagerij werden gebruikt, verzameld en opgesteld in de molen. Tot de collectie behoren een stoommachine van 175 PK, een stoomketel van 60 m2, een pelmachine en een kollergang.

Watertoren

Op het terrein van de psychiatrische inrichting 'Dennenoord' werd in 1895 een ronde bakstenen watertoren gebouwd. De watertoren werd gebouwd voor de eigen watervoorziening van de inrichting. De toren is 32 meter hoog en heeft een licht uitkragend reservoir.

De bakstenen buitengevel van de toren is fraai versierd met een spiraalvormige band van gele baksteen. Enkele jaren geleden dreigde de watertoren te worden gesloopt, omdat deze geen functie meer had. Gelukkig kon de watertoren behouden blijven en een nieuwe functie krijgen als basis voor PTT-antennes.

Zuivelfabriek

In 1896 werd in Zuidwolde de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek 'de Eendracht' aan de Hoofdstraat gebouwd. In de jaren twintig werd de zuivelfabriek ingrijpend gemoderniseerd, waardoor aan de voorzijde van het complex een compleet nieuwe fabriek werd gebouwd, met een directeurswoning. De voorgevel van de nieuwe fabriek werd opgetrokken in een sobere baksteenstijl, in de trant van de Amsterdamse Schoolstijl.

Frontaal op de voorgevel werd in letters het opschrift aangebracht 'Coöperatieve zuivelfabriek Eendracht'. De zuivelfabriek werd begin jaren zeventig gesloten, de fabrieksschoorsteen werd in 1989 gesloopt. Het bedrijfsgebouw heeft nu een woonbestemming.

Kleine Dijlakker 17: Albada Jelgersmahuis
Aan de Kleine Dijlakker in Bolsward staan nog enkele huizen die achter latere gevels oude kernen verbergen. Kleine Dijlakker 17 is zo'n huis. Het vormt een uitzonderlijk historisch complex doordat het onderdelen uit verschillende bouwperioden bevat, van een 16de-eeuws houtskelet tot een 19de-eeuws bovenhuis met slijterswinkel.
Over de oudste bestemming van het huis is weinig bekend. Van 1814 tot 1983 werd in het huis door vijf generaties van de familie Albada Jelgersma een handel in wijn, port, cognac, jenever, berenburg en andere dranken gedreven, met winkel, distilleerderij, bottelarij en pakhuis.
Het oudste onderdeel van het complex is het grote achterhuis. Dit bewaart grote delen van een eiken houtskelet dat doorliep over twee verdiepingen en een zolder. Het voorhuis werd in 1876 ingrijpend verbouwd in opdracht van de wijnkoopman Th.F. Albada Jelgersma. Het kreeg een nieuwe voorgevel in neostijl met winkelpui. Het winkelinterieur, met toonbank en kasten ademt nog geheel de 19de-eeuwse sfeer. Het bovenhuis functioneerde als een zelfstandige woning en heeft nog veel onderdelen van de 19de-eeuwse interieurafwerking.
Achter het huis staat een uitbouw met daarin de grote keuken en de kelder voor de drankopslag. Op het achterterrein, met ingang aan de Kerkstraat, staat een groot pakuis uit 1902 in neorenaissancestijl. Hier waren de afslagplaats, bottelarij en pakzolders van de drankenhandel ondergebracht. Het pakuis is later tot garage verbouwd.

