Coöperatieve Landbouwersbank

Meppel was vanwege de gunstige ligging aan diverse vaarwegen van oudsher een centrum van handel. Ook vele agro-bedrijven vestigden zich in Meppel, zoals de Coöperatieve Landbouwersbank. In 1910 begon dit bedrijf met de bouw van een veevoederfabriek en maalderij aan het Meppelerdiep, even buiten het centrum. De vrachtschepen konden direct bij de fabriek laden en lossen.

Naast de oorspronkelijke functie van pakhuis en distributiecentrum is het bedrijf langzamerhand steeds meer zelf overgegaan tot de productie van veevoederprodukten. De gebouwen, opgetrokken in baksteen met gekleurde gele sierbanden werden ontworpen door H.W.Hulsbergen. Door de snelle groei van de onderneming werd het complex in de loop der jaren steeds verder langs het Meppelerdiep uitgebreid.

Na de Tweede Wereldoorlog werden de grote betonnen meelsilo's gebouwd. Ondanks al deze uitbreidingen is het oudste deel uit 1910 nog steeds intact, dit gedeelte werd in 1997 verbouwd tot kantoren.

Kalkovens

In de kalkbranderijen werden schelpen verhit met behulp van turf tot een temperatuur van 1.000 garden Celsius. De op deze wijze geproduceerde ongebluste klak werd in een bijgebouw, het leshuis besproeit met water, waardoor metselkalk als grondstof overbleef. Tot de introductie van het moderne cement was metselkalk de grondstof voor de bouw. Vooral in het noorden van het land waren vele kalkbranderijen actief, vanwege de nabijheid van turf als brandstof en schelpen uit de waddenzee.

Ten noorden van Meppel, aan de Drentse Hoofdvaart werd in 1875 een kalkbranderij gesticht door de kalkhandelaar Wigboldus. Er werden drie grote gemetselde ronde ovens gebouwd met een leshuis.

De kalkovens die tot de grootste van ons land behoren, bleven in bedrijf tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw. De karakteristieke ovens raakten daarna in verval. In 1991 kocht een horecaondernemer uit Meppel de kalkovens, en bouwde er een modern restaurant omheen.

De kalkovens werden gerestaureerd en twee ovens maken nu deel uit van het restaurant 'De Drie Kalkovens'. De ovens zijn 16 meter hoog en zijn 7 meter in doorsnee. Aan de onderzijde van de ovens zijn nog de openingen te zien, waardoor de gebrande kalk werd afgevoerd.

Watertoren

De watertoren van Meppel werd in 1893 gebouwd naar een ontwerp van ir. H.P.N.Halbertsma. De ronde bakstenen toren is 40 meter hoog, en heeft een uitkragend reservoirgedeelte. In 1955 onderging de toren een ingrijpende verbouwing, waarbij het oude reservoirgedeelte werd vervangen door een modern betonnen reservoir.

Het ijzeren waterresevoir in de toren is van het type Intze en heeft een inhoud van 230 m3. Het oorspronkelijke ontwerp van de Meppeler watertoren is ook toegepast bij de bouw van de watertorens van Almelo, Sneek en Bussum.

Steenfabriek

Op het punt, waar het Meedenerdiep uitmondt in het Muntendammer Diep, staat een vervallen fabriekscomplex. Het is de voormalige steenfabriek van de Fa. Holthuis, opgericht in 1887. De fabriek produceerde aanvankelijk bakstenen, maar ging later over op de fabricage van draineerbuizen, die vooral naar Ierland werden geëxporteerd. Sinds het einde van de jaren zestig , toen de produktie werd beëindigd, staat het complex leeg. De gebouwen van de steenfabriek behoren tot de oudste die nog in de provincie Groningen te vinden zijn.

Het karakteristieke brede front van de fabriek is gemetseld in rode baksteen, afgewisseld door bakstenen sierelementen in gele steen. Aan beide uiteinden staat een vooruitspringend bouwdeel, met op de daklijst een halfronde gemetselde bekroning. Het jaartal '1887' is in gele steen boven de ingang aangebracht. Aan de achterzijde bevind zich de grote productiehal, met een pannendak.

De voormalige directeurswoning van de fabriek staat voor de fabriek, bij de ophaalbrug.

'De steenfabriek is in het voorjaar van 2004 gesloopt.'

Schutsluis

Musselkanaal is ontstaan in 1819 toen het Stadskanaal verder naar het zuidoosten werd doorgetrokken. De verlenging van het kanaal kon pas van start gaan, nadat in 1817 de definitieve grens tussen Groningen en Drenthe was vastgesteld.

De verlenging van het kanaal, het Stads-Musselkanaal(vanaf 1893 Musselkanaal) werd parallel aan de nieuwe grens gegraven. Ook in dit kanaalgedeelte vinden we enkele schutsluizen.

De schutsluis 'het 4e verlaat' werd in 1851 gebouwd en in 1917 verdubbeld, vanwege de toename van het scheepvaartverkeer. De bakstenen sluiswanden werden bij deze gelegenheid vervangen door betonnen sluiswanden.

Over het benedensluishoofd ligt een draaibrug, waarvan het draaipunt zich onder het uiteinde van de brug bevindt. Naast de schutsluis staat het sluiswachtershuis, een standaardtype uit 1851.

