Toen de bouwvallige Martinuskerk zou worden afgebroken, kwam vanuit Den Haag, waar de monumentenzorg ontluikte, in 1876 toestemming om nieuw te bouwen als dat maar volgens de bouworde van de oude kerk gebeurde. Het resultaat is een merkwaardige neogotische kerk. De toren kon worden gehandhaafd, alleen het zadeldak is toen vervangen door een ingesnoerde spits. De toren is met zijn rijke plastiek een sierlijk exemplaar van de late gotiek uit het begin van de 16de eeuw. Hij heeft vier door cordonlijsten gescheiden geledingen op een basement met daarin een kleine rechthoekig omkaderde toegang. In de eerste geleding staat aan de westzijde een flink spitsboog-venster. De tweede geleding heeft aan elke zijde twee hoge korfboognissen met dubbele vorktraceringen en de derde spitsboognissen met visblaastraceringen. In de vierde staan de segmentgesloten galmgaten in spitsboog-nissen met driepassen die weer opgenomen zijn in hoge rondboognissen met vierpassen, waarbij de drie- en vierpassen met zandstenen toten zijn gevormd.

Woudsend is een komdorp dat in de Middeleeuwen is ontstaan als een nederzetting aan het water en een totaal andere ontwikkeling onderging dan de agrarische dorpen in de omgeving. Door scheepvaart en handel die andere bedrijvigheid, zoals scheepsbouw en houtbewerking, deed ontstaan heeft Woudsend een kleinstedelijk karakter gekregen. Op de grietenijkaart in de Schotanus-atlas uit 1716 is het al een geconcentreerd komdorp met kerk en molen.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788, aan het einde van een periode van grote bloei, gemeld: ‘Woudsend, wel het kleinste der Buitendykster Dorpen, ten opzichte der landeryen, doch ten aanzien der volkrykheid en ’t vermogen der Ingezetenen, verre het aanzienlykste der geheele Grieteny … Dit dorp ligt zeer gelegen aan de vaart van Sneek op de Lemmer …. Reeds voor veele jaaren was dit Dorp vry aanzienlyk, door de menigte van Turf- en Houtschippers, die van hier op Holland voeren; doch hier is in later tyd bygekomen eene aanzienlyke Reedery in Friesche Koopvaardyschepen, die hier worden gebouwd, en, na van al ’t noodige voorzien te zyn, doorgaans door Lemmer, naar Zee gezonden worden. Door deeze onderneeming heeft dit Dorp grootelyks in vermogen toegenomen. … Behalven eenige Hellingen, of Timmerwerven worden ’er ook de vereischte Houtzaagmolen, Lynbaan, Blok- en Zeilmaakery, beneffens meer dan eene Smedery, gevonden. Voorts is dit Dorp zeer vermaakelyk, wegens de groote doorvaart van allerleye schepen, die van Leeuwarden, Sneek, en van elders naar de Lemmer vaaren. In den jaare 1660 werd hier eene nieuwe Kerk gebouwd.’

Het oude dorp ligt op de westelijke oever van de Ee. Pas in de 19de eeuw is er enige bebouwing aan de oostelijke oever gekomen. Het is rond de Midstrjitte en Iewâl een compact geheel van meest kleine huizen die dicht op elkaar staan en Woudsend tot een intiem kleinstedelijk geheel maken. De kerken staan verspreid, een collectie merkwaardige bouwwerken die elk iets bijzonders hebben. De trots van Woudsend zijn de molens: de houtzaagmolen aan de Ee en de korenmolen aan de oude noordwestelijke dorpsrand.

Deze zogenaamde ’Lovefontein’, ontworpen door Jaume Plensa, bestaat uit twee 7 meter hoge kindergezichten. Volgens de kunstenaar hebben de kinderen een serene uitdrukking op het gezicht en zijn ze aan het dromen. De droom van de kinderen wordt uitgebeeld door de mistwolken die opstijgen rondom de fontein.