Auckemastraatje 4 en 6: woonhuizen
Het Auckemastraatje bevindt zich ten zuiden van het stadhuis van Leeuwarden, dat in 1713 werd gebouwd. Daarvóór stond op deze plek het oude stadhuis ‘Auckamastins'. De huizen aan deze straat werden dan ook bewoond door hoge ambtenaren in dienst van de stad. De huizen op nummer 4 en 6 werden samen gebouwd halverwege de zeventiende eeuw.
In 1736 werd nummer 4 door Claes Koopmans, de toenmalige 'premier clerq' van de staten van Friesland, verkocht aan Bernardus Munnick ‘premier clerq der stad Leeuwarden'. In 1740 werd het huis verkocht aan diens opvolger Gerben Bottinga. Het huis bleef tot in 19de eeuw in bezit van zijn familie.
Nummer 6 werd in 1730 gekocht door schepen Bernt Storm en later gehuurd door de klerk Johannes van Grenen. In 1976 kwamen beide panden in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser.
Het linkerhuis heeft nog een oude trapgevel met waterlijsten en geblokte ontlastingsbogen boven de vensters. De gevel van het rechter huis is omstreeks 1800 gewijzigd. De oorspronkelijke trapgevel werd daarbij vervangen door een lijstgevel. Ondanks deze wijziging is in het metselwerk dat doorloopt in beide gevels te zien dat de huizen gelijktijdig gebouwd zijn.
Ook in het interieur zijn elementen te vinden van deze gemeenschappelijke bouwperiode. De huizen delen een bouwmuur en er is in beide panden een gelijke detaillering in de spiltrappen en sleutelstukken te vinden. In het rechterhuis is een groot gedeelte van de oorspronkelijke indeling bewaard gebleven.

-

Het komdorp Sibrandabuorren ligt aan de oostelijke zijde van de voormalige Middelzee en is een van de dorpen in de Lege Geaen (of Legean), de lage landen, het lage zuidwestelijke gedeelte van de vroegere grietenij Rauwerderhem. De kom wordt gevormd door de iets van de doorgaande weg teruggerooide kerk en onmiddellijke omgeving. Ten zuiden van de kerk staat een klein buurtje met de oudste bebouwing die daar ook vrij geconcentreerd is. De ruimte voor de kerk, waar op de hoek ook het café gelegen is, kan net geen plein worden genoemd.

Het dorp heeft zich langs de doorgaande weg door de Legean uitgerekt waardoor het een streekdorp is geworden. In het zuiden staat bebouwing van meest vrijstaande huizen en, iets verder het land in, boerderijen. Opvallend is een blokvormige woning van twee kleuren kalkzandsteen. In het noorden is compacter bebouwing te vinden, bijvoorbeeld bij de brug. De dokterswoning staat tussen de kerk en de brug, een brede notabele woning in een ruime tuin met vijvertje.

De nog steeds aan de weg en aan de Sibrandabuersterfeart richting het Sneekermeer liggende melkfabriek van de Legean kreeg een nieuwe bedrijfsbestemming. De naam ‘Lege Geaen’ in art déco letters staat nog op de gevel. Over de vaart ligt een wipbrug met hameipoort in neoclassicistische vormen, de trots van het dorp. Er staat zelfs nog een mooie klassieke hefboom voor.

De ooit aan Sint Martinus toegewijde kerk met zadeldaktoren is al voor het einde van de 18de eeuw verdwenen. Kerk en toren zijn in de 19de eeuw vernieuwd. Het gebouw is een zaalkerk van drie venstervakken diep met flink grote rondboogvensters. De voorgevel bezit drie van deze grote rondboogvensters, waarvan de middelste boven de toegang met rondbogig bovenlicht. De gevel wordt aan de bovenzijde bekroond door een rondboogfries van pleister en op de hoekpenanten zitten sierpinakels. Daar staat de grote houten toren met ingesnoerde spits. Het kerkhof is grotendeels omvat door een ijzeren hek en verder door een haag.

-

Ferwoude is in de uiterste zuidelijke hoek van Wûnseradiel een laaggelegen komdorp dat niet al te ver van de voormalige Zuiderzeedijk ligt. Het is via de Djippert met de Dijkvaart verbonden. Naar het oosten is het dorp met de Kleine Vaart verbonden met de Indijk en de in 1876/’79 drooggelegde Kolken aan de noordzijde van de Workumermeer. Al eerder werden het Aeltsjemeer en het Fallingabuurstermeer drooggemalen: er kwam in 1644 permissie voor.

Ferwoude werd in het verleden een groot dorp genoemd. Dat sloeg op het dorpsgebied met veel belangrijke boerderijen. Het mocht dan ook relatief zeer veel stemmen uitbrengen. In de omgeving zijn de lage gronden, tot 3 m onder N.A.P. vrijwel uitsluitend voor veeteelt in gebruik. Alleen bij de voormalige zeedijk, bij de buurschap Doniaburen zijn nog wat sporen van akkerbouw. De dorpskern ten zuiden van de kerk bestaat uit een open ruimte waar oude (zuid) en nieuwe bebouwing (noord) omheen zijn gegroepeerd. Van daaruit lopen nog een paar zijstraatjes.