Ophaalbrug

Over het Hunsingokanaal bij Niekerk werd in 1879 deze gietijzeren ophaalbrug gebouwd. De ophaalbrug, de 'Zuidemaklap' is voorzien van fraaie decoraties in giet- en smeedijzer. De hameipoort, het rechtopstaande gedeelte bestaat uit twee zware gietijzeren palen.

Boven op het horizontale raamwerk, het zongenaamde 'val', staat in een fraaie gietijzeren versiering het jaartal 1879. De Zuidemaklap(klap is het Groninger woord voor ophaalbrug) is een van de oudste nog bestaande gietijzeren ophaalbruggen van ons land.

Locomotiefloods

Naast het NS-station van Nieuwe Schans, aan de Oudezijl staan de voormalige locomotiefloods van Nieuwe Schans. De locomotiefloods werd in 1877 gebouwd door de staatsspoorwegen, en diende voor de stalling en het onderhoud van Duitse en Nederlandse locomotieven. De loods staat vlak bij de rijksgrens.

Het indrukwekkende complex bestaat uit twaalf in baksteen opgetrokken segmenten welke samen een kwartcirkelvormige plattegrond vormen.

De middelste tien segmenten, met zadeldaken hebben allemaal grote houten toegangsdeuren, welke zo breed zijn dat er een locomotief naar binnen kon. De beide buitenste segmenten werden gebruikt als werkplaats, smederij en kantoor voor het personeel. In de zij- en achtergevels bevinden zich grote ijzeren ramen. In 193 5 werd de loods buiten gebruik gesteld, en werden de sporen opgebroken. In het gras voor de loods is nog het fundament aanwezig van de draaischijf.

Na de Tweede Wereldoorlog is de loods in gebruik geweest als opslagruimte voor graan. In 1950 wordt de loods in gebruik genomen als autobusgarage voor de GADO. Sinds 1999 wordt de loods gebruikt voor kleinschalige theaterevenementen, hiervoor is het interieur onlangs opgeknapt en verbouwd. Uniek in het rijzige interieur van de loods zijn de grote, gietijzeren kolommen die het houten dak ondersteunen.

In de voormalige smederij bevindt zich nog de gemetselde oven. De locomotiefloods van Nieuweschans is de laatste nog bestaande oude locomotiefloods van ons land, en wordt beschouwd als een van de meest zeldzame voorbeelden van spoorwegarchitectuur.

Uitwateringssluis

Bij de aanleg van de Noorderdijk in 1811 werd in de dijk een uitwateringssluis aangelegd bij de Zijlweg. De uitwateringssluis zorgde er voor dat het overtollige water uit de nieuw aangelegde Noordpolder op de Waddenzee kon worden geloosd. De functie van de sluis werd in 1981 overgenomen door een modern elektrisch gemaal dat er naast werd gebouwd. In het kader van de Deltawet werd toen ook de zeedijk fors verhoogd, waardoor de sluis aan de waddenzeezijde is opgenomen in het dijklichaam. De landzijde van de sluis bleef intact. De sluis bestaat uit traditioneel gemetselde sluiswanden met houten sluisdeuren, de watergang is aan de bovenzijde afgesloten door een halfrond gemetseld tongewelf. Op de sluishoofden staan houten kaapstanders, waarmee de sluisdeuren konden worden geopend of gesloten. Aan de bovenzijde van de sluis is een fraaie gedenksteen ingemetseld met de namen van de toenmalige waterschapbestuurders en het jaartal 1811. Aan weerszijden van de sluis zijn nog twee gedenkstenen ingemetseld, die herinneren aan latere herstellingen.

Rotanstraat 3: tramstation

Aan de Rotanstraat in het bij de Drentse grens gelegen Noordwolde staat het voormalige tramstation van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM). Het stationsgebouw in Berlagiaanse stijl werd in 1915 gebouwd en maakte onderdeel uit van de tramlijn Steenwijk-Frederiksoord-Noordwolde-Assen. In de jaren dertig werd de tramlijn opgeheven. Het stationsgebouw bestaat uit een langgerekt bakstenen gebouw met schilddak, met een verhoogd middendeel. Van de oorspronkelijke vensters zijn er enkele dichtgemetseld toen het gebouw een nieuwe bestemming kreeg als brandweerkazerne.

Electrisch gemaal

Om aan de slechte afwatering van het gebied rondom het Reitdiep een einde te maken, liet de provincie in 1918 een groot gemaal te bouwen bij Lammerburen. Men besloot een voor die tijd modern elektrisch gemaal te bouwen. Het gemaal was bij de totstandkoming in 1920 het grootste gemaal met elektrische aandrijving in Europa. Het beheer van het gemaal kwam in handen van het boezemwaterschap 'Electra', welke naam refereert aan de elektrische aandrijving van het gemaal. Anno 2002 is gemaal 'De Waterwolf' nog steeds in bedrijf. Het indrukwekkende bouwwerk bestaat uit een rechthoekig gebouw, opgetrokken in rode baksteen, met zadeldak. In de zijgevel bevinden zich vijf grote boogvormige ramen, in de oostelijke gevel is een gedenksteen ingemetseld d ie herinnert aan de eerste steenlegging. In de machinehal staan vier grote schroef- of vijzelpompen, elk met een gewicht van 60.000 KG. De pompen zijn gemaakt door machinefabriek Stork In Hengelo. In 1975 werden de elektromotoren vervangen door vier nieuwe dieselmotoren, waarmee een einde kwam aan de elektrische aandrijving. Naast het gemaal staat een dubbele dienstwoning, waarin de sluiswachter en de machinist van het gemaal woonden.