De fontein staat prominent op het recentelijk heringerichte plein voor het NS-station temidden van de imposante Achmea toren (ontworpen is door Abe Bonnema) en monumentale gebouwen en bomen. Al met al een indrukwekkend stukje Leeuwarden.

De Kievitfontein in Sloten is ontworpen door Lucy en Jorge Orta uit Frankrijk. Het object bestaat uit een meisje dat staat op de schouders van een man. De man staat op zijn beurt op een stapel vaten, emmers en teilen. Deze symboliseren de overvloedige aanwezigheid van water in de provincie Friesland.

In haar handen heeft het meisje een kievit. Deze weidevogel komt veel voor in de provincie Friesland.

Helaas daalt het aantal kievitten en andere weidevogels in Friesland de laatste decennia gestaag door, naar het schijnt, de intensieve landbouw en veeteelt gecombineerd met predatie door roofvolgels, vossen en kraaien.

De Vis van Stavoren is ontworpen door Mark Dion uit de Verenigde Staten.

Stavoren is van oudsher verbonden geweest met zeevaart en visserij. Het huidige IJsselmeer was voorheen de Zuiderzee. Stavoren was in die tijd een prominente haven- en visserijstad. Vanuit Stavoren werden de wereldzeeen bevaren en werd handel gedreven. De vis van Stavoren symboliseert deze belangrijke historie.

Eens in de twee jaar worden in Stavoren in de maand Juli de visserijdagen georganiseerd. De stad staat dan twee dagen geheel in het teken van de rijke visserijhistorie. Muziek, tradititionele schepen, demonstraties en marktkramen.

De vis van Stavoren zal vanaf 2018 op een indrukwekkende manier deel uitmaken van het decor. Kijk op de site van de Visserijdagen-Stavoren voor informatie over de volgende editie van dit prachtige evenement.

Flora en Fauna heet de fontein die, een beetje verdekt opgesteld, in Hindeloopen staat.

Het imposante object bestaat allereerst uit een groot houten gewei. Kinderen klauteren hierop naar hartelust. Middenin het houten gewei is een sculptuur aangebracht die de levensboom symbolisert die samen met een hinde en een hert het wapen van Hindeloopen siert. Volgens insiders staat de levensboom voor levensenergie en wijsheid.

In de boom zijn een paar exotische vogels geplaatst die afwisselend water spuwen alsof ze in een belangrijk gesprek zijn verwikkeld.

De Woeste Leeuwen van Workum heet de fontein die in Workum staat. De fontein staat een beetje verscholen opgesteld achter de grote kerk in het centrum van de stad, direct aan de nieuwe passantenhaven.

De kunstenaar Cornelia Parker heeft zich laten inspireren door het stadswapen van Workum dat door twee leeuwen wordt gedragen.

Het lijkt alsof de leeuwen het wapen even hebben neergelegd om met elkaar te vechten, want de contour van het stadswapen is met blauwe klinkers opgenomen in de bestrating rondom de fontein.

De leeuwen spuwen water uit hun klauwen. De kinderen van Workum laten zich door de klauwen en de woeste blik niet afschrikken. Bij warm weer is de fontein namelijk de beste plek voor een verfrissende douche.

Kunstenaar Johan Cretin heeft de fontein van Bolsward genaamd ’De Vleermuis’ ontworpen. De fontein beeldt in grove en imposante lijnen een vliegende vleermuis uit.

De fontein staat pal voor de ruïne van de Broerekerk. Een van de belangrijkste bezienswaardigheden van Bolsward. Kerken en kathedralen hebben een bijzondere band met de vleermuis. Ze vormen vaak een belangrijke rustplaats voor het diertje maar de vleermuis is ook vaak gebruikt als ’demonenverjager’ in de vorm van stenen ornamenten en waterspuwers.

De fontein zal vaak op selfies en vakantiekiekjes verschijnen omdat het een perfecte poseerplek is. Via de achterkant kan de fontein namelijk beklommen worden. De perfecte souvenir van Bolsward maak je zelf bij de Vleermuis fontein tegenover de Broerekerk.