De dorpskerk ziet er in haar kleurige, gepleisterde gedaante niet zo oud uit maar zij moet al dateren uit de tweede helft van de 13de eeuw. Maar er zijn ook berichten dat de kerk en toren in 1762 werden afgebroken om de tufsteen te verkopen aan de cementindustrie van Makkum. In 1767 was de nieuwe kerk met een spits torentje op de westelijke gevel gereed. De laatste ‘vernieuwing’ van de kerk heeft in 1877 plaatsgevonden. Het schip heeft een driezijdig gesloten koor en op de westelijke gevel staat een houten torentje. De toegangspoort is versierd met bak- en zandsteen en heeft een fronton met opschrift en het jaartal 1767. De familiebank van Van Velzen dateert uit de 18de eeuw en een eenvoudiger bank met gedraaide balusters is nog een eeuw ouder.

Ook Ferwoude heeft een verrassing op de Aldfaers Erf route, een timmerwinkel (sinds 1845) in een eigenaardig gebouw met een hoge tuitgevel. Ten zuiden van Ferwoude liggen de buurschappen Doniaburen bij de dijk en Scharneburen.

De kerk staat aan de westzijde van de radiale dorpsterp en is in de 13de eeuw van vooral geel moppenmateriaal gebouwd. De toren is ouder. Vooral in de noordelijke muur zijn duidelijke sporen van kleine romaanse vensters te zien. Aan de westzijde zien we twee kleine, dichtgezette spitsboogvensters en een derde tussen de later ingebroken grote vensters. Ook in de iets versmalde, ronde en nu blinde koorsluiting hebben twee kleine vensters gezeten, de ene rond- en de andere spitsbogig. In de zuidelijke muur zijn vergelijkbare, maar minder complete sporen van kleine vensters te zien. Daar staan voor de verlichting van het schip nu twee grote en een klein venster.

De voorkerk heeft twee smalle spitsboogvensters en daarnaast staat de ingang in een spitsbogige nis van een gepleisterd veld. De zadeldaktoren lijkt ongeleed, maar heeft wel twee lichte versnijdingen. Hij is in de 12de eeuw verrezen en in de 13de eeuw verhoogd. De gedeelten van de westelijke muur aan weerszijden van de toren zijn niet even breed. Het zuidelijke gedeelte is breder en heeft aan de bovenzijde een klimmend fries in romano-gotische trant.

De kerkzaal wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken op korbelen en muurstijlen. Hier heeft op het vroegere altaar omstreeks 1414 een hostiewonder plaatsgevonden dat tot twee keer toe met pauselijke bullen is bekrachtigd. In de wanden van het koor zitten enkele nissen, waarvan de noordelijke een piscina is geweest. Tegen de zuidwand is de preekstoel opgesteld, die getuige het opschrift van het klankbord in 1633 aan de kerk is geschonken. De kuip heeft fraaie hoekzuiltjes en getoogde panelen. Tegenover de preekstoel staat de herenbank van de Aylva’s die ooit een overhuiving met een profaan opschrift had. De kerkbanken vormen de grote verrassing van de kerk. Ze bezitten fraai gesneden wangen in rijke renaissancestijl en dateren van voor de hervorming, uit omstreeks 1560. Portretmedaillons, saters, engelen, draken, leeuwenkoppen en gecanneleerde pilasters zijn erin gesneden. Het orgel is in 1911 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Toen de bouwvallige Martinuskerk zou worden afgebroken, kwam vanuit Den Haag, waar de monumentenzorg ontluikte, in 1876 toestemming om nieuw te bouwen als dat maar volgens de bouworde van de oude kerk gebeurde. Het resultaat is een merkwaardige neogotische kerk. De toren kon worden gehandhaafd, alleen het zadeldak is toen vervangen door een ingesnoerde spits. De toren is met zijn rijke plastiek een sierlijk exemplaar van de late gotiek uit het begin van de 16de eeuw. Hij heeft vier door cordonlijsten gescheiden geledingen op een basement met daarin een kleine rechthoekig omkaderde toegang. In de eerste geleding staat aan de westzijde een flink spitsboog-venster. De tweede geleding heeft aan elke zijde twee hoge korfboognissen met dubbele vorktraceringen en de derde spitsboognissen met visblaastraceringen. In de vierde staan de segmentgesloten galmgaten in spitsboog-nissen met driepassen die weer opgenomen zijn in hoge rondboognissen met vierpassen, waarbij de drie- en vierpassen met zandstenen toten zijn gevormd.