De Skieding: grenspaal

Al eeuwenlang is het gebruikelijk om de grenzen tussen stedelijke, gemeentelijke en andere rechtsgebieden af te bakenen met grenspalen. Tot in de twintigste eeuw werd hierbij het gebruik van natuursteen algemeen toegepast. Maar ook op dit terrein werd de invloed van nieuwe materialen als ijzer zichtbaar. IJzergieterijen fabriceerden een breed scala aan producten, van brugonderdelen tot lantarenpalen en sierhekjes.
Het materiaal gietijzer leende zich goed voor de toepassing bij talloze gebruiksvoorwerpen en constructies. Eind negentiende eeuw werden dan ook voor het eerst gietijzeren grenspalen gefabriceerd. Enkele zeer fraaie voorbeelden hiervan zijn te vinden langs de provinciale weg N 358, die de verbinding vormt tussen de A-7 en het Friese Surhuisterveen. Deze weg ligt op de provinciegrens en in de berm staan enkele gietijzeren grenspalen uit ca. 1880. Op de grenspaal is op Groninger gebied het Friese provinciewapen aangebracht, en aan de Friese kant is het Groninger provinciewapen aangebracht.

Stoomhoutzagerij

In 1875 werd aan de J.F.stuutstraat te Oude Pekela de Stoomhoutzagerij 'nooit-gedacht' gesticht. Zonder onderbrekingen was de houtzagerij in bedrijf tot de sluiting in 1992. Tot de Tweede Wereldoorlog draaide het bedrijf op stoomaandrijving. De in 1916 geïnstalleerde stoomketels, geleverd door de machinefabrieken Holthuis en ten Hom staan nog in het ketelhuis. Heel bijzonder is ook de aanwezigheid van de oude stoommachine uit het begin van de twintigste eeuw en het merendeel van de machines, waaronder een uniek gietijzeren zaagraam. De stoomhoutzagerij bestaat uit een langgerekte houten loods op stenen stiepen, met aan de voor- en achterzijde een smalspoor in- en uitgang. Het zagerijgebouw is gebouwd in de traditionele stijl, verwant aan de windhoutzaagmolens uit die tijd. Aan de linkerzijde een bakstenen aanbouw, waarin de stoommachine en de stoomketel zijn geplaatst. Aan de achterzijde staan het restant van de schoorsteen. Aan de rechterzijde werd in 1923 een bakstenen loods met plat dak gebouwd, waarin een elektrische zagerij werd geplaatst. Verder zijn op het terrein nog restanten van houten droogloodsen te vinden een bazenwoning en een balkengat. Helaas is dit unieke complex sinds de sluiting hard achteruit gegaan qua conditie, de loods van de elektrische zagerij is zelfs voor een deel ingestort. Dankzij de inspanningen van SIEN-N is de stoomhoutzagerij in augustus 2001 op de lijst van rijksmonumenten geplaatst. Er wordt nu gezocht naar een nieuwe, museale bestemming van het complex.

Tolhuis

Aan de weg van Peize naar Leek staat dit tolhuis, dat volgens het opschrift in de voorgevel in 1884 is gebouwd. Tot in het begin van de twintigste eeuw werd langs vele wegen tol geheven. Op sommige plaatsen zijn nog tolhuizen te vinden, die makkelijk herkenbaar zijn aan de typische bouwstijl: een woonhuis met aan de voorzijde een smal uitgebouwd voorgedeelte, met ramen aan alle zijden. Vanuit dit voorgedeelte kon de tolwachter het verkeer goed in de gaten houden.

Het voormalige tolhuis bij Leutingewolde is een fraai en gaaf voorbeeld van een negentiende-eeuws tolhuis. De voorgevel wordt bekroond door een houten makelaar en geschulpte houten dakranden. Centraal in de voorgevel is hier nog het oorspronkelijke toltarievenbord aanwezig, een zeldzaamheid. In de tijd dat er nog tol werd geheven, was aan de voorzijde van het tolhuis een houten slagboom aanwezig, die de weg afsloot.

Zuivelfabriek

Aan de Kanaalstreek in Roden, op de plek waar tot in de jaren zestig een havenkom aanwezig was, werd in 1893 de stoomzuivelfabriek 'Roden-Zevenhuizen' gebouwd. Van het oorspronkelijke complex is nog een grote productiehal aanwezig, met rondboogramen aan de buitenzijde.

Hiernaast werd in de jaren twintig een uitbreiding gebouwd, in de typische baksteenstijl van de Amsterdamse School. De bedrijfsgebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen als bedrijvenverzamelcentrum. Naast de fabriek staat de oorspronkelijke directeurswoning uit 1893. De fabrieksschoorsteen werd in 1982 opgeblazen, nadat de fabriek in dat jaar werd gesloten.

Station

Het spoorwegnet van de Noord Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij (NOLS) werd in 1910 uitgebreid met een zijtak van Assen naar Stadskanaal. In Rolde werd een station gebouwd in de standaardstijl van de maatschappij, ontworpen door Eduard Cuypers. Het station van Rolde behoort tot het grotere type, met twee verdiepingen.