De fontein van Fortuna staat in Sneek dicht bij de wereldberoemde waterpoort. De plek die geen enkele bezoeker van Sneek links zal laten liggen.

De fontein is ontworpen door Stephan Balkenhol en bestaat uit en gouden bol met daarop een mansfiguur die een hoorn op de rechterschouder draagt. De hoorn symboliseert de Hoorn des Overvloeds. Deze hoorn stroomt over van water.

De figuur draait om zijn as en daardoor stort hij het water lukraak in de rondte. Hij lijkt hiermee aan te willen geven dat de overvloed soms hier en soms daar terecht komt.

Deze fontein is ontworpen door de Franse kunstenaar Jean-Michel Othoniel.

De fontein herinnert aan de in Franeker geboren Jan Hendrik Oort. Hij was het die bedacht dat er een wolk van miljarden komeetachtige objecten in ons zonnestelsel zou bestaan. Zijn aanname zorgde voor een belangrijke doorbraak in de astronomie.

De fontein staat prominent voor de Martinikerk in het centrum van Franeker.

De fontein in IJlst is een beetje moeilijk te vinden. Als toerist zoek je al snel in de buurt van de stadsgracht die IJlst zo kenmerkend in tweeën snijdt. Na even zoeken vind je de fontein schuin tegenover de houtzaagmolen de Rat. Het gebied rond deze historische molen is onlangs opgeknapt en geheel opnieuw ingericht. Het resultaat mag er zijn! De prachtige fontein maakt samen met de molen en het bijbehorende houtmuseum een stukje IJlst waar menig IJlster trots op zal zijn.

De fontein is ontworpen door kunstenaar Shinji Ohmaki. Hij refereert met de fontein aan de Japanse bloemschikkunst genaamd Ikebana en symboliseert daarmee de relatie tussen mens, natuur en cultuur.

Ik trof in Harlingen meerdere fietsers die op zoek waren naar ’de walvis Fontein’. Deze zoek je in eerste instantie tevergeefs nabij de veerhaven of in de stadsgrachten. Achteraf gezien logisch dat de walvis daar niet gevonden wordt. Een walvis hoort tenslotte niet in een stadsgracht maar in open water, direct verbonden met de zee. De walvis ligt naast de strekdam die de haven van Harlingen beschermt tegen storm en golven.

De walvis, eigenlijk een potvis, is ontworpen door de kunstenaars Jennifer Allora en Guillermo Calzadilla. Logischerwijs refereert de potvis aan vervlogen tijden waarin Harlingen een actieve rol speelde in de walvisjacht.

Op gezette tijden laat de potvis van zich horen door een krachtige waterstraal omhoog te spuiten. Vandaar dat de Zuiderpier regelmatig een bonte verzameling van fotografen laat zien die allemaal wachten op het moment waarop de walvis gaat spuiten. Want een foto van de Harlinger walvis zonder waterstraal is toch net niet helemaal compleet.

Idzega is een agrarische streek die zijn oorsprong heeft in de Middeleeuwen. In het lage waterland tussen Heeg en Oudega heeft het nooit tot concentratie van bebouwing kunnen komen. Toch heeft de boerengemeenschap zich als zelfstandig dorp kunnen handhaven, al is het een van de meest bescheiden en, op Smallebrugge na, het kleinste dorp van Friesland.

Op de grietenijkaart van Wymbritseradeel in de atlas van Schotanus uit 1716 staat het aangegeven met een kerk bij de noordwestelijke hoek van de vrij grote Idzegasterpoel. In de nabijheid staan twee huizen en verder verspreid in het land nog twee boerderijen en twee huizen.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Idezega, of ook Idzinga, is, insgelyks als de naastgelegen dorpen, rondom in wateren en poelen gelegen, waarvan de voornaamste, naar het dorp, den naam draagt van Idzegaster poelen. In ’t Zuiden van dit dorp … ligt eene plaats de Bratten genoemd, waarop zich zeker Heer uit het geslagt van Heemstra veel plag te onthouden, wegens haare goede gelegenheid tot de visschery: dezelve liet hier ook twee polders aanleggen, die tegen verwachting niet alleen goed weidland, maar zelfs goed bouwland gaven. Voor het overige zyn de landen hier ten grooten deele zeer laag, en wel inzonderheid naar het zuiden, daar men ook klyngronden vindt, uit welke sedert kort vry goede turf gegraaven wordt. In ’t Westen van dit dorpje ligt het buurtje Band, en daar by een poeltje van dien naam.’