Woudsend is een komdorp dat in de Middeleeuwen is ontstaan als een nederzetting aan het water en een totaal andere ontwikkeling onderging dan de agrarische dorpen in de omgeving. Door scheepvaart en handel die andere bedrijvigheid, zoals scheepsbouw en houtbewerking, deed ontstaan heeft Woudsend een kleinstedelijk karakter gekregen. Op de grietenijkaart in de Schotanus-atlas uit 1716 is het al een geconcentreerd komdorp met kerk en molen.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788, aan het einde van een periode van grote bloei, gemeld: ‘Woudsend, wel het kleinste der Buitendykster Dorpen, ten opzichte der landeryen, doch ten aanzien der volkrykheid en ’t vermogen der Ingezetenen, verre het aanzienlykste der geheele Grieteny … Dit dorp ligt zeer gelegen aan de vaart van Sneek op de Lemmer …. Reeds voor veele jaaren was dit Dorp vry aanzienlyk, door de menigte van Turf- en Houtschippers, die van hier op Holland voeren; doch hier is in later tyd bygekomen eene aanzienlyke Reedery in Friesche Koopvaardyschepen, die hier worden gebouwd, en, na van al ’t noodige voorzien te zyn, doorgaans door Lemmer, naar Zee gezonden worden. Door deeze onderneeming heeft dit Dorp grootelyks in vermogen toegenomen. … Behalven eenige Hellingen, of Timmerwerven worden ’er ook de vereischte Houtzaagmolen, Lynbaan, Blok- en Zeilmaakery, beneffens meer dan eene Smedery, gevonden. Voorts is dit Dorp zeer vermaakelyk, wegens de groote doorvaart van allerleye schepen, die van Leeuwarden, Sneek, en van elders naar de Lemmer vaaren. In den jaare 1660 werd hier eene nieuwe Kerk gebouwd.’

Het oude dorp ligt op de westelijke oever van de Ee. Pas in de 19de eeuw is er enige bebouwing aan de oostelijke oever gekomen. Het is rond de Midstrjitte en Iewâl een compact geheel van meest kleine huizen die dicht op elkaar staan en Woudsend tot een intiem kleinstedelijk geheel maken. De kerken staan verspreid, een collectie merkwaardige bouwwerken die elk iets bijzonders hebben. De trots van Woudsend zijn de molens: de houtzaagmolen aan de Ee en de korenmolen aan de oude noordwestelijke dorpsrand.

Deze zogenaamde ’Lovefontein’, ontworpen door Jaume Plensa, bestaat uit twee 7 meter hoge kindergezichten. Volgens de kunstenaar hebben de kinderen een serene uitdrukking op het gezicht en zijn ze aan het dromen. De droom van de kinderen wordt uitgebeeld door de mistwolken die opstijgen rondom de fontein.

De fontein staat prominent op het recentelijk heringerichte plein voor het NS-station temidden van de imposante Achmea toren (ontworpen is door Abe Bonnema) en monumentale gebouwen en bomen. Al met al een indrukwekkend stukje Leeuwarden.

De Kievitfontein in Sloten is ontworpen door Lucy en Jorge Orta uit Frankrijk. Het object bestaat uit een meisje dat staat op de schouders van een man. De man staat op zijn beurt op een stapel vaten, emmers en teilen. Deze symboliseren de overvloedige aanwezigheid van water in de provincie Friesland.

In haar handen heeft het meisje een kievit. Deze weidevogel komt veel voor in de provincie Friesland.