Na de opheffing van de spoorlijn in 1936 kreeg het stationsgebouw een functie als woonhuis.Aan de voormalige perronzijde is een tegeltableau in de gevel aangebracht met de naam van het station. De rails werden in 1978 opgebroken en het voormalige spoorwegtracé is nu in gebruik als toeristisch fietspad.

Draaibrug

Bij het gehucht Roode Haan tussen Warfhuizen en Saaksum was eeuwenlang een veerverbinding over het Reitdiep. Het veer vormde de belangrijkste verbinding tussen de stad Groningen en Hunsingo.

In 1906 werd het veer vervangen door een vaste oeververbinding: een draaibrug. Op de zijkant van de hoofdligger aan de westelijke kant is een gietijzeren wapen aangebracht. Aan weerszijden van de draaibrug zijn vaste, gemetselde landhoofden gebouwd, met rondboognissen gemetseld in rode baksteen, die de brug een markant uiterlijk geven. Aan de noordoever van het Reitdiep staat de brugwachterswoning uit 1906 een witgepleisterd eenvoudig gebouw met zadeldak. De brug staat op de nominatie om vervangen te worden door een nieuwe, bredere brug.

Draaibrug

Bij het gehucht Roode Haan tussen Warfhuizen en Saaksum was eeuwenlang een veerverbinding over het Reitdiep. Het veer vormde de belangrijkste verbinding tussen de stad Groningen en Hunsingo.

In 1906 werd het veer vervangen door een vaste oeververbinding: een draaibrug. Op de zijkant van de hoofdligger aan de westelijke kant is een gietijzeren wapen aangebracht. Aan weerszijden van de draaibrug zijn vaste, gemetselde landhoofden gebouwd, met rondboognissen gemetseld in rode baksteen, die de brug een markant uiterlijk geven. Aan de noordoever van het Reitdiep staat de brugwachterswoning uit 1906 een witgepleisterd eenvoudig gebouw met zadeldak. De brug staat op de nominatie om vervangen te worden door een nieuwe, bredere brug.

Moutwijnfabriek

Na de afgraving van het veen ontstond in Oost-Groningen een bloeiende agro-industrie, met als voornaamste exponenten de aardappelmeelfabricage en de strokartonfabricage. Met aardappelen als grondstof werden ook andere producten gemaakt, zoals zetmeel , spiritus, azijn en moutwijn.

Vele van dit type bedrijven zijn inmiddels al lang verdwenen. In Sappemeer, aan het gedempte Winschoter Diep staat aan de Noorderstraat nog het fabrieksgebouw van de voormalige moutwijnfabriek 'De Vlijt', opgericht in 1839.

Door de toenemende concurrentie van de jenever- en moutwijnindustrie in Schiedam, verandert het Sappemeerster bedrijf de bedrijfsnaam later in 'Gist- en spiritusfabriek Sappemeer'. Maar rond de eeuwwisseling moet ook dit bedrijf de produktie beëindigen.

Het fabrieksgebouw is nog aanwezig, hoewel het gedeeltelijk is verbouwd tot woningen en het inwendige in niets meer herinnert aan de vroegere fabrieksfunctie. Het langgerekte, witgeverfde fabrieksgebouw heeft aan beide uiteinden een hoog oprijzend gedeelte met een balustrade op de topgevel.

Strokartonfabriek

Tot de belangrijkste agro-industrieën in de provincie Groningen behoort de strokartonfabricage. Deze typische Groninger bedrijfstak ontwikkelde zich sterk aan het einde van de negentiende eeuw.

In de strokartonfabrieken werd het stro machinaal verwerkt tot karton voor de verpakkingsindustrie. Met de opkomst van moderne verpakkingsmiddelen in de tweede helft van de twintigste eeuw stortte de strokartonfabricage geheel in. Van de ooit talloze strokartonfabrieken in het noorden is nu nog maar weinig overgebleven. Een van de meest indrukwekkende fabriekscomplexen is de Coöperatieve strokartonfabriek 'De Toekomst' bij Scheemda. Sinds de sluiting van de fabriek in 1968 zijn de fabrieksgebouwen vervallen tot een ruïne.

De in rode baksteen opgetrokken fabrieksgebouwen zijn in 1900 gebouwd naar een ontwerp van architect P.G.Cremer uit Nieuwolda. De naast elkaar gelegen productiehallen, het ketelhuis en het machinehuis met de schoorsteen vormen een breed front aan het jaren geleden gedempte fabriekskanaal, waarover vroeger de goederen werden vervoerd. In de vervallen fabrieksgebouwen staat een indrukwekkende collectie verroeste en vervallen machines, waaronder de restanten van de stoommachine en diverse ijzeren 'bolkokers', waarin de stro met water werd gekookt tot een stroperige substantie.

Bij de entree van het fabrieksterrein staan nog de opzichterwoningen van de fabriek.

Zuivelfabriek

De voormalige zuivelfabriek 'Sellingen en omstreken' werd in 1898 opgericht als stoomzuivelfabriek. In 1938 werden de oude fabrieksgebouwen vervangen door een compleet nieuw gebouw, die de trots van Westerwolde was zoals blijkt uit de inscriptie in een terracotta-gevelsteen in de voorgevel: 'Westerwolde et sigilium Terra' (Zegel van het land van Westerwolde).