De Bratten lag bij de zuidwestelijke hoek van de poel en De Band is nog steeds een boerenbuurschap tussen Oudega en Sandfirden. Als de bebouwing van toen bij de omvang van het dorp wordt gerekend, stonden hier in de 18de eeuw zes woningen en vier boerderijen. Op de kaart in de atlas van Eekhoff blijkt dat er nauwelijks ontwikkelingen zijn geweest en de huidige situatie laat evenmin zien dat hier iets is veranderd. Op het kerkhof staat een eenvoudige klokkenstoel, met eronder fragmenten van altaarstenen en een zerk uit 1623.

De fontein is ontworpen door Birthe Leemeijer. De vorm van de fontein referereert aan het smeltende ijs van de Noordzee tijdens de strenge winter van 1963. De vorm van de fontein heeft iets weg van op elkaar gestapelde ijsschotsen.

Daarnaast refereert de fontein aan de zeehavenstad die Dokkum ooit was én dat Dokkum het keerpunt is van de roemruchte elfstedentocht, waarna het laatste stuk over de Dokkumer Ee richting Bartlehiem en Leeuwarden begint.

Het is een prachtig object geworden. De fontein heeft qua bouw veel voeten in de aarde gehad. De keuze van het juiste materiaal en het verbruik van energie heeft de nodige hoofdbrekens gekost en experimenten gevraagd. Vandaar dat de fontein niet in het jaar van de Culturele Hoofdstad kon worden gerealiseerd zoals oorspronkelijk gepland.

Dokkum heeft het goed en grondig aangepakt. Een compleet heringericht plein en een blikvanger van een fontein die zeker een plaats in de top drie van de elfsteden fonteinen verdient. Top.

Ypecolsga (nabij Indijk) is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong, waarbij in de hoge Middeleeuwen ten noordoosten een nederzetting bij het water de Ee ontstond die vanaf de vroege 11de eeuw een zelfstandige positie verwierf: Woudsend dat het moederdorp al zeer vroeg met verve overvleugelde. Ypecolsga bleef een agrarische streek. Op de grietenijkaart van Wymbritseradeel in de atlas van Schotanus bestaat het dorp in de uiterste zuidwesthoek uit een lange streek van ongeveer drie kilometer met ongeveer tien ver uit elkaar staande boerderijen. Ze staan grotendeels ten zuiden van de Wegsloot, een sloot die inderdaad wordt geflankeerd door een weg. De kerk staat ten noorden van deze verkeersas.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Ipekolsga of Epekolsga, een Dorp van maatigen omtrek …; ’t zelve grenst ten Zuiden aan het Slooter meer, en had eertyds een sterk huis, toebehoorende aan Take Abbema, ’t welk in 1520, verwoest werd door de Schieringers, die te Slooten in bezettinge lagen. De Kerk van dit Dorp, in 1497, door de Soldaaten in brand gestoken zynde, verteerde met vyftien, daar in zynde, gewyde Hostien tot assche, die naderhand, zo men beuzelde, groote mirakelen deeden, en daarom zo veel toeloops hadden, dat men uit het offergeld eene nieuwe Kerk kon bouwen, die, vervolgens wederom vervallen zynde in 1664, werd vernieuwd, en met een spits torentje voorzien.’

De kerk is in de 18de eeuw afgebroken. Er staat nu een in 1956 vernieuwde dubbele klokkenstoel met helmdak. De twee luidklokken zijn in 1644 gegoten door Jelte, Pier en Johan Riemers. Ypecolsga bezit een aantal monumentale boerderijen, zoals de in 1783 gebouwde kop-romp ‘Arbeid en Moeite’, die nu de naam ‘Werklust’ draagt. Noordelijk ligt aan de oever van het Heegermeer de boerenstreek Indyk. Een in de weilanden liggend kerkhof met klokkenstoel herinnert aan een dorpsverleden.