Helaas daalt het aantal kievitten en andere weidevogels in Friesland de laatste decennia gestaag door, naar het schijnt, de intensieve landbouw en veeteelt gecombineerd met predatie door roofvolgels, vossen en kraaien.

De Vis van Stavoren is ontworpen door Mark Dion uit de Verenigde Staten.

Stavoren is van oudsher verbonden geweest met zeevaart en visserij. Het huidige IJsselmeer was voorheen de Zuiderzee. Stavoren was in die tijd een prominente haven- en visserijstad. Vanuit Stavoren werden de wereldzeeen bevaren en werd handel gedreven. De vis van Stavoren symboliseert deze belangrijke historie.

Eens in de twee jaar worden in Stavoren in de maand Juli de visserijdagen georganiseerd. De stad staat dan twee dagen geheel in het teken van de rijke visserijhistorie. Muziek, tradititionele schepen, demonstraties en marktkramen.

De vis van Stavoren zal vanaf 2018 op een indrukwekkende manier deel uitmaken van het decor. Kijk op de site van de Visserijdagen-Stavoren voor informatie over de volgende editie van dit prachtige evenement.

Flora en Fauna heet de fontein die, een beetje verdekt opgesteld, in Hindeloopen staat.

Het imposante object bestaat allereerst uit een groot houten gewei. Kinderen klauteren hierop naar hartelust. Middenin het houten gewei is een sculptuur aangebracht die de levensboom symbolisert die samen met een hinde en een hert het wapen van Hindeloopen siert. Volgens insiders staat de levensboom voor levensenergie en wijsheid.

In de boom zijn een paar exotische vogels geplaatst die afwisselend water spuwen alsof ze in een belangrijk gesprek zijn verwikkeld.

De Woeste Leeuwen van Workum heet de fontein die in Workum staat. De fontein staat een beetje verscholen opgesteld achter de grote kerk in het centrum van de stad, direct aan de nieuwe passantenhaven.

De kunstenaar Cornelia Parker heeft zich laten inspireren door het stadswapen van Workum dat door twee leeuwen wordt gedragen.

Het lijkt alsof de leeuwen het wapen even hebben neergelegd om met elkaar te vechten, want de contour van het stadswapen is met blauwe klinkers opgenomen in de bestrating rondom de fontein.

De leeuwen spuwen water uit hun klauwen. De kinderen van Workum laten zich door de klauwen en de woeste blik niet afschrikken. Bij warm weer is de fontein namelijk de beste plek voor een verfrissende douche.

Kunstenaar Johan Cretin heeft de fontein van Bolsward genaamd ’De Vleermuis’ ontworpen. De fontein beeldt in grove en imposante lijnen een vliegende vleermuis uit.

De fontein staat pal voor de ruïne van de Broerekerk. Een van de belangrijkste bezienswaardigheden van Bolsward. Kerken en kathedralen hebben een bijzondere band met de vleermuis. Ze vormen vaak een belangrijke rustplaats voor het diertje maar de vleermuis is ook vaak gebruikt als ’demonenverjager’ in de vorm van stenen ornamenten en waterspuwers.

De fontein zal vaak op selfies en vakantiekiekjes verschijnen omdat het een perfecte poseerplek is. Via de achterkant kan de fontein namelijk beklommen worden. De perfecte souvenir van Bolsward maak je zelf bij de Vleermuis fontein tegenover de Broerekerk.

De fontein van Fortuna staat in Sneek dicht bij de wereldberoemde waterpoort. De plek die geen enkele bezoeker van Sneek links zal laten liggen.

De fontein is ontworpen door Stephan Balkenhol en bestaat uit en gouden bol met daarop een mansfiguur die een hoorn op de rechterschouder draagt. De hoorn symboliseert de Hoorn des Overvloeds. Deze hoorn stroomt over van water.

De figuur draait om zijn as en daardoor stort hij het water lukraak in de rondte. Hij lijkt hiermee aan te willen geven dat de overvloed soms hier en soms daar terecht komt.

Deze fontein is ontworpen door de Franse kunstenaar Jean-Michel Othoniel.

De fontein herinnert aan de in Franeker geboren Jan Hendrik Oort. Hij was het die bedacht dat er een wolk van miljarden komeetachtige objecten in ons zonnestelsel zou bestaan. Zijn aanname zorgde voor een belangrijke doorbraak in de astronomie.