Links van het hoofdgebouw met schoorsteen staat nog een restant van de oude melkfabriek in Amsterdamse Schoolstijl. In 1976 werd de zuivelfabriek gesloten en wordt een deel van het complex gebruikt doro een wasserij.

Slachthuis

Aan de Oosterstraat in Stadskanaal werd in 1925 het gemeentelijk slachthuis gebouwd. Het kleine bakstenen gebouw met plat dak is gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, met de typische verticale en horizontale baksteenversieringen.

Twee halfronde gemetselde kolommen flankeren de hoofdingang. Het slachthuis is nog steeds in gebruik.

Remise

In 1900 werd door de Noord-Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij(NFLS) in het noorden van Friesland een uitgebreid net van lokaalspoorwegen aangelegd. De lijnen werden in 1936 opgeheven. Een klein deel van Leeuwarden tot Stiens bleef nog een tijd in gebruik voor goederenvervoer. Aan de Lutsedijk bij Stiens bouwde de NFLS een grote remise voor de stalling van locomotieven en wagons. DE remise bestaat uit twee evenwijdig aan elkaar gebouwde bakstenen loodsen met zadeldaken. Aan de kopzijde van de loodsen zijn nog de (dichtgemetselde) rondboogvormige ingangsdeuren te zien, waardoor het materieel vroeger het gebouw inreed.

Deze kopgevels zijn verder voorzien van rijk gedetailleerde baksteenversieringen, zoals tandlijsten en gekoppelde rondboogvensters. Aan de zijwanden van de loods is de vakwerkconstructie te zien waaruit de gevels zijn opgebouwd. Het complex is nu in gebruik als opslagplaats voor aardappelen.

Schutsluis

De schutsluis 'Dijkshornersluis' in het Westerwijtwerdermaar bij Ten Boer werd in 1928 gebouwd in opdracht van het waterschap Hunsingo, op de grens van het gebied van het waterschap Fivelingo.

De schutsluis moest de waterhuishouding regelen tussen de afwateringsgebieden van de beide waterschappen. De schutsluis heeft een unieke technische constructie: de ijzeren sluisdeuren worden niet zoals gebruikelijk opengedraaid, maar omhoog gehesen door middel van kettingen en katrollen die zijn aangebracht op de hoge ijzeren hefbogen. Een sluisconstructie van dit type is zeer zeldzaam in Nederland.

Naast de sluis bevind zich een smeedijzeren ophaalbrug, eveneens uit 1928.

Stoommachine AVEBE

In de veenkoloniale aardappelmeelindustrie werd veel gebruik gemaakt van stoomaandrijving voor de machines. In de loop der jaren zijn door modernisering en sluiting van bedrijven de meeste oude stoommachines verdwenen.

Een van de laatste nog in situ aanwezige stoommachines in de provincie Groningen is de stoommachine van de aardappelmeelfabriek AVEBE in Ter Apelkanaal. De machine werd in 1913 geplaatst in het ketelhuis van de nieuwe coöperatieve fabriek 'Musselkanaal en Omstreken', welke later is overgenomen door de AVEBE. De imposante stoommachine werd in 1913 gefabriceerd door de 'Ascherslebener Maschinenbau-Aktiengesellschaft', een machinefabriek in Aschersleben in het oosten van Duitsland. De aanschafkosten van de machine bedroegen indertijd inclusief vervoer en installatie 29.750 Duitse mark. De machine is van het type horizontale één-cilinder, en heeft een vermogen van 657 PK.

Met het grote vliegwiel werd een as aangedreven, die de installaties in de fabriek in werking hield. De stoommachine heeft van 1913 tot 1993 dienst gedaan! De toekomst van dit unieke industriële monument is onzeker, aangezien de AVEBE er geen gebruik meer van maakt.

Kantoor aardappelmeelfabriek

De aardappelmeelindustrie ontwikkelde zich in de tweede helft van de negentiende eeuw tot een van de belangrijkste bedrijfstakken in de provincie. Deze typische agro-industrie concentreerde zich vooral in de veenkoloniën.

Als een der laatste fabrieken werd in 1916 werd aan het Ruiten Aakanaal in ter Apel de coöperatieve aardappelmeelfabriek 'Ter Apel en Omstreken' gebouwd. De fabriek beëindigde de productie in 1981, waarna in de fabrieksgebouwen diverse kleine bedrijfjes werden gevestigd. Enkele onderdelen van de fabriek dateren nog uit de bouwtijd, waaronder het ketelhuis met schoorsteen en een fabrieksbal.

Aan de achterzijde van de fabriek bevinden zich nog de grote, rechthoekige vloeivelden, bassins waarin tijdens het productieproces afvalwater werd geborgen. Bijzonder karakteristiek is het voormalige kantoorgebouw bij de ingang: een bakstenen gebouwtje met schilddak. In het vooruitspringende entreegedeelte is in de topgevel de tekst aangebracht 'kantoor 1916'.

Het gebouw, dat een van markantste overblijfselen vormt van de Groninger aardappelmeelindustrie, staat sinds 1999 leeg.