De enorme rijkdom aan erfgoed van Friesland begint bij de honderden monumentale en eeuwenoude protestantse kerken in de evenzovele dorpen en steden. De meeste van deze kerken zijn dankzij eeuwenlange zorg, toewijding en onderhoud perfect bewaard gebleven.

De middeleeuwse kerken domineren het Friese landschap. Als je her en der in het open Friese landschap staat en je kijkt om je heen dan zie je op sommige plekken tot wel acht dorpen liggen met ieder een eeuwenoude kerk die het silhouet bepaalt. De bouwwijze en de bouwmaterialen van deze kerken verschillen per regio, zo ook de bijbehorende torens.

Er zijn grote exemplaren bij zoals die in de steden Leeuwarden, Dokkum, Bolsward en Franeker maar ook hele kleine en intieme zoals de kloosterkapel in Jannum.

-

-

Jutrijp is een langgerekt streekdorp dat in de late Middeleeuwen ten zuiden van Sneek is ontstaan als waterdorp. De bebouwing van de streek kwam vooral aan de westelijke zijde van de vaart het Var. Sinds de aanleg in 1843 van de rijksstraatweg van Sneek naar Lemmer ten oosten van het water, is een gedeelte van het dorp geleidelijk 180 graden gaan draaien en heeft het zich tot wegdorp ontwikkeld en is toen ook aan het buurdorp Hommerts vastgegroeid. Maar het noordelijke gedeelte ligt langs de Binnenwei verder van de drukke straatweg verwijderd en vertoont de oude structuur nog steeds.

Op de grietenijkaarten in de atlassen van Schotanus en Eekhoff uit 1716 en 1851 is dit proces te zien. In het begin van de 18de eeuw is alle, vooral agrarische bebouwing met opvaarten nog gericht op het onregelmatig meanderende Var. Deze heeft ook vaarten naar het oosten als verbindingen met de Ooster Wymerts voor de verbinding met Sneek in het noorden en het merengebied in het zuiden. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788: ‘Jortryp, doorgaans genaamd Jutryp, en het volgende dorp Hommerts zyn gelegen tusschen de beide Wymertsen aan eene oude moerige vaart, van ’t eene dorp naar ’t andere loopende: aan den Oostkant deezer vaart ziet men de Kerk, hebbende een’ stompen toren, en ook de meeste huizen en plaatsen. … Ten Noorden en ten Westen strekken de landen des Dorps zich uit tot aan de Stads Gerechtigheid van Ylst, ten Oosten aan Oppenhuizen, en ten Zuiden aan Hommerts.’

De oude stompe toren werd in elk geval tot in het midden van de 19de eeuw gehandhaafd, maar de oude kerk, die fraai schilder- en snijwerk bevatte, is omstreeks 1819 vervangen door een nieuw gebouw met opnieuw een toren met spits. Ook deze kerk kon niet blijven en is in het begin van de jaren zeventig gesloopt.

In Jutrijp staat een aantal monumentale boerderijen. Die aan Binnenpaed 46 bezit een deftig voorhuis en de kop-rompboerderij op nummer 12 vertoont expressionistische trekken uit de jaren dertig.