De fontein staat prominent voor de Martinikerk in het centrum van Franeker.

De fontein in IJlst is een beetje moeilijk te vinden. Als toerist zoek je al snel in de buurt van de stadsgracht die IJlst zo kenmerkend in tweeën snijdt. Na even zoeken vind je de fontein schuin tegenover de houtzaagmolen de Rat. Het gebied rond deze historische molen is onlangs opgeknapt en geheel opnieuw ingericht. Het resultaat mag er zijn! De prachtige fontein maakt samen met de molen en het bijbehorende houtmuseum een stukje IJlst waar menig IJlster trots op zal zijn.

De fontein is ontworpen door kunstenaar Shinji Ohmaki. Hij refereert met de fontein aan de Japanse bloemschikkunst genaamd Ikebana en symboliseert daarmee de relatie tussen mens, natuur en cultuur.

Ik trof in Harlingen meerdere fietsers die op zoek waren naar ’de walvis Fontein’. Deze zoek je in eerste instantie tevergeefs nabij de veerhaven of in de stadsgrachten. Achteraf gezien logisch dat de walvis daar niet gevonden wordt. Een walvis hoort tenslotte niet in een stadsgracht maar in open water, direct verbonden met de zee. De walvis ligt naast de strekdam die de haven van Harlingen beschermt tegen storm en golven.

De walvis, eigenlijk een potvis, is ontworpen door de kunstenaars Jennifer Allora en Guillermo Calzadilla. Logischerwijs refereert de potvis aan vervlogen tijden waarin Harlingen een actieve rol speelde in de walvisjacht.

Op gezette tijden laat de potvis van zich horen door een krachtige waterstraal omhoog te spuiten. Vandaar dat de Zuiderpier regelmatig een bonte verzameling van fotografen laat zien die allemaal wachten op het moment waarop de walvis gaat spuiten. Want een foto van de Harlinger walvis zonder waterstraal is toch net niet helemaal compleet.

Idzega is een agrarische streek die zijn oorsprong heeft in de Middeleeuwen. In het lage waterland tussen Heeg en Oudega heeft het nooit tot concentratie van bebouwing kunnen komen. Toch heeft de boerengemeenschap zich als zelfstandig dorp kunnen handhaven, al is het een van de meest bescheiden en, op Smallebrugge na, het kleinste dorp van Friesland.

Op de grietenijkaart van Wymbritseradeel in de atlas van Schotanus uit 1716 staat het aangegeven met een kerk bij de noordwestelijke hoek van de vrij grote Idzegasterpoel. In de nabijheid staan twee huizen en verder verspreid in het land nog twee boerderijen en twee huizen.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Idezega, of ook Idzinga, is, insgelyks als de naastgelegen dorpen, rondom in wateren en poelen gelegen, waarvan de voornaamste, naar het dorp, den naam draagt van Idzegaster poelen. In ’t Zuiden van dit dorp … ligt eene plaats de Bratten genoemd, waarop zich zeker Heer uit het geslagt van Heemstra veel plag te onthouden, wegens haare goede gelegenheid tot de visschery: dezelve liet hier ook twee polders aanleggen, die tegen verwachting niet alleen goed weidland, maar zelfs goed bouwland gaven. Voor het overige zyn de landen hier ten grooten deele zeer laag, en wel inzonderheid naar het zuiden, daar men ook klyngronden vindt, uit welke sedert kort vry goede turf gegraaven wordt. In ’t Westen van dit dorpje ligt het buurtje Band, en daar by een poeltje van dien naam.’

De Bratten lag bij de zuidwestelijke hoek van de poel en De Band is nog steeds een boerenbuurschap tussen Oudega en Sandfirden. Als de bebouwing van toen bij de omvang van het dorp wordt gerekend, stonden hier in de 18de eeuw zes woningen en vier boerderijen. Op de kaart in de atlas van Eekhoff blijkt dat er nauwelijks ontwikkelingen zijn geweest en de huidige situatie laat evenmin zien dat hier iets is veranderd. Op het kerkhof staat een eenvoudige klokkenstoel, met eronder fragmenten van altaarstenen en een zerk uit 1623.

De fontein is ontworpen door Birthe Leemeijer. De vorm van de fontein referereert aan het smeltende ijs van de Noordzee tijdens de strenge winter van 1963. De vorm van de fontein heeft iets weg van op elkaar gestapelde ijsschotsen.

Daarnaast refereert de fontein aan de zeehavenstad die Dokkum ooit was én dat Dokkum het keerpunt is van de roemruchte elfstedentocht, waarna het laatste stuk over de Dokkumer Ee richting Bartlehiem en Leeuwarden begint.

Het is een prachtig object geworden. De fontein heeft qua bouw veel voeten in de aarde gehad. De keuze van het juiste materiaal en het verbruik van energie heeft de nodige hoofdbrekens gekost en experimenten gevraagd. Vandaar dat de fontein niet in het jaar van de Culturele Hoofdstad kon worden gerealiseerd zoals oorspronkelijk gepland.

Dokkum heeft het goed en grondig aangepakt. Een compleet heringericht plein en een blikvanger van een fontein die zeker een plaats in de top drie van de elfsteden fonteinen verdient. Top.

Ypecolsga (nabij Indijk) is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong, waarbij in de hoge Middeleeuwen ten noordoosten een nederzetting bij het water de Ee ontstond die vanaf de vroege 11de eeuw een zelfstandige positie verwierf: Woudsend dat het moederdorp al zeer vroeg met verve overvleugelde. Ypecolsga bleef een agrarische streek. Op de grietenijkaart van Wymbritseradeel in de atlas van Schotanus bestaat het dorp in de uiterste zuidwesthoek uit een lange streek van ongeveer drie kilometer met ongeveer tien ver uit elkaar staande boerderijen. Ze staan grotendeels ten zuiden van de Wegsloot, een sloot die inderdaad wordt geflankeerd door een weg. De kerk staat ten noorden van deze verkeersas.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Ipekolsga of Epekolsga, een Dorp van maatigen omtrek …; ’t zelve grenst ten Zuiden aan het Slooter meer, en had eertyds een sterk huis, toebehoorende aan Take Abbema, ’t welk in 1520, verwoest werd door de Schieringers, die te Slooten in bezettinge lagen. De Kerk van dit Dorp, in 1497, door de Soldaaten in brand gestoken zynde, verteerde met vyftien, daar in zynde, gewyde Hostien tot assche, die naderhand, zo men beuzelde, groote mirakelen deeden, en daarom zo veel toeloops hadden, dat men uit het offergeld eene nieuwe Kerk kon bouwen, die, vervolgens wederom vervallen zynde in 1664, werd vernieuwd, en met een spits torentje voorzien.’

De kerk is in de 18de eeuw afgebroken. Er staat nu een in 1956 vernieuwde dubbele klokkenstoel met helmdak. De twee luidklokken zijn in 1644 gegoten door Jelte, Pier en Johan Riemers. Ypecolsga bezit een aantal monumentale boerderijen, zoals de in 1783 gebouwde kop-romp ‘Arbeid en Moeite’, die nu de naam ‘Werklust’ draagt. Noordelijk ligt aan de oever van het Heegermeer de boerenstreek Indyk. Een in de weilanden liggend kerkhof met klokkenstoel herinnert aan een dorpsverleden.

De enorme rijkdom aan erfgoed van Friesland begint bij de honderden monumentale en eeuwenoude protestantse kerken in de evenzovele dorpen en steden. De meeste van deze kerken zijn dankzij eeuwenlange zorg, toewijding en onderhoud perfect bewaard gebleven.

De middeleeuwse kerken domineren het Friese landschap. Als je her en der in het open Friese landschap staat en je kijkt om je heen dan zie je op sommige plekken tot wel acht dorpen liggen met ieder een eeuwenoude kerk die het silhouet bepaalt. De bouwwijze en de bouwmaterialen van deze kerken verschillen per regio, zo ook de bijbehorende torens.

Er zijn grote exemplaren bij zoals die in de steden Leeuwarden, Dokkum, Bolsward en Franeker maar ook hele kleine en intieme zoals de kloosterkapel in Jannum.