Boezemgemaal

In Termunterzijl werd al in de achttiende eeuw een uitwateringssluis gebouw, de Oude Sluis. In 1872 werd een tweede sluis gebouwd. Omdat de natuurlijke afwatering via de sluizen niet meer voldoende functioneerde, werd in 1930 een boezemgemaal gebouwd naast de sluizen. Het in baksteen opgetrokken gemaal werd gebouwd naar een ontwerp van architect P.G.Cremer, de waterbouwkundige van het waterschap Oldambt.

De bouw van dit gemaal werd zijn laatste opdracht en als eerbetoon kreeg het gemaal zijn naam. In de voorgevel van het gemaal is de wapensteen van het waterschap Oldambt aangebracht, en een gevelsteen met de naam 'Cremer'.

In de machinehal staan twee zware dieselmotoren van de Fa. Stork. Vanwege de toenemende bodemdaling als gevolg van de aardgaswinning was de capaciteit van het gemaal niet meer voldoende en werd in 1998 een nieuw gemaal gebouwd.

Voor het oude gemaal wordt nu een nieuwe bestemming gezocht, mogelijk in de vorm van een waterschapsmuseum.

Door de eeuwen heen zijn er vele drenkelingen aangespoeld op Schiermonnikoog. Tot vermoedelijk 1800 werden deze drenkelingen in de duinen begraven. In de loop van de 19e eeuw werd dit echter verboden en moesten drenkelingen begraven worden op een Algemene Burgerlijke Begraafplaats.
In 1917 werd er een vereniging in het leven geroepen die zich bezig ging houden met het drenkelingenkerkhof. De initiatiefnemers waren Ruud Fenenga (oud-kapitein op de zeilvaart en leraar/directeur van de Zeevaartschool in Amsterdam), Theunis Riekert Visser (boer en vinder van twee drenkelingen in 1917) en Rink de Boer (veehouder). Zij haalden Cornelis Visser (jachtopziener in dienst van Graaf Von Bernstorff) en Sake van der Werff (hotelhouder en voormalig veldwachter) erbij.
Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal drenkelingen die op Vredenhof hun laatste rustplaats kregen. Naast zeelieden (geallieerden en Duitsers) liggen er ook geallieerde piloten, die aangespoeld waren nadat hun vliegtuig neergeschoten was boven de Noordzee, en Franse soldaten uit Duinkerken die met de stroom mee op Schiermonnikoog belandden. Evenals in de Eerste Wereldoorlog werden ook nu Duitse drenkelingen begraven op Vredenhof.

Schutsluis

Om de economische positie van Hoogeveen te verbeteren, werd in de jaren 1923-1926 het Linthorst-Homankanaal gegraven. Dit scheepvaartkanaal vormde de verbinding tussen de Hoogeveensche Vaart bij Hoogeveen en Beilen. Vanuit Beilen werd aangesloten op de Beiler Vaart, waarmee de Drentse Hoofdvaart bij Hoogersmilde kon worden bereikt. Het Linthorst-Homankanaal werd in het kader van de werkverschaffing gebouwd.

Over het kanaal werden een tiental ijzeren draaibruggen gebouwd als oeververbinding. De brug bij Tiendeveen heeft een draaibaar gedeelte dat bestaat uit een geklonken ijzerconstructie. Na de sluiting van het kanaal voor de scheepvaart in 1966 werden de draaibruggen vastgezet.

Vuurtoren

In 1853 tekent Koning Willem III een besluit tot de bouw van twee vuurtorens op het eiland en wordt begonnen met de bouw van twee identieke torens met elk een dubbele lichtwachterstoren. In 1854 worden op beide torens de lantaarns en lichttoestellen geplaatst. Per toren zouden de olielampen ongeveer 831 liter olie per jaar gaan gebruiken. Op 1 september 1854 konden de lichten voor het eerst worden ontstoken. De lichtwachters die bij de torens wonen hebben tot taak te zorgen voor het brandend houden van de lichten. Op 1 april 1886 worden de vuurtorens in Nederland uitkijkposten en is de Kustwacht een feit. De lichtwachters worden dan ook kustwachters.
In 1909 wordt het licht van de Zuidertoren (de toren nabij het huidige Bezoekerscentrum) definitief gedoofd en wordt de Noordertoren ‘de’ vuurtoren op Schiermonnikoog.
In 1924 vindt de aansluiting van de vuurtoren op het elektriciteitsnet van Schiermonnikoog plaats. Als lichtbron wordt een lamp van 4000 Watt geplaatst. Als reservelamp dient een zogeheten ‘blauwgasgloeilicht’ (in 1949 omgebouwd voor propaangas). In 1974 verdwijnt de gloeilamp om plaats te maken voor een kwik-jodidelamp van 2000 Watt.
Er staan drie lampen in de optiek, waarvan er één in het brandpunt staat. Valt deze lamp uit, dan draait een andere lamp automatisch naar het brandpunt om zijn taak over te nemen. Het in- en uitschakelen van het licht en het laten draaien van de optiek gebeurt automatisch. Sinds 1979 heeft de toren radar. De vuurtoren is 24 uur per dag bemand.
De (witte) Zuidertoren heeft in de loop der tijd verschillende functies gehad: vuurtoren, watertoren en thans toren voor allerlei communicatieapparatuur van KPN Telecom.

Olieslagerij

In 1802 werd in Tjamsweer, ten westen van Appingedam de windoliemolen 'de Eendragt' gebouwd. In 1850 wordt in de molen een olieslagerij ingericht. De olie werd geslagen uit lijnzaad.

In 1884 werd de molen 'verstoomd', waarbij de achtkantige bovenbouw en de wieken werden afgebroken. Het vierkante houten onderstuk met het aangebouwde woonhuis en werkruimten bleef staan.

De olieslagerij werd voortaan met stoomkracht voortgezet, waarvoor een ketelhuis met schoorsteen en een machinekamer naast de molen werden gebouwd. In 1950 werd het oliebedrijf beëindigd.

Het nu nog aanwezige complex, met molenonderbouw, woonhuis, ketelhuis en de ronde schoorsteen op een vierkante hoge voet geeft een gaaf beeld van een olieslagerijbedrijf uit het begin van het stoomtijdperk. De stoommachine is in 1934 verdwenen.

Jachthaven

De jachthaven van Schiermonnikoog, één van de 17 Waddenhavens, is gesitueerd aan de zuid-west kant van het eiland aan de oude Veerdam. De haven is een echte getijdenhaven (samen met 'Noordpolderzijl' de enige twee getijdejachthavens in Nederland): de toegang is bevaarbaar vanaf ongeveer 2 uur voor hoogwater tot 2 uur na hoogwater. Bij hoogwater is de gemiddelde diepte 1.50 meter; bij laagwater staat er in de haveningang slechts ongeveer 10 cm water. De haven biedt plaats aan ongeveer 120 schepen en is open van mei tot oktober.
Het havengebouw bestaat uit twee bouwlagen. De onderste bouwlaag ligt in de terp. De bovenste bouwlaag ligt op de terp. Hierin bevinden zich een kantoor en het restaurant `Liberty Glo` (ongeveer 50 personen).

Station

In 1929 werd de Woldjerspoorlijn aangelegd, tussen stad Groningen en Delfzijl. De spoorlijn, opgericht door een aantal ondernemers en grondeigenaren in de streek ten oosten van Groningen , was bedoeld om de Woldjerstreek te ontginnen, met de dorpen Slochteren, Harkstede, Schildwolde en Siddeburen.

De spoorlijn leed al snel verlies door de crisis in de dertiger jaren en in 1940 werd de exploitatie van de lijn gestaakt. Enkele stationsgebouwen, zoals dat van Tjuchem-Meedhuizen herinneren nog aan de Woldjerspoorweg.

Het stationsgebouw van Tjuchem-Meedhuizen bestaat uit een massief bakstenen gebouw met een hoog oprijzend stijl zadeldak. Aan de voormalige perronzijde een vooruitspringend gedeelte, met boven de vensters een hardstenen reliëf met de stationsnaam.

Ook boven de ingang naar de voormalige dienstruimte een hardstenen opschrift met de tekst 'Stationschef'. Het stationsgebouw is nu als woonhuis/boerderij in gebruik.

Eendenkooi

De eendenkooi op Schiermonnikoog is in 1861 aangelegd om eenden te vangen voor de verkoop. In 1960 raakte de eendenkooi buiten gebruik en dit leidde tot groot verval van de kooi. Met de komst van het Nationaal Park ontstonden er mogelijkheden tot restauratie van de eendenkooi in 1990. De officiële opening was in 1991.
Na de restauratie van de eendenkooi was het aan de natuurterreinbeheerder Natuurmonumenten om het functioneren van de eendenkooi vorm te geven. Voor Schiermonnikoog is de eendenkooi als cultuurhistorisch object van belang voor de educatie en in zijn functie als ringkooi van belang voor de wetenschap.

Station

Op 1 februari 1922 werd de lokaalspoorlijn Winsum-Zoutkamp geopend. De spoorlijn, die Hunsingo moest ontsluiten, werd geen succes. Al in 1938 werd de spoorlijn opgeheven. Op het voormalige tracé is later de provinciale weg N 361 aangelegd. In de plaatsen Leens, Ulrum en Zoutkamp zijn de voormalige stationsgebouwen nog aanwezig.

Het stationsgebouw van Ulrum is een fors, witgepleisterd gebouw met dienstruimten op de begane grond, een woonhuis voor de stationschef op de verdieping en een aangebouwde goederenloods.

Aan de noordzijde, de voormalige perrongevel bevind zich een rechthoekig tegeltableau met de naam 'Ulrum' in Art-Deco-belettering aangebracht.

Walviskaken

In het centrum van het dorp staan de walviskaken. Ze getuigen van een periode dat Schiermonnikoog veel met de walvisvaart te maken had.
Vlak na de Tweede Wereldoorlog was er gebrek aan alles in het land. Er was vooral behoefte aan olie en vetten. Een paar kopstukken in Amsterdam hadden besloten om walvissen te gaan vangen. En zo werd de 'NV Nederlandse Maatschappij voor de Walvisvaart' opgericht. De eerste expeditie vertrok in oktober 1946 naar de zuidpool. Een expeditie bestond uit het moederschip, de Willem Barendsz, en een stuk of zeven jagers. De jagers waren uitgerust met een harpoenkanon waarmee de walvissen werden geschoten. De geschoten walvissen werd naar het moederschip gebracht om daar te worden verwerkt.
De eilander bemanningsleden vertrokken in oktober en keerden in april weer terug. Bij terugkeer vonden ze allemaal wel een baantje op het eiland want het toeristenseizoen begon. Zo hadden vele gezinnen een goed bestaan.
Omdat er steeds meer landen op walvissen gingen jagen liep hun aantal snel terug. Bovendien werd er in de wereld meer olie geproduceerd uit andere grondstoffen zoals aardnootjes. De prijs van walvisolie kelderde. Tussen 1910 en midden jaren zestig zijn er 330.000 blauwe vinvissen tot smeerolie, margarine, veevoer, kunstmest en schoonheidsmiddelen verwerkt. De laatste reis van de Willem Barendsz was in het seizoen 1963-1964.

Station

In het begin van de twintigste eeuw werd de Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij(NOLS) opgericht. De belangrijkste lijn van de maatschappij liep vanaf Zwolle via Emmen naar Delfzijl. Na de opheffing van de lijn bleven enkele stationnetjes behouden, zoals dat van Valthe, gelegen op de grens van de Hondsrug.

De stationsgebouwen van de NOLS werden ontworpen door Eduard Cuypers. De stationsgebouwen zijn gebouwd in een bouwstijl die lijkt op de Engelse cottagestijl, met Jugendstildetails. Het voormalige station van Valthe, dat dateert uit 1904, behoorde tot de kleinere stationstypen van de NOLS. Aan de perronzijde is in de voorgevel een fraai tegeltableau aangebracht met de naam 'Valthe'.

Bunker 'Wassermann'

De Wassermann is een betrekkelijk gave, ruim 27 meter lange bunker langs de Prins Bernhardweg op Schiermonnikoog. Vanaf deze bunker heeft u een prachtig uitzicht over het eiland, de Noordzee en de Waddenzee.
De grote bunker maakte deel uit van de Atlantikwall, een verdedigingslinie langs de kusten van Noorwegen, Denemarken, Duitsland, Nederland, België en Frankrijk. De Atlantikwall is door de nazi’s gebouwd in de periode 1941-1945 om landing van geallieerde troepen te voorkomen. Met zijn 14.000 bunkers, waar 17.000.000 ton beton en 1.200.000 ton staal voor gebruikt is, vormt de Atlantikwall de grootste kustverdedigingslijn uit de geschiedenis.
De Wassermann, genoemd naar een voor die tijd zeer modern Duits radarsysteem, is nooit als zodanig gebruikt. Toen de bunker voltooid was, zijn zowel de installatie als de bevestiging van het radarsysteem en de 40 meter hoge radarcilinder zwaar gesaboteerd.

Sinds 1989 is de bunker in beheer bij Natuurmonumenten. Die heeft een paar jaar geleden de bunker weer toegankelijk gemaakt voor het publiek. Een lamp, gevoed door een zonnecollector, geeft de nodige verlichting. Op de bunker is een hek geplaatst en een kaart van het eiland geeft aan waar landschappelijke en cultuurhistorische zaken te zien zijn. Rond de bunker staan voor de vermoeide toerist een aantal bankjes.

Monument B.L. Tijdens

Om de slechte waterafvoer in Westerwolde te verbeteren, ontwikkelde de landbouwer/politicus Boele Luitjen Tijdens uit Nieuw-Beerta plannen een kanalisatieplan voor dit gebied. In 1911 werd begonnen met het graven van het Ruiten-Aa-kanaal, tussen Ter Apel en Bellingwolde, in 1916 werd het westelijk hiervan geprojecteerde Mussel-Aa-kanaal gegraven, tussen Musselkanaal en Bellingwolde. Beide kanalen werden onder zware omstandigheden met de hand gegraven.

De voltooiing van beide kanalen in 1920 droeg bij aan de economische ontwikkeling van Westerwolde. De kanalen hadden ook een belangrijke functie als scheepvaartverbinding. Om de initiatiefnemer van het kanalisatieplan, B.L.Tijdens te eren, werd kort na zijn overlijden in 1904 Een hardstenen obelisk opgericht bij de sluis ten zuiden van Bellingwolde.

Op de obelisk staat de tekst 'B.L.Tijdens, ontwerper van het plan ter kanalisering van Westerwolde 1892-1908'.

De Bank van Banck

In 1858 kocht de 25 jarige Haagse jurist John Eric Banck het eiland voor 96.055 gulden. Hij heeft veel in het eiland geïnvesteerd, onder meer in het laten indijken in 1860 van een groot stuk kwelder aan de wadkant van het eiland. De kwelder werd zo geleidelijk aan een polder die naar Banck vernoemd is. Als herinnering aan John Eric Banck staat op de dijk `De Bank van Banck`.
Ook gaf John Eric Banck de aanzet tot de bestrijding van de enorme verstuiving van duinen door deze te beplanten met helmgras en heeft zes boerderijen laten bouwen die nog altijd op het eiland staan.

Machinefabriek

Aan het Boven Oosterdiep kocht Th. Holthuis in 1885 een bestaande smederij uit 1872 en breidde deze uit tot een machinefabriek. De voormalige smederij maakt nog steeds onderdeel uit van het complex.

In 1910 gaf hij de bouwkundigen R.Boiten & Zn. uit Veendam opdracht om links van de smederij een stoomketelmakerij te bouwen. Rechts kwam een werkplaats. De machinefabriek bestaat uit een bakstenen gebouw met traditionele ijzeren segmentboogvensters.

Het complex wordt sinds 1987 alleen nog voor opslag gebruikt.