-

-

Interieur van de aan Maria gewijde 13e eeuwse kerk te Bornwird

-

-

In de geschiedenis van het jonge christendom neemt Dokkum een dramatische plaats in. Missionaris Bonifatius is in 754 bij Dokkum door ‘heidense’ Friezen vermoord. De verering van de martelaar is later op gang gekomen. In de 12de eeuw werd er een premonstratenzer abdij gesticht. Naast de abdijkerk werd ook een parochiekerk gebouwd. De huidige Martinuskerk heeft twee voorgangsters gehad. Nadat de Bonifatiusabdij spoedig na de hervorming was afgebroken, werd de Martinuskerk de protestantse hoofdkerk van de stad. De bouw van deze kerk was in het begin van de 15de eeuw met het koor begonnen, waarna later het schip volgde. Het werd een laatgotische kerk met traveeën voorzien van brede spitsboogvensters met vorktraceringen en tweemaal versneden steunberen. De rondbogige ingang aan de zuidzijde van de westelijke travee, een rondboog in een geprofileerde spitse nis, behoort bij de bouwtijd. De vijfzijdige koorsluiting heeft ook steunberen en smallere vensters. De kerk moest worden uitgebreid, een proces dat duurde van 1588 tot 1593. De voornaamste veranderingen waren de toevoeging van een noordbeuk, het verhogen en vernieuwen van de kap en het aanpassen van de westgevel. De noordbeuk werd deels opgetrokken van afbraakmateriaal van de abdij. De nieuwe kap bleek niet goed te passen en in de zuidmuur zijn de verschillen opgevangen door uitgemetselde togen die de eerste twee venstervakken als het ware bekronen. De noordbeuk kreeg steunberen en de brede vensters ertussen kregen een rondbogige vorm met vorktracering. De westgevel, die aan de zijkanten met drie versnijdingen steunbeer-achtig is afgesloten, is aan de noordzijde met handhaving van deze versnijdingen voor de nieuwe beuk verbreed en van een klein radvenster voorzien. In de bouwnaad staat een ingang in een licht spitsbogige nis. Midden in de oorspronkelijke gevel is een tweede ingang met een classicistische omlijsting. Daarboven rijst een breed en hoog venster op dat korfbogig is gesloten.

De van gele steen gemetselde geveltop voor de nieuwe kap heeft een getrapte vorm en in het midden een dubbele, vleugelvormige uitkraging met kraagstenen in de vorm van leeuwenkoppen met ringen. Daarboven staat de met zink beklede houten toren met een spits.

Het interieur van het schip en het koor wordt gedekt door een vlak balkenplafond. Het koor heeft een stenen gewelf gehad dat bij de verbouwing onder leiding van Jacob Izaaks Douma in 1856-’57 is verwijderd. Toen is ook een galerij tussen schip en koor weggehaald. Deze rustte op twee ronde, baksteen kolommen die bij de restauratie in 1965-’69 weer tot een meter hoogte zijn opgemetseld. De koorwanden hebben beneden diepe spaarnissen die met geprofileerde baksteen zijn omlijst. Bij genoemde restauratie zijn ze met de onderste delen van de colonnetten die mede het gewelf vormden in het zicht gebracht. Schip en noordbeuk zijn met rijzige ronde kolommen en ronde scheibogen van elkaar gescheiden.

Aan het einde van de 18de eeuw is hoog in deze zijbeuk een zittribune met balustrade aangebracht. Ongeveer in het midden van de zuidwand is het liturgische centrum ingericht. Er is een fraai doophek met breed uitwaaierend kuifstuk in rococostijl. De preekstoel met klankbord is in dezelfde stijl, met snijwerk op de kuippanelen met rocailles en loofwerk waarin een bijbelboek, pelikaan, gekapte valk, leeuw, slang en andere voorstellingen zijn te herkennen. De festoenen op de hoekpenanten symboliseren met bloemen, korenaren, druiven en hulst de vier seizoenen. Er zijn twee bijpassende excellente koperen lezenaars. De preekstoel is in 1751 gemaakt naar ontwerp van de Leeuwarder architect Sjouke Nooteboom; het snijwerk is waarschijnlijk van Yge Rintjes.

In de koorsluiting staat een poortje, waarboven in de bekroning een schilderstuk te zien is van de Dokkumer kunstenaar Frans van der Elst met de voorstellingen Geloof, Hoop en Liefde en in het fronton het stadswapen van Dokkum. De orgelbalustrade met fraaie getorste zuiltjes voor de panelen is met het orgel in 1688 vervaardigd. Het instrument van de Groninger orgelbouwer Jan Helman is verloren gegaan. In de kas zit een instrument uit 1968 van de firma Flentrop uit Zaandam.